Men sharq she'riyatidan tarjima qilib turardim. Bir gal qaysidir kitobga yozilgan so‘zboshida shoirning bir satrini sharhlash an'anasi mavjud ekanini o‘qiganman. So‘zboshi muallifi gapida davom etar ekan, agar biror kishi shu shoirning bir satrini 39 yo‘lda sharhlagan va bu satr ortida boshqa narsa yo‘qligiga ishonch hosil qilgan bo‘lsa, boshqa bir mutaxassis bu sharhga yana 47 ta qo‘shimcha sharh yozganini aytgandi.
Shuni nazarda tutgan holda, Lining mushuk va go‘sht to‘g‘risidagi so‘zlarini birgina tuyg‘u bilan sharhlashga yuragim betlamagan bo‘lardi: «Li josusmi yo jangari?» yoki: «U Jon emasmi, agar shunday bo‘lsa, bu yerda nima qilib yuribdi?» Hatto: «Li mening qiyofadoshimmi yoxud o‘zim Li emasmanmi?» deb ham so‘ray olmasdim. Hozir o‘sha 47 ta qo‘shimcha sharh yozgan ikkinchi bilimdonga o‘xshab, yozishmada batamom boshqa qatlam ham mavjudligini ko‘ra oldimki, uni sizlarga tushuntirishga harakat qilaman.

137

Hafsalam pir bo‘lgandi. Xonavayron bo‘lgandim hatto. Na rasm va na qari darvish bor, buning ustiga Shinjonda har xil bosh og‘riqlarga yo‘liqardim. Ertasiga kunning qoq yarmida, biror jonzot inidan chiqmay yashirinb yotadigan mahal yana o‘sha joyga bordim. Yaxshiki, o‘yinqaroq bolalarni uchratib qoldim va ular darvishning ikki-uch yil oldin ketib qolganini aytishdi. Meni Turfonga bog‘lab turgan birgina rishta - bu Zevning kundaligi edi. Bolalar hamma narsadan xabardor bo‘lib, ularning biri Urumchida yashaydigan Shia Chang xolaning ismini bilar, uning bu yerda ukasi ham borligini aytib berdi. Xolaning ukasi yaqinda qamoqdan qaytdi, dedi bolakay va hatto menga uning qaerda yashashini ko‘rsatib qo‘yishgacha rozi bo‘ldi. Garchi u Kariz degan joy yoki yer osti o‘ralari yaqinida bir manzilni ko‘rsatib qo‘ygan esa-da, lekin hali Shia Changning ukasi bilan uchrashishga tayyor emasdim. Axir unga nima ham derdim: «Salom, Men Zevning kundaligini o‘qib chiqdim...?» deymanmi? Xo‘sh, nima bo‘pti?
Men nima qilishni o‘ylab, o‘sha o‘ralarni ko‘rishga bordim. Aslida Zevning qotili bilan ko‘rishish uchun yo‘lga chiqqandimki, albatta, u meni ko‘rishdan xursand bo‘ladi, deb o‘ylash telbalik bo‘lur edi. Undan nima olishim mumkin? Umuman, nega bu yerga keldim? Yaxshisi, ortimga qaytib, janob Jan-Per Balpega o‘zimni topshirganim ma'qulmasmi? Shu xayollar bilan bir soatcha tentirab yurdim va biror yaxshiroq qarorga kelolmay, axiri yer osti kanalida tinmay oqib turadigan suvga o‘xshab, tavakkaliga u bilan ko‘rishish uchun ketdim.

138

Haddan tashqari ko‘rkam yuzli, o‘rta yoshlardagi muloyim bir kishi eshikni ochdi va o‘zimni tanishtirmasimdan burun ichkariga taklif qildi. Ochig‘i, uzun hovlida uning ortidan ergashib borishdan qo‘rqayotgandim, xuddi u qochoq echki-yu men qurbonlikka so‘yiladigan qo‘y kabiman. Buning ustiga, u uyda yolg‘iz yashaydiganday tuyulardi. Meni atirgul soya solib turgan taxta supaga o‘tirishga taklif qildi. O'n yoshlar chamasi qizaloq darhol dasturxon keltirib yozdi va non-choy keltirdi. To‘g‘risi, uni ko‘rgach, sal o‘zimga keldim.
«Biz sizni kutayotgan edik» - dedi u. Men qo‘rqib ketdim, kelishimni qayoqdan bildiykin? «Zamin to‘la g‘iybat» - dedi u va jilmaydi. Bilishimcha, Shia Chang yarim xitoy, yarim uyg‘ur edi, uning ukasini esa ko‘proq xitoyga tortgan bo‘lsa kerak, deb o‘ylardim, lekin qarshimda turgan kishida xitoylarga xos hech bir alomat sezilmasdi. Qaerga kelib qoldim, deya ikkilanishga tushdim. «Siz Shia Changni qoralab kelgansiz, mana men uning ukasiman» - dedi u kishi xuddi fikrimni o‘qiyotganday.
Lolu hayron bo‘lib, o‘zim, keyingi ikki yilda kechgan hayotim, Luk, keksa darvish, Zevning kundaligi, bu yerga qaytishim haqida deyarli hamma narsani gapirib berdim... U diqqat bilan quloq soldi va birgina gap aytdi, lekin o‘sha gap meni esankiratib qo‘ydi. U: «O'sha qariya mening otam bo‘ladi» degandi.

139

Xitoy Hukmdori qon hidini sezdi. Birinchi maysa yerni yorib chiqqan va Bilga-Hoqonning kulini yerga topshirish fursati yetganda, u elchisi knyaz Tsuanni hamdardlik bildirish va qurbonlik qilish uchun yubordi. Tongyuquq uning tashrifidan ko‘zlangan asosiy maqsadni yaxshi bilardi, lekin Ichi Lyangni O'rta Qirollikka qaytishga qaror qilmasdan burun knyaz delegatsiyasiga qo‘shib yuborish lozim edi.
Tongyuquq hisobidagi vaqt kamaygandan kamayib borardi. O'zining yirik yurishida hatto ko‘tarilib-tushib turgan saroy ahlini-da unutib qo‘ygandi: Pobeka o‘g‘li Yo‘llukni o‘ziga og‘dirib olgan, lekin uning ikki amakisi - Saltanatning o‘ng va chap qanot shahzodalari hukumatni boshqarishda to‘sqinlik qilar, shu bois Pobeka o‘z o‘g‘lini g‘arbiy shahzodani qatl etib, uning armiyasiga ega bo‘lishga ko‘ndirdi. Lekin aytmishlarki, qo‘rqoq oldin musht ko‘tarar. G'arb shahzodasi Hoqon saroyiga hujum qilib, Yo‘llukni o‘ldirdi. Lekin ko‘p o‘tmay, uning o‘zi ham Muqaddas Dug‘in tog‘iga qilgan so‘nggi ziyoratidan qaytayotganida, Tongyuquq odamlari tomonidan o‘ldirildi.

Unda Halha degan joyda Allohning inoyati bilan shahzoda Ashina va Ona Bo‘ridan Ko‘k Turklari dunyoga keldi. Beshinchi oyning o‘rtasida Tongyuquq daraxt, o‘simlik va o‘t-o‘lan o‘smaydigan daryo yoqsidagi muqaddas Bodun-inli tepaligiga kelib, Tangri nomi bilan bir oq qo‘yni qurbonlik qildi. U yerda, tepalikning ustidan turib ko‘rdiki, turli qabilalarning turfa vakillari har xil yo‘ldan ketib borishar, lekin so‘nggi borar manzillari bir ekan. Garchi u buni butun hayoti davomida ko‘rgan bo‘lsa ham, birinchi marta uning yashirin ma'nosini tushunib yetdi.
Odamlar Tangridan xuddi shu yerda Tongyuquqqa xabar kelgan deyishadi, ular muqaddas tog‘ning tepasidan daryo qirg‘og‘iga tushib turgan bir nurni ko‘rishgan, lekin tulki ovlovchilar hech kimga biror narsani ochiq aytishmagan...

140

Tushimga bir uy kiribdi, bu uy Emma Bovari yoki Anna Karenina kabi mashhur adabiy qahramonga qarashli emish. Odamlar mening u bilan munosabatimdan dahshatga tushishyapti. Ichkariga kirib, quloq tutaman. Zalda diniy qo‘shiq aytayotgan bolalar xori. Ularga halaqit bermaslik uchun yuqoriga chiqishim kerak, lekin zinaga ko‘tarilmoqchi edim, uning o‘rnida nur taratib turgan yirik ayiqpolvon turganini sezaman. Taxtadan foydalanib, yuqoriga tirmashaman, lekin u shunchalik silliqki, orqaga sirpanib tushaveraman.
Qahramonning o‘zi oldimga kelib, men bilan jiddiy bir narsa xususida suhbatlashadi, lekin fikru xayolim boshqa narsada.
Qasrning yuqorisiga qarab yuguraman va birdan dovul boshlanadi. Qora, qo‘rg‘oshin bulutlar kompyuterdagiday suzadi, shamol uning zanjirlarini buzib yuboradi. Lekin men allaqachon qasrning yuqorisidaman. Undan pastga qarayman, toshqin hamma narsani buzib yubormoqda. Eng so‘nggi harakat - qarshidagi eshikni ochishim va xona ichkarisiga kirishim kerak, lekin dovul bunday qilishga yo‘l bermaydi...

Birdan shunday tuyg‘u bilan uyg‘onib ketdimki, endi nima qilishni aniq bilardim. Qorong‘ilikdagi Lining o‘rindig‘iga qaradim. U yo‘q edi, so‘ng yana uxlab qoldim va boyagi tushning davomini ko‘rdim (qiziq!).
Birinchi epizodda yuqoridagi kutubxonaga chiqaman, uning eshigi o‘rnida bir teshik bor, plastik ramkaga tegishim hamoni u surila boshlaydi. Uni surib, birinchi qavatdagi plastik tomda ko‘rganimga o‘xshash kutubxonaga kiraman. Unda na devor, na shift bor, faqat egiluvchan tom mavjud. Avval choy to‘la piyolamni tushirib yuboraman, so‘ng pastga sakrayman va garchi «tap» etib tomga tushmasam ham, u bilan bab-baravar turaveraman, xuddi uchayotganday...
Ikkinchi epizod issiq yomg‘ir haqida edi. Yomg‘ir ostida yalang‘och turardim, osmondan quyilayotgan kuchli oqim butun badanimni yuvib tushardi. Men uyga tomon yurar, yuvinib olishni o‘ylardim, kim bilsin, qanaqa yomg‘ir yog‘yapti ekan hozir...
Garchi keyingi ikki epizod ham ancha yoqimli bo‘lsa-da, ularning nima bilan tugaganini bilolmay uyg‘onib ketdim. Nihoyasi qanday bo‘ldi ekan?

141

Hayotda ba'zan biz o‘ylagan narsalarning aksi sodir bo‘ladi. Shia Changning ukasi Zevni o‘ldirmagandi. Uning ismi Kamol bo‘lib, Zevning qotili sifatida o‘n ikki yil qamoqda o‘tirib chiqqan, lekin aslida hammasi boshqacha ro‘y bergandi.
Ha, Zev ularnikiga kelgani rost. «Qora Tulki haqidagi qadimgi ertakni eslaysizmi?» - so‘radi mendan Kamol. Boshimni qimirlatgan edim, u «Shunday qilib Shia Chang uni bu yerga olib keldi» - dedi. Lekin Zev uning otasi bilan tanishgach, qizni unutdi. Ular tuli xil tarixiy masalalar xususida suhbat boshlashgan, ertasiga Shia Chang Urumchidagi ishiga ketganida ham, Zev u yerda qolib, hikoya ketidan hikoya yozib o‘tirardi. (Shu payt u menga Zevning o‘sha hikoyalar yozilgan kundalik daftarini uzatdi, ularning ko‘pini avval keltirib o‘tganman...)

«Otam: «Hamma shoxlar bir tanadan o‘sib chiqadi» deya ko‘p takrorlardi, shu bois u xitoy millatiga mansub bo‘lgan onamizga uylangan, shuning uchun Zev undan sufizm bilan shug‘ullanishni so‘raganida, u qarshilik qilmagandi. Keyinchalik, otam mendan Zevni yolg‘izlikdagi qirq kun - chilla paytida Gansudagi mashhur buddistlar g‘origa olib borishimni iltimos qilgan. Ular muqaddas yozuvlarga to‘la ekani va men ularni Zevga o‘qib berishim kerak edi. U menga hatto ularni qaerda, qanaqa toshning ortida topishimiz mumkinligini aytgandi. Ertasiga Zev bilan Suchjuga yo‘l oldik. Avtobusda deyarli ikki kun yurdik va axiri manzilga yetib keldik va birinchi g‘orga kirishimiz bilan, u yerda o‘q tovushi eshitildi va meni hibsga olishdi. Zevga nima bo‘lganidan xabarim yo‘q, lekin meni qamoqqa tiqib, uning qotili sifatida jazoga tortishdi...
Aytgancha, hozir otam Shia Chang bilan o‘sha yerda...»

142

Orqaga chekinishga yo‘l yo‘q edi. Men undan o‘sha yoqqa olib borishini so‘ragandim, Kamol qat'iyan rad etdi. Doimiy nazorat ostida yurgan ayni holatida u faqat Gansudagi g‘orlarga borish yo‘lini tushuntirib bera olishini aytdi. Uning qo‘lbola kartasi va sxemasini olib, yarim tunda orqa tomondagi kichik eshikdan chiqib ketdim. Lekin josusona tuyg‘ular o‘rniga birdan sho‘rolar guruhi bilan birinchi marta Xitoyga qilgan safarim esimga tushib ketdi. Ana shuni hikoya desa bo‘ladi!
... Men Yurmaladagi kurortda Irmani kutib olish uchun yetib keldim va biz unda archazorlar, qaynoq, sovuq va romantik dengiz qirg‘og‘ida mazza qilib ikki kun qolib ketdik. Unga shunchalik o‘rganib qolgandimki, u Uzoq Sharqqa ketishi lozimligini aytganda, u bilan borishga qaror qildim. Tasavvur qiling - eng yirik qit'ani u betidan bu betiga kesib o‘tish... Avval Moskvaga uchdik, keyin poezdga o‘tirib, Novosibirskka, so‘ng yana uchoqda Vladivostokka uchdik. Bu port delegatsiya a'zolari yig‘iladigan va so‘ng birgalikda Xitoyning San-Fan-Hi shahriga jo‘naydigan markaz ekan. Irmaning tushuntirishicha, San-Fan-Hi ruschada xitoychadagiday emas ekan, endi bilishimcha, u inglizchada ham unday emaskan. Ma'nosi - miriqayotgan a'zo... Irma buni aytishga uyalgan, undan ham, meni delegatsiya bilan birga olib ketishga iymangan edi, garchi San-Fan-Hi Irmani nega tashlab ketmaganimning asosiy mazmunini tashkil qilardi. Men uni o‘zi bilan olib ketishga ko‘ndirdim. U viza masalalarini hal qildi va ertasiga Vladivostokdagi mehmonxonadan noma'lum San-Fan-Higa tomon qarab ketdik.