18

Keyin... keyin, o‘zimning-da, araz fe’lim tutdi...
Birodarlar, sizga bir nima aytayinmi? Men araz urishni yaxshi ko‘raman! O‘layin agar-a!
Oy tug‘adi, o‘ttizida to‘ladi. Shu oyda biror bir nimadan, aqalli bir martagina bo‘lsa-da, arazlamasam bo‘lmaydi. Shu oyda kun ko‘rganday bo‘lmayman!
Ko‘nglim g‘ash bo‘lib yuradi. Bir nima yo‘qotganday tevarakka alanglab qolaman. Bahonatalab bo‘laman. Biron-bir bahona izlayman. Qildan qiyiq chiqaraman. Ignaday nimani tog‘day qilib ko‘ng¬limga olaman. Tumshuq qilib olaman!
O‘zimni o‘zim xo‘rlangan deb bilaman. Ko‘ng¬lim cho‘kib... otam bechorani eslayman! Odamlar meni sag‘irligimni bilib xo‘rlayapti, deyman. Sag‘ir bo‘pmiz, aybdor bo‘pmizmi, deyman.
Undan keyin... kallamdan o‘pkalayman! Xo‘rla¬nishim boisini kal kallamdan ko‘raman. Kallam kal-da, bo‘lmasa, meni shunchalik xo‘rlarmidilar, deya o‘ksinaman.
Shunda: uzangi yo‘ldoshlarim oraga tushadi. Ot jilovini ushlab, tavallo qiladi:

— Bir martagina shaytonga hay bering, Ziyodulla chavandoz! — deydi.
Arazlashimning ana shu yerlari ko‘nglimga yog‘day yoqadi! Qobog‘imni uyub-uyub, olislarga qarayman. Miq etmayman!
Uzangi yo‘ldoshlarim yanada g‘ayrat qiladi.
— Ziyodulla chavandoz, siz ko‘p ulug‘ chavandozsiz, shu safar bizni o‘ylang! — deydi.
Ahay-ahay! Jonning huzuri-ya! Vujudim huzur qiladi, vujudim rohat qiladi!
Ana shunda moyillik beraman! O‘ychan-o‘ychan bosh irg‘ayman.
— Mayli, ko‘p qo‘ymadilaringiz, yuzlaringizdan o‘tolmadim, — deyman.
Ko‘pdan buyon araz urish xumor qilib yurib edi. Mana, qulay vaqt keldi! Yaratganning o‘zi suygan bandasiga yubordi! Bahona-da binoyiday bo‘ldi: ot insonni deb jonini ayamadi, bakovul bo‘lsa, ot fidoyiligini taqdirlamadi! Ana bahona!

19

Men arazlab o‘tira berdim.
Bir jiyron ot seldanang otib keldi. Bakovul oldiga bordi.
Birodarlar, jiyron — malla ot bo‘ladi. Oyog‘i olapaycha. Ayrimlari peshonasida qashqasi-da bo‘ladi. Bunisida yo‘q bo‘ldi.
Jiyron chavandozi soqoldor chavandoz bo‘ldi. Chavandoz ovozi nordon-nordon bo‘ldi, ammo xushtalqin bo‘ldi:
— Ay bakovul, mo‘yloving bo‘lgan bilan, inso¬fing yo‘q ekan! — dedi. — Qara, Tarlon o‘zini qa¬yerdan tashladi! Ot sendan, mendan qo‘rqqanidan tashlamadi, yo‘q, odamzotga fidoyiligidan tashladi! Bundayin botir ot boshidan zar sochsang-da, haqing ketmaydi! Ber haqini!
— Uloq qo‘lidan tushib ketdi! — dedi bakovul.

— Bersang berding, bermasang, shu Tarlonga uyimdan bir qo‘y olib kelib beraman! Ayt, bo‘larini ayt!
Bakovul arosatda qoldi. Nima qilishini bilmadi, nima deyishini bilmadi. Haq berayin desa, boyatdan buyon bot-bot bekor, dedi. Endi gapidan qaytish bo‘ladi. Haq bermayin desa, tag‘in bo‘lmadi. Soqoldor chavandozda avzoy yomon, uyidan qo‘y olib kelib beradi. Yomon-yomon, ana unda yomon! Bakovul nomiga yomon, to‘y nomiga yomon!
Bakovul o‘yladi-o‘yladi, oxiri gapini qaytib oldi. Soqoldor chavandozga yuzlandi.
— Chavandoz bova! — dedi. — Oshingni yesa-da mard yesin, boshingni yesa-da mard yesin! Bunday tantilikdan keyin, haq sizdan aylansin! — dedi.
Bakovul menga bir serka bilan yigirma besh so‘m pul berdi.

20

Ko‘pkari oxirigacha yonboshlab yotdim.
Uzangi yo‘ldoshlarim bir marta-da uloq olol¬madi.
Ko‘pkaridan qo‘lini burunlariga tiqib qaytdi.
Shunda, uzangi yo‘ldoshlarimga yuz soldim.
— Endi qaysi yuz bilan elga ro‘para bo‘la¬miz?— dedim. — Yigirmaday chavandoz-a! Olganimiz bor-yo‘g‘i bitta serka bo‘lsa! Shuniyam tilab oldik!
Chavandozlar boshi egik bo‘ldi. Bilmadik, deya yelka qisdi.
— Yaxshisi, bunday qilamiz. Yo‘lda oyoq ilamiz. Qishloqqa qorong‘ilatib-qorong‘ilatib kirib boramiz. Binoyimi?
— Binoyi, binoyi, — dedi chavandozlar.
Qishloqqa bir adir qoldi.
Chavandozlar otdan tushdi. Adirda yonboshlab yotib oldi.
Toshday qorong‘i tushdi.
Chavandozlar tag‘in otlandi.
Birov-yarim duch keladi, degan hadik bilan men oldinda yurdim. Oldimda serka bor-da. El ko‘zi...

Aytganim bo‘ldi. Toshloqdan o‘tib, bir qoraga yo‘liqdim. Yo‘lni burib soldim.
Qora olisdan ovoz berdi:
— Hay, o‘sha yoqda bir ola mol ko‘rmadilaringizmi?
— Ko‘rmadik.
— Ziyodulla chavandoz? Senmisan? Ko‘pkaridan qaytdilaringmi?
— Shunday, shunday!
— Qalay, quruq qaytmadilaringmi, ishqilib?
— Esa-chi!
— Bilinmayapti-ku!
Men oldimdagi serka junini og‘ritib-og‘ritib tortdim. Serka uzib-uzib ma’radi.
— Eshityapsizmi, ovozini?
— Ha, yaxshi-yaxshi! Ishqilib, bo‘sh kelmanglar! Sizlar, elning e’tibori-da!
— Ana shunday ovozli jonlilardan barimizda bor! Xurjundagi qat-qat to‘nlarni aytmasak-da bo‘ladi!

21

Boysunga to‘yga jo‘nadim. Yer bilch-bilch loyligidan, ot dumini tugib qo‘ydim.
Birodarlar, boysunliklar qitmir el, baxil el, ichiqora el! Birovga bir nima qiymaydi! O‘zlari bo‘lolmaydi, bo‘lganni ko‘rolmaydi! Bizning oma¬dimizni kamsitadi! Bizning muvaffaqiyatimizni yerga uradi! Parokandaligimizni ko‘rib quvonadi! Yayrab kuladi, miriqib kuladi! Voy bechora-ye, voy bechora-a, deydi! Nachora, birodarlar, nachora, sut bilan kirgan, jon bilan chiqadi!.. Bugungi ko‘pkarida-da shunday bo‘ldi.
Sho‘rchidan Fayzulla chavandoz keldi. Vo ukkag‘ar, ana chavandoz! Besh ketdim! Ostidagi oti qizbel! Suv ilonday chopdi! Uloqni ketma-ket ikki bor ayirdi!
Uchinchisi menda ketdi.
Uloq goh sho‘rchiliklarda, goh bizda, goh vaxshivorliklarda yurdi. Boysunliklarga tegmadi.
Fayzulla chavandoz uloqni uchini bor yerdan uzib oldi!
Ana shunda boysunliklar kuyib ketdi! Bir boysunlik Fayzulla otining jilovidan tortib qoldi. Yana bir boysunlik uloqni yulqib-yulqib tortdi, Fayzulla chavandoz qo‘lidan tushirib yubordi!

Fayzulla chavandoz yana uloqqa uzaldi. Yana uloqni olib jo‘nadi. Qizbeli toziday chopdi!
Boysunliklar keyinda qolib ketdi. Ammo ulkan bir ayg‘ir izma-iz yetib bordi. Ayg‘ir chavandozi uloqqa uzalmadi. Yo‘q, uzalmadi. Ayg‘ir, Fayzullaning Qizbelini ko‘kragi bilan urib o‘tib ketdi! Qasddan qildi, qasddan!
Fayzulla chavandoz Qizbeli umbaloq oshib yiqildi. Fayzulla Qizbel oti boshidan yerga aylanib tushdi.
Qizbel sapchib turdi, besh-olti odim qo‘ydi. Keyin, chavandoziga qarab yurdi. Chavandozi oldida oyoq ildi.
Fayzulla chavandoz yiqilish zarbidan irg‘ib turib ketdi. Ust-boshlarini qoqdi.
E, tavba-ye, tavba-ye! Chavandoz devordan ag‘nasa, albatta bir yeri lat yeydi. Maydagina eshakdan yiqilsa, xiyol vaqt qimirlamay yotadi. O‘qday uchib borayotgan otdan yiqilsa, hech nima ko‘rmaganday, sapchib turib ketadi!

Birodarlar, eshak yiqitsa, tuyog‘ini to‘shaydi, ot yiqitsa, yolini to‘shaydi!
Fayzulla chavandoz Qizbel oldiga bordi. Qizbel badaniga yopishgan loylarni artdi. Qorniga sidirilib tushgan egarni oldi. Qaytatdan egarladi.
Tag‘in to‘daga ot qo‘yib keldi. Uloqqa qahr bilan yopishdi.
Bu safar boysunliklar uloqni ot tuyoqlari ostiga bostirib oldi.
Fayzulla chavandoz uloqni tuyoqlar ostidan tortib ololmadi. To‘dadan entikib-entikib chiqdi.
— ... sig‘sa ot min-da, bachchag‘ar! O‘l-e, shu kuninga-ye! Tfu! — dedi.
Fayzulla chavandoz tupigi ulkan ayg‘ir sag‘risiga sachradi.
Fayzulla chavandoz araz urib ketdi. Izidan uzangi yo‘ldoshlari jo‘nadi.

22

Boysunlik chavandozlar uloq ololmasligini bildi. Endi qing‘irlik yo‘liga o‘tdi.
Uloqqa chilvir soldi! Chilvir yarim qulochcha keladigan arqon bo‘ladi. Yo‘g‘onligi boshmaldoqday bo‘ladi. Uchlari bilak bilan egar qoshi sig‘adigan qilib tugiladi. Chavandoz chilvirni uloq kezanagidan o‘tkazib olib, bilagiga o‘raydi. Ana undan keyin uloqni tortib olib bo‘lmaydi!
Uloqqa chilvir solishning zo‘r bir xili bor.
Boysunliklar ayni shu zo‘rini qo‘lladi: birovi bir amallab uloqni yerdan uzdi. Chilvirni kezanakdan o‘tkazib oldi. Uchlarini egar qoshiga ildi. Keyin, uloqni taqimiga bosib chopdi.
Shu uloqni olib bo‘ladimi? Yo, chavandozni egar-abzali bilan ag‘darib olib bo‘ladi, yo, oti bilan qo‘shib yiqitib olib bo‘ladi. Bo‘lmasa, olib bo‘l¬maydi!
— Chilvir! Chilvir soldi!
— Ay bakovul, to‘riq chilvir soldi!
— Harom, to‘riqning ulog‘i harom!