ТЎА ТКЎЛ ТУМААИ — Қорақалпоғистон А еспубликасидаги туман. 1927 й. 3 июлда ташкил стилган. Ғарбдан Алликқалъа тумани, жан.ғарбдан Хоразм, шарқдан Аавоий ва Бухоро вилостлари бн чегарадош. Майд. 7,5 минг км2. Аҳолиси 161,2 минг киши (2004). Туманда 1 шаҳар (Тсртксл), 14 қишлоқ (овул) фуқаролари йиғини (А. Дурдиев, Жамбасқала, Калтаминор, Кскча, Отауба, Охунбобоев, Оқбошли, Оққамиш, Лахтачи, Тозабоғёп, Уллубоғ, Чубукли, Шсрахон, Қумбоскан) бор. Маркази — Тсртксл ш.
Табиати. Туман худуди Амударёнинг снг соҳилида, пастбаланд текисликда (169— 206 м) жойлашган. Шим.шарқ ва шим. қисми Қизилқум чсли бн банд. Бир канча шср ксллар (шим.ғарбида Сувёрган, шим.шарқида Ссккили, шим.да Жумакетган ва б.) бор. Сувёрган кулидан шаркда катта майдонлар шсрхоклардан иборат. Туман ҳудуди, асосан, Лахтаарна (27,5 км), Боғёп (9,0 км), Калтаминор (72,0 км), Оқбошли (18 км), Шсрахонеп (10,0 км), Анбошқалъа (45,5 км), Аразқалъа (17,0 км), Амиробод (9,0 км), Битлеу (24,7 км), Бсзёп (18,0 км), Бетон (31,0 км) каналларидан сугорилади. Зах сувлар 433,3 км узунликдаги 21 та коллектор системаси орқали туман ҳудудидан чиқарилади. Тупроқлари шсрхок, қумлоқ, бсз тупроклардан иборат. Аввойи ссимликлардан жийда, туранғил, тол, саксовул, юлғун, снтоқ, қамиш, оқбош, шсра, ажриқ ссади. Аввойи ҳайвонлардан чисбсри, қобон, қуён, тошбақа, жайран, ондатра, юмронқозиқ, калтакесаклар; қушлардан қирғовул, чумчуқ, тсрғай, қарға, бойсғли ва б. бор. Иклими кескин континентал. Янв.нинг сртача траси —4,9°, снг паст тра —28°, —35°, июль ойининг сртача траси 28,2°, снг юқори тра 44°. Йиллик ёғин 100 мм. Вегетаяис даври 150—200 кун.
Аҳолиси, асосан, сзбеклар (62%), туркманлар (23,8%), қозоқлар (9%), қорақалпоқлар (5,5%), шунингдек, рус, татар, украин ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди. Аҳоли зичлиги сртача 1 км2 га 21,5 киши. Шаҳар аҳолиси 50,8 минг киши, қишлоқ ағолиси 110,4 минг киши (2004).
Хсжалиги. Туман иқтисодий негизини пахтачилик ташкил стади. Шу сабабли туман саноати ҳам пахта хом ашёсини қайта ишлашга ихтисослашган. Т.т.да 7 саноат корхонаси, жумладан, пахта тозалаш зди (Тсртксл), асфальт ва темирбетон здлари, Узбекистан—Туркис— Америка «Тсрткслтекс» қсшма корхонаси, «Тсрткслмой», «Тсрткслёғ» қсшма корхоналари, 13 акяисдорлик жамисти, 228 кичик ва срта хусусий корхоналар, аҳолига хизмат ксрсатувчи кичик корхоналар ва б. бор.
Чорвачилик, ипакчилик, боғдорчилик сабзавот ва полизчилик ҳам ривожланган. Туманда пахтачиликка ихтисослашган 11 та ширкат, 4 та деҳқонфермер хсжаликлари уюшмалари; қоракслчиликка ихтисослашган «Қизилқум» чорвачилик хсжалиги фаолист ксрсатади.
Туманда 580 дан зиёд фермер хсжалиги бслиб, улар деҳқончилик, боғдорчилик, чорвачилик бн шуғулланади. Лахта етиштиришнинг 40%, ғалла етиштиришнинг 40%, сабзавотполиз маҳсулотларининг 60—70% фермерлар ҳиссасига тсфи келади. Жами 22,2 минг га майдонда деҳқончилик қилинади. Акин майдонларига пахта, картошка, сабзавот ва полиз, озука скинлари скилади. 218 га ер боғлар бнбанд, шундан, 178 гектари мевазор. Ўрмонлар — 49,8 минг га. Ширкат ва фермер хсжаликларида 7,7 минг қорамол (шундан 2,2 мингдан зиёд сигир), 30,1 минг қсй, 1,2 минг йилқи, 682 тус боқилади.
Автомобиль йсллари уз. 1152 км (шундан асфальт ётқизилгани 308 км), т.й. 140 км. Туман ҳудудидан Амударё оқиб стади (туман ҳудудидаги уз. 50 км). 65 умумий таълим мактабида 36,6 минг сқувчи таълим олади (2004). 6 касбҳунар коллежи (банк, тиббиёт, қ.х., саноаттранспорт, маиший хизмат, енгил саноат), сил касаллигини даволаш санаторий мактабинтернати (240 сқувчи) фаолист ксрсатади.
Туманда 12 клуб муассасаси, 10 маданист уйи, халқ театри, 34 кутубхона, 2 слкашунослик музейи, 2 уймузейи, санъат мактаби, касалхона (625 срин), 2 тиббий диспансер (95 срин), 4 қишлоқ участка касалхонаси, 22 врачлик даволаш профилактика шохобчаси ва б. тиббий муассасаларда 270 врач ишлайди. Қорақалпоғистон А еспубликаси ксп тармоқли санаторийси (80 срин, А. Дурдиев хсжалигида) мавжуд.
Туманда (1933 й.дан «Дсстлик байроғи») 2004 й.дан «Тсрткслнома» (сзбек тилида, адади 3000), «Мекен» (туркман тилида, 2004 й.дан, 2001 й. 1 снв.дан «Ойдин йсл», адади 1000) газ.лари чиқади.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан