121

Hayotning o‘zi uchun bo‘lsa, hech qachon yasholmagan bo‘lardim. Hatto Venetsiyadan keyin, Marsella ona yurti Lido di Jessologa taklif qilganda va vaqtimizni Adriatika dengizining qirg‘oqlarida xush o‘tkizgan onlarimizda ham hayotimda nimadir yetishmayotganday tuyulaverdi. Avvaliga buni qo‘limning kaltaligiga yo‘ydim, lekin ba'zan cho‘ntakda pulning yo‘qligiga umuman e'tibor bermay qo‘yarkansan kishi va Remark aytganiday, qarzga yashayverasan. Bu turmush tarzingga aylanadi. Bu hali pulning yo‘qligi haqida emas. Undan-da chuqurroq. Tasavvur qiling, qirg‘oqda dengiz to‘lqinlari qurshovida asta yurib ketyapsiz, lekin negadir o‘zingizni shu uchun baxtiyor sezmaysiz. Hech narsa uchun baxt bo‘larmi? Axir siz baxt nimadir uchun bo‘lishiga o‘rganib qolgansiz: ko‘proq pul, yaxshi ish, yaxshi boshqariladigan yumush va bu bog‘liqlik ikkinchi o‘zingizga aylanadi, o‘zingizdan ham kuchlirog‘iga. Shunga o‘xshab men ham o‘zimdagi hokimlardan qutula olmadim.
Ha aytgancha, ayni o‘sha kunlarda Venetsiyada o‘tadigan «Qay bir insoniyatga qaysi Xudo?» deya nomalanuvchi yana bir yirik anjumandan qoldim. Unga asosiy tarjimonlardan biri sifatida taklif qilingandim. O'zim ko‘zdan kechirib chiqishim lozim bo‘lgan mavzular hanuz esimda: «Dinlar va dindorlik», «Din va insoniyat», «Din va boshqa e'tiqodlar». Yana bir bor mabodo mavzular ikki yarim yil ichida nazariy yo‘ldan-da ortiqroq bir yo‘sinda ortimdan ergashib yurishini bilganimda, Jessolodagi urush-janjalni ming karra afzal bilgan bo‘lardim.

Lekin bu safar ham nohaq chiqdim. Hozir buni eslar ekanman, o‘zimni baxtiyor his etyapman. Xuddi hayotingiz sizga beruxsat yoki o‘zingizning bexabarligingiz sabab berilgani kabi, baxtsizlik ham shunday, hech kutilmaganda qarshingizdan chiqib turadi. Shunda o‘sib ketgan soqolingiz jangarilar harbiy forma o‘rniga bergan o‘quv kiyimiga ishqalanishiga, islanib ketgan to‘zg‘in sochlaringizga, umuman, hech narsaga e'tibor bermay davom etayotgan hayotdan minnatdor bo‘lib ketasiz...
Nega o‘tmish xotirada bu qadar iliq va shirin holda saqlanib qolarkin? Siz uni yashab o‘tgansiz, lekin o‘sha mahal uning shirinligini mutlaqo sezgan emassiz, to‘g‘rimi? Hatto hozir yashayotgan hayotingizning nechog‘li shirin ekanini-da sezmayapsiz. Balki qorong‘ida yolg‘iz o‘tirganingiz, qari o‘rgimchak toshdan to‘r to‘qiyotgan, hayotingiz va o‘zingiz o‘rtasida hech narsa mavjud bo‘lmagan ushbu daqiqalar o‘tmish-bugun-ertangizdagi eng yaxshi kechgan fursatdir va siz uni hozirning o‘zida qadriga yetmayotgandirsiz balki? Bu faqat to‘rning navbatdagi uyasi kabi keyingi toshdir va yo avvalgisining haqiqiy qimmatini ko‘rsatib beradigan qaydlarning navbatdagi bobi bo‘lsa ne ajab? Lekin kelayotgan kunda yana qanday ko‘rguliklar bizni kutib turibdi ekan?

122
 
Bugun majburiy bayram ibodatidan keyin xonamga qaytib kelsam, qaydlar daftarimning oxirgi sahifasiga Li ingliz tilida bir parcha yopishtirib ketibdi:
«Qirg‘iz oqini Tardush Inonchi Chor tulki ovlovchilar tegmagan yagona xabarchi edi. Uni telbaga chiqarib qo‘yishgan, sababi u o‘z so‘zlarini toshga o‘yib yozishlariga toqat qilolmagan va shundan buyon qaytib birorta so‘z yozmagan edi. Dono Tongyuquq o‘zining Katta Qaytishini bajarar ekan, yaxshiroq josuslik qilish uchun o‘zini telbalikka solib yuribdimi-yo‘qmi, shuni aniqlash uchun Tardushni huzuriga chaqiradi. Inonchi Cho‘r har galgiday jim va g‘amgin edi.
U o‘z aksini qariya orqasida ko‘rgancha Tongyuquqning qarshisida turardi. «Muncha katta oyna» deya o‘yladi u, tushimmi-o‘ngim? Lekin birdan uning aksi Baxshi duosini kuylashga tushdi:

«Bizning Xonimiz Qizil Tog‘ning ustida! Muqaddas Bibi Maryam Ho‘kiz Tog‘ning ustida! Muqaddas Ho‘kiz Qo‘chqor Tog‘ning ustida! Muqaddas Inson, kel, Katta Bug‘udan chiqib kel, Yerdan chiqqan Ajdahodan chiqib kel! Agar «O'lik!» desam, «O'lik!» de! Agar «Tirik!» desam, «Tirik»! de...
Bechora Tardush Inonchi Chor ajdaho qarshisidagi qo‘zichoqday qaltiradi va aksi kuylashni to‘xtatgan zahoti qo‘rquvini ichiga yutib, bo‘g‘iq ovozda qichqira boshladi, chunki uzoq muddat ovozini chiqarmay yurgandi.
«Osmon Shohining o‘g‘li bir kuni Yerga tushdi. U dunyoning ikki qismida ham nazorat o‘rnatishni istagandi. U yer ostidagi yetti qatlam orqali o‘tib, ularni va ularning qo‘riqchilarini istilo qildi. Lekin Yer osti Shohining Qizi Qora Tulkiga aylanib, yosh yigitlarni Yer ostiga olib tushdi va otasining jamg‘armasini ko‘paytirib, ularni o‘ldirdi.

U Osmon Shohining O'g‘lini tovlanuvchi rangin terisiga oshufta aylab, o‘ziga og‘dirib oldi. O'g‘il ham unga oshiqu beqaror bo‘ldi. Lekin qiz sevgisi uchun uning jonini so‘ragan edi, o‘g‘ilning oti pishqirib, sakrab yubordi. Shunda qiz jonining o‘rniga uning otini so‘raganda, Osmon Shohining o‘g‘li shunday dedi: «Bir yigitda bir jon, bir sevgi va bir ot bo‘ladi, agar u bir uchun ikkini bersa, o‘zida bor hamma narsadan ayriladi!» Shu so‘zlar bilan o‘z sevgisiga yakun yasadi va otini bo‘sh qo‘yib, tubsiz jarlikka quladi va unda o‘lim topdi. Shundan buyon Quyosh ot choptirib, Tun esa Qora Tulkiday momiq yulduzlarning ranglari bilan o‘ynashib yuradi, biroq ular hech qachon bir-biri bilan ko‘rishmaydi...»
«Naqadar chiroyli, shunday emasmi?» - deb yozgandi Li so‘nggida, lekin men hikoyaning go‘zalligi haqida emas, ko‘proq uning tag ma'nolari to‘g‘risida o‘ylayotgandim va ular serob edi...

123

a) Li qayd daftarimni qaerdan topib oldi?
b) undagi hamma narsani o‘qib chiqdimi?
v) agar buni inglizcha yozishning uddasidan chiqqan ekan, xo‘sh, nimani da'vo qiladi, nega?
g) nimaga u bilan hanuz sichqon-mushuk bo‘lib yuribman? Boshqa nima qila olaman?
d) yana biror narsa yozishim kerakmi va yo shu yerda hammasini to‘xtatishim?
e) agar Li va keyinroq ularning barchasi hammasini bilgan bo‘lsa, nega davom ettirishimga izn beryapti, nega ertaroq o‘ldirib yuborishmadi? Ularga nima uchun kerak bo‘lib qoldim?

j) meni o‘zlarining yilnomachilari sifatida tutib turishibdimi, boshqa qanaqa tushunish mumkin, bir xil ovqat yeb, bir xil xavf ostida turib, bir xil hayot kechirib, uch oydan oshiq vaqtni o‘tkazdim, hali ularning biri ekanimni his qilganimcha yo‘q, ular ham meni o‘zlarining biri ekanini sezishmaydi... Li meni josus deydi, shunday ekan nega meni o‘ldirishmaydi?
z) Li menga ma'lum hamma narsadan xabardormi? U meni kuzatgan holda men bilan bir xil turmush kechirdi, birga uxladi, birga ovqatlandi, birga gaplashdi, mana endi hatto yozganlarimni ham o‘qib yurgani ayon bo‘ldi...
i) ...
Bas, agar bu Polichino siri bo‘lsa, u holda yashirinib, xitoychani inglizchaga aralashtirib, buzuq inglizchada yozganlarimning ma'nisi qayda qoldi? Bu bema'ni narsani yozishni to‘xtatishim kerakmi?

124

Mana endi avval menga ma'nisiz tuyulgan narsani tushuntirish fursati yetdi. O'sha mahal «Nima balo bu!» deb o‘ylagandim. Lekin hozir butunlay boshqacha fikrdaman.
Siz Noam Shatskiy va uning marhum birodari Zevni unutmagandirsiz? Garchi Noamning birodari hayotidagi roli nechog‘li ahamiyatga egaligini bilmasam-da, kunlarning birida Quddusda Noam menga xorijdan Zevning jasadi solingan tobutni olganda, bu uning birodari jasadi bo‘lmaganini aytgandi...

«Jasadni olgandan so‘ng, uni yuvib, oq kafanga o‘rayotganimizda, ko‘zlarini matoga o‘rashdan avval birdan uning atrofida juda mayda kesiklar borligini sezib qoldim, xuddi ko‘zlari kosmetik jarrohlik qilinganga o‘xshardi. Aslida uning odatga ko‘ra darhol ko‘milmagani ham meni shubhalantirgandi... Haqiqiy yahudiy hech qachon o‘limidan yetti kun keyin ko‘milishi kerakmas!»
O'sha mahal men uning tomog‘i va bo‘yni atrofida ham kesiklar bo‘lishi mumkinligiga qiziqdim, lekin Noam javob berish o‘rniga ko‘zini olib qochdi. O'shanda nechog‘li to‘pori va sodda bo‘lganimni endi tushundim...

125

Haqiqatda men bu hikoyadan xabarim bor edi, chunki uni allaqachon uchratgandim!
Zev o‘z kundaligida Rohib Valaamovning Dandan Uylig ismli uyg‘urning noma'lum manbasidan keltirgan iqtibosini eslatib o‘tadi., To‘rtburchak yahudiy yozuvida qandaydir «Ahbar» tomonidan yozilgan o‘sha manbaga ko‘ra, Valaamov va Zev bir yahudiy ruhoniy bilan munosabatda bo‘lgan. Yahudiy O'n-O'q qabilasining Ko‘k Turklari mahkamasiga yuborilgan ikki elchisidan biri ikkinchisining tobutini ko‘tarib, ortiga qaytib kelgan.