— Kimni? Qo‘limniyam tekkizganim yo‘q, o‘rtoq polkovnik!
— Urdi deyapti-ku.
— Sof leytenantlik so‘zim, qo‘l ko‘targanim yo‘q! Ana, serjant Xalilov ham bor, chaqirib so‘rashingiz mumkin.
O‘ng qo‘limni qornimga qo‘yib ko‘rsatdim.
— Manavi yerimga urdi... — dedim.
Shunda kal katta gapga suqildi.
— Qo‘liniyam tekkizgani yo‘q, o‘zim ustida edim! — dedi.
To‘rdagi katta menga yuzlandi.
— Ana, eshitdingizmi, o‘rtoq Qurbonov? — dedi. — Biz urmaymiz! Sovet militsiyasi urmaydi!

35

Badbo‘y hujrada yotdim.
Hujrada kun-da bir bo‘ldi, tun-da bir bo‘ldi.
Bir mahal temir darvoza sharaqlab ochilib, sharaqlab yopildi.
Birov ichkariladi.
— Kal, qayerdasan? — dedi.
Ichimga urmish militsioner ovozini darrov tanidim.
Joyimdan turdim. Darvoza taraf yurdim.
Militsioner yoqamdan bir qo‘llab ushladi. Bir-ikki silkiladi.
— Nimaga meni boshliqqa sotding? — dedi.
— Sotmadim, birodar, bor-yo‘g‘i urganingizni aytdim, — dedim.
— Urdim? Qachon urdim?
Militsioner chotlarim oralatib tepdi.
— Men urdimmi?
Militsioner sozlab tepdi.

— Seni urdimmi?
Militsioner yomon tepdi!
— Men-a? Seni-ya?..
Chotlarim uyushib-uyushib og‘ridi. Achishib-achishib og‘ridi.
Ketim bilan shilq etib tushdim...
Tong-saharlab badrabxona tozaladim. Hovli supurdim. Ko‘cha supurdim.
Onamiz bilan ayolimiz xo‘rak olib keldi.
Onamiz yig‘lab-yig‘lab hol so‘radi.
Ayolimiz kuyib-kuyib ko‘ngil so‘radi.
Onamiz bilan ayolimiz biri qo‘yib biri qarg‘adi:
— Senlar mening bolaginamni oyoqosti qilgan bo‘lsang, sen shapkalarni xudoyim xudovando oyoqosti qilsin!

— Xudoyim xudovando, bolaginangning o‘lganini ko‘r, sendaychikin shapkalar!
— Xudoyo, shu otlar bilan qo‘shilib, o‘zing ham go‘sht bo‘lib ket, sendaychikin shapkalar!
— Xudoyo, qirg‘inning oldida qirilib ket, sendaychikin shapkalar!
— Ilohi omin, xudo bandam desa, Muhammad payg‘ambar ummatim desa, shul shapkalar elga ermak, xalqqa shaloq bo‘lsin, ollohu akbar!
Onamiz bilan ayolimizga Tarlonni aytmadim.
Ayol zoti og‘zi bo‘sh bo‘ladi. Birov-yarimga aytib qo‘yadi.
Qolabersa, Tarlonni yolg‘iz o‘zimga o‘rgatib edim. Shu bois, Tarlon mendan o‘zgani o‘ziga yo‘latmaydi. O‘zgalar qo‘lidan yem-da yemaydi.

36

Rosa o‘n kunda ozod bo‘ldim.
Yo‘lda ko‘nglimga hadik tushdi. Hadik tanamga-da yoyildi.
Uyim qolib, Obshirga yo‘l oldim.
Adirga o‘rladim. Kamar oldida serrayib qoldim. Ketimga chalqaydim. Ko‘kragim otilib ketadiganday bo‘ldi.
Kamarda... kamarda to‘rt tayoq ustida bir nima turdi. Joni bormi, yo‘qmi, bilib bo‘lmadi. Ikkita nima yiltiradi. Ko‘zlar bo‘ldimikin?
Ichkari kirdim. Tarlon bo‘yniga osilib-osilib yig‘ladim. To‘yib-to‘yib yig‘ladim...
Tarlonni kamardan olib chiqdim. Adirdan pastga yetakladim. Tarlon ohista-ohista pastladi. Pastlayotib, old oyoqlari bukildi. Yig‘ilib ketayin-yiqilib ketayin, dedi.
Ariqdan sag‘al suvladim. Ariq yoqalatib yetakladim. Oyoqlarini yozdim. Qashilab yuvdim. Yana suvladim.
Kamarga qaytarib olib keldim. Burchakda turgan qopdan to‘rvada yem olib kelib osdim.
Tarlon jonlanganday bo‘ldi.

37

Birodarlar, necha-necha qorabayirlar ketiga qarab-qarab ketdi.
Necha-necha jayronlar kishnab-kishnab ketdi.
Necha-necha samanlar go‘sht bo‘lib ketdi!
Qishloqda otlar kishnamay qoldi.
Saharlari ko‘chalarda ot tuyoqlari tikillamay qoldi.
Oqshomlari otlar tarsillatib yer tepinmay qoldi.
Adirlarda otlar dupur-dupur chopmay qoldi...
Chavandozlar chemakdoshi urushdan qaytmagan bo‘zbola misol mung‘ayib qoldi.
Kelinlar otda emas, mashinada keladigan bo‘ldi.
Olamni mashina ovozi buzdi: dut-dut-dut...
Qishloqda ot nomi o‘chdi.

38

Ora sovidi. Qishloq tinchidi.
Ana shunda Tarlonni uyga olib keldim.
Chavandozlar beliga pul o‘rab, Oboqliga yo‘l oldi. Oboqlidan ot olib keldi.
Ot bilan ajab gaplarni-da topib keldi.
Go‘shtga ot olish ko‘pga kelgan to‘y emas emish. Oboqli taraflarda otlar bus-butun emish, tus-tugal emish...

39

Bu gap qishloqdagi besh-olti arizaboz qulog‘iga yetdi.
Arizabozlar qulog‘i ding bo‘ldi. Arizabozlar kechalari uyma-uy yurdi, ariza to‘pladi.
Bir kecha biznikiga keldi. Arizabozlar sultoni bo‘lmish Botir mirob sirli ovozda tayinladi:
— Darvoza ichkaridan tambalansin. Hovli chirog‘i o‘chirilsin. Bola-chaqa bu uyga yaqin yo‘latilmasin. Ichkari eshik zichlab yopilsin. Deraza pardalari tushirilsin. So‘ng, qarshimizga kelib o‘tirilsin!
Botir mirob aytganlarini bajarib keldim. Dav¬raga qo‘shilib o‘tirdim.
Arizabozlar boshimdan kechgan savdoni gapirib berishimni so‘radi.
Men sir bermadim, talmovsiradim. Boisi, o‘shanda o‘n kun yotganim elga doston bo‘ldi. El orasida yuruvsiz bo‘ldim. Mana, dostonim deyarli unut bo‘ldi. Ko‘ngilsiz dostonimni yana qo‘zg‘agim kelmadi.
— Botir aka, bo‘lgan ish bo‘ldi, buyog‘i sindi. Qo‘ying, shu arizabozlikni, — dedim.
— Iya-iya! Hey, og‘izga qarab gapirilsin! Kim arizaboz? Bizmi? Biz yozuvchimiz, bilib qo‘y, yozuvchi! Xalq yo‘lidagi, haqiqat yo‘lidagi yozuv¬chilarmiz! Anavi g‘azal, roman... yozuvchilar yana nima yozadi, o‘rtoq Hamidov?

Qabatidagi adabiyot muallimi o‘z ulushini qo‘shdi:
— Poema, ballada...
— Ha-ha! Poema, ballada yozuvchilaring yozuv¬chi emas, biz yozuvchi! Mana, biz! Yozuv¬chilaringning asarlarida fakt yo‘q, adres yo‘q! Masalan, mana o‘zimizning Tog‘ay! Bo‘ri bechora¬ning o‘g‘li! O‘lishni kitob qilib yozdi. Endi ko‘p¬kariniyam kitob qilayotgan emish. Yozishga yozdi, lekin tekshirtirmadi, chora ko‘rdirmadi. Xalqqa nafi tegmadi. Xalq yozuvchilarning kitobini pul sarf qilib oladi. Vaqtini isrof qilib, erinmay o‘qiydi. Keyin... qayg‘uli asarni nima deydi, o‘rtoq Hamidov? Ha-ha, tragediya! Tragediya bo‘lsa ta’sirlanib yig‘laydi. Agar... o‘rtoq Hamidov? Vo-vo-vo, satirik bo‘lsa, qah-qah urib kuladi. Bari quruq safsata! Xalqning biron-bir ishini bitkazib bermaydi. Xalqning kam-ko‘sti esa achib yotibdi. Xalqqa kim amaliy yordam beradi? Biz! Demak, asl yozuvchi biz! To‘g‘ri, yozganlarimizni kitob qilib chiqarmaymiz. Asarlarimiz turli idoralarda qolib ketadi. Lekin kitob qilib chiqaramiz desak, chiqaramiz. Ana, sandiqda yuzlab shikoyat asarlarimiz nusxasi taxlanib yotibdi. Ikkinchi marta og‘izdan arizaboz degan gap chiqarilmasin, ha!

— Tavba qildim aka, tavba qildim.
— Shunday bo‘lsin! Endi gapirilsin. Boshidan boshlansin.
— Shu, bir kechasi mendan beshbattar iyig‘i chiqqan bir kal keldi. Yonida ikkita shapka-da bor...
— Menga qaralsin, nima, dunyoning ishi ko‘p¬karimi? Kal deyilmasin! O‘rtoq Falonchiyev deb aytilsin! Shapkang kim? Militsioner? Menga qaral¬sin, shapka inson emas! Shapka — latta! Shapka— karton qog‘oz! Shapkani javobgarlikka tortib bo‘lmaydi! Leytenant Falonchiyev, serjant Falon¬chiyev deb aytilsin!
— Xo‘p. Oy hamsoyamiz Qulmat polvonning teraklari uchiga osilib qolgan-da...
— Uf-f, mabodo shoir-poir emasmisan? Bo‘lmasa nega oydan, yulduzdan gapirasan? Oydan pastga tushilsin! Yerdan gapirilsin! Lirika suvga borib aytilsin! Bizning ishimiz jiddiy, xalq ahami¬yatiga molik ish! Sudlarda qatnashilganmi? Yo‘q? Unda, kolxoz hisobot majlisida kaminaning nutq so‘zlagani ko‘rilganmi? Ana, kamina majlisda qanday gapirgan bo‘lsa, ana shunday gapirilsin!