Qasri Orifongacha  Xoja Bahouddin payg’ambar karommati ta’sirida hayajonga g’arq bo’lib bordi.Ziyoratchi dilida xushnudlik bilan qadrdon qishlog’iga  kelib,to’g’ri onasining qabri qoshiga bordi.Qur’on tilovat qilganudan so’ng onasi qabridagi oqtosh shu zahoti Ka’badagi silliq Qoratoshga o’xshab qoldi.Bu tosh  xudoning karomati bilan Ibrohim payg’ambar osmondan olib tushgan deb hisoblanadi va u hozir ham Xoja BahouddinNaqshband maqbarasining shimoliy tarafiga suyab qo’yilgan.Mahalliy aholi bu toshni Sangi murod deb ataydi.Ibrohim payg’ambar amri bilan hovuz bo’yiga suqilgan hassa o’sib,katta tut daraxtiga aylangan.Asrlar o’tib,tabarruk tut daraxti umri bitib qurigach,hozir xonaqoh oldidagi tosh poydevorga yotqizib qo’yilgan.
  Manoqiblarda yozilisjicha,Xoja Bahouddin umri oxirlaganini sezgach,Buxoroi sharif karvonsaroylaridan biriga borib,holsizlanib yotadi.Joni uzilayotgan lahzada Xoja Bahouddin joynamoz ustida fotihaga qo’l ochib,uzoq o’tirib qoladi va shu alfozda ruhi o’zga olamga yo’l oladi.

Mana, Hazrat Bahouddin Naqshband haqlarida suhbatlashdik.Endi,u kishining ustozlari Hazrat Amir Sayyid Kulol haqlarida fikrlashamiz.Sizlar yana qaysi alloma yoki valiy haqida bilmoqchisiz?Shuni yozing,ma'lumotlarni topishga harakat qilamiz.

Xoja Mir Kulol — taxminan 1288 yilda tug’ilib,1372 yil marhum bo’lganlar. "œTuhfat az-Zoirin"da Sayyid Mir Kulolning bir yuz o’n to’rtta xalifa (o’rinbosar)lari bo’lgani,ularning yetugi Mavlono Orif Deha-Deggaroniy Xoja Bahouddin Naqshband,Xoja Jamol Dehai Osiyoiy,Shayx Shamsuddin Kulol, Shayx Yodgor Xoja Shayx Darzuniy va Mavlono Jamoliddin Keshiylardir deb yozilgan.
 Mir Kulolning Sayyid Amir Burhon,Sayyid Amir Hamza,Sayyid Amir Shoh, Sayyid Amir Umar ismli farzandlari bor edi.
  Naql qilurlarki,Hazrat Mir Kulol onalari der ekanlar: "œAmir Kulol qornimda ekan nogoh shubhali luqma yutib qo’ysam,ko’kragim ostida shu qadar qattiq og’riq paydo bo’lardiki, hatto hushdan ketayozardim.Keyin ma’lum bo’ldiki, bu hol pokiza farzandim barakotidan ekan".
  Naql qilurlarki, o’z zamonasining ulug’laridan bo’lgan Hazrat Sayyid Ato bilan Hazrat Amir Kulol otalari o’rtalarida do’stlik ahdi barqaror ekan.Bu ulug’ zot har zamonda Buxoroga safar etar asnosi birrov Afshona qishlog’iga ham qo’nib o’tar va bu yerda turg’un bo’lib turgan Amir Kulol padari buzrugvorlari bilan muloqotda bo’lar edi.Odatdagidek kunlarning birida Fazrat Sayyid Ato yo’li Afshona qishlog’iga tushib,Amir Kulol otalariga dedilarki, yaqinda Alloh Taolo sizga bir o’g’il ato qilur,uning ismini Amiri Kalon deb qo’yingiz!Bu farzand xizmati butun jahonni zabt qilur.
   Darhaqiqat, ancha muddat o’tgach, Fazrat Sayyid Ato bashorat qilgan farzand dunyoga keldi va unga Amir Kalon deb ism qo’yildi.(Amir Kalon kulolchilik bilan shuhrat topganlari uchun butun dunyoga Amir Kulol,Mir Kulol nomlari bilan mashhur bo’ldilar).Kunlardan bir kun Hazrat Sayyid Ato Afshona qishlog’iga kelib,qadrdonlari bilan uchrashib,o’sha o’zlari aytgan farzandni yo’qladilar va Amir Kalonni bag’irlariga olib,duo qildilar.

Boshqa bir rivoyatda aytilishicha,Hazrat Sayyid Ato ko’chadan o’tib ketayotganlarida o’ynab turgan bolalar orasidan bir bola yugurib kelib,odob bilan salom beradi.Bu Hazrat Amir Kulol edi.Sayyid Ato Hazrat Amir Kalonni qo’llaridan yetaklab,uyga olib keladilar va bag’irlariga bosib,duo qiladiar.So’ng boshlaridagi sallani teng ikkiga bo’lib,birini o’z boshlariga, ikkinchi bo’lagini Hazrat Mir Kalon boshlariga o’rab,u kishini chiqarib yuboradilar.Hazrati Amir ko’chaga chiqib,yana bolalar bilan o’yinga mshg’ul bo’ladilar.Bir soatdan keyin Hazrat Sayyid Ato bolani chaiqirib kelishni buyuradilar.Hazrat Amir Kalon qayta hozir bo’lgach,sayyid Ato haligi teng ikkiga bo’lingan sallani bir-biriga taqqoslab,o’lchab ko’rsalar, bolaning boshidagi salla uch bosh hajmda uzun bo’lib qolibdi.Uch marotaba qayta-qayta o’lchab ko’ribdilar,har o’lchashganda,shu hol takrorlanibdi. Shundan so’ng Hazrat Sayyid Ato mushohada qilib,xitob aylab debtilarki, Amir Kalon martabasi ulug’,hatto mendan ham ziyoda bo’lgusidir!
  Naql qilinishicha, Hazrat Mir Kulol Romitanda kurash tushar,Hazrat Muhammad Boboyi Samosiy esa xayolga botgan holda devor soyasida o’tirib, maydondagilarni tomosha qilib turganlarida mahramlaridan biri so’raydiki: "œEy Maxdum! Bu mardum bid’at ish bilan mashg’ul,siz nega ulardan nafratlanish o’rniga hayratlanib boqib turibsiz?" Boboyi Samosiy: "œEy farzand,bu maydonda bir mard borki,o’zi sayyidzoda bo’lib,suhbatifan barcha komil insonlar bahramand bo’lgusidir.Biz shu mardni kutib turibmiz,zero uning parvozi g'o’at baland,maqomi ham oliydir", - dedilar.Banogoh shu asnoda Mir Kulol nazarlari Boboyi Samosiyga tushib,vovaylo bo’lib, oshufta va oshiq yurak Hazrat Bobo to’riga sayd bo’ladi va maydonni tark etadilar.Boboyi Samosiy Mir Kulolni farzandlikka qabul etib,shu kundan e’tiboran hech kim Hazratni na kurash maydoni va na bozordagi kurashchilar davrasida ko’radi.

Naql qilinishicha, Hazrat Amir Kulol yigirma besh yil davomida agar shom namozini Suxorda o’qisalar, xufton namozini esa samosda ado etar,lekin hech kim bu ishdan voqif emas edi.

Naql qilurlarki, Hazrat Amir Kulol ma’rifatga mustag’raq bo’lib, yoronlariga haj etish qissasini bayon qilar,majlis ahli Hazratni hayratlanib tinglardi.Amir ziyorat etish odobi,manzillari va ulamolarning bu xususdagi muxolif fikrlari va yo ittifoqlari,xullas muqaddas haj ziyoratining jamiki ikir-chikirlarigacha bayon etardilar.Shu asno davradagilarning biri ko’nglida shubha o’tadi: "œAxir,Hazrat Ka’batullohga borganlari yo’q-ku!Hech bo’lmasa umrida bir marta Ka’bani ko’rgan kishi bu gaplarni aytsa,boshqa gap".Bir soat o’tar-o’tmas Hazrat Amir tashqariga chiqib,haligi odamning qo’lidan tutib,shunday xitob qildilar: "œEy nodon,ko’zingni och va yuqoriga nazar sol,tomosho qil!".U yuqoriga qarasa Amir boshlari ustida Ka’batulloh jilva qilib turibdi va Amirni tavof qilyapti.Haligi kishi bu holni ko’rib mushohada etgach,Amir oyoqlari ostiga o’zini tashlab,tavba qildi.Amir buyurdilarki: "œEy nodon qay bir kimsaki,o’zida hech vaqo yo’q,boshqalarda ham hech vaqo yo’q deb gumon qilur.Shuni unutmagilki, to haqiqiy (botiniy,qalb ko’zi) ko’z ochilmaguncha hech narsa (haqiqat) ni ko’rib bo’lmaydi."
Ruboiy: Ko’zingni yum,toki ko’zga aylansin ko’ngil,
              Bu ko’z bila endi boshqa jahonni ko’rgil.
              Haq zikriga lang ochginu qalb eshigin,
              Falak tomida ne bo’lsa,so’ng tomosha qil.

Naql qilurlarki,bir kun Hazrat Amir alayhi rahma o’z ashoblari bilan Hazrat Foyzalanvor mozorlarini ziyorat etgani yo’lga chiqdilar.Ancha yo’l yurganlaridan keyin bir zamon qarasalarki, yo’l ustida bahaybat sher turibti.Amir Kulol darhol sher yoniga borib, bo’ynidan quchoqlab, yo’l chekkasiga chiqarib qo’ydilar.To ashoblar o’tib ketgunlaricha sher yo’l chetida go’yo odam odamga ta’zim qilgandek bo’yin egib turaveribdi.Ashoblar bu holni ko’rib,mushohada etibdilar va Hazratdan so’rabdilarki: "œEy Maxdum, biz ko’rgan bu ishning sharhi nedur?" Hazrat javob berdilar: "œEy yoronlar, shuni biling va ogoh bo’lingki,kim Xudoyi Taolodan ham zohiran,ham botinan qo’rqsa,unday odamdan Xudoyi Azza va Jalla jamiki jonivorlarni qo’rqadigan qilib qo’yadi!"
  Va yana Hazrat Amir dedilarki: "œAlloh Taolo mavjudotni odamdan qo’rqadigan qilib yaratgan va hech bir xilqat odamga hukmron emas.Lekin shart shuki,odam Alloh Taolodan qo’rqib, hech bir jonivorga ozor bermasin.Faqat shundan keyingina odam najot va darajot topgusidir."
  Va Hazrat Amir Kulol yana dedilarki, deylik siz bir serdaraxt boqqa kirdingiz, u yerda son-sanoqsiz daraxtlar ko’kka bo’y cho’zib turibdi,har bir daraxtning behisob shoxlari va har bir shoxning beadad barglari bor va har bitta bargda bittadan qush qo’nib, yangroq va faseh ovoz bilan: "œAssalomu alaykum, ey valiyulloh!" deyishsa, bu qanchalik yoqimli bo’lmasin,siz zinhor bundan g’ururlanmang,shu zahotiyoq ham zohir,ham botiningizda Alloh Taolodan qo’rquv joy olsin.Goho banda Alloh Taolodan shu qadar qo’rqsinki,do’zax faqat men uchun bino qilingan.degan fikr uning qalbida bo’lsin.Va goho Allohning rahmatidan umidvor bo’lib,shodlansin,zero Xudoning nazdida butun olam gunohini mag’firat qilish dushvor emas.

Naq qilinishicha, Hazrat Amir Kulol foniy olamdan boqiy olamga rixlat qilganlaridan so’ng Makka va Madinadan bir guruh tasavvuf ahli Buxoroga kelib, Suxor qishlog’ini so’roqlabtilar.Ulardan ziyorat sababi so’ralganda, biz Hazrat Mir Kulol diydorlariga musharraf bo’lmoqchimiz, deyishibti.Buxoroliklar Hazrat Mir Kulol vafot qilganliklarini bildirishgainida, ular oh urib, ko’z yosh to’kib, ul zoti muborakning zurriyotlari bormi, hech bo’lmasa o’shani ko’raylik deb so’rashibti. Hazrat Amirning farzandlari: Sizlar Hazrat Amirni qayerdan bilasiz?Axir ul zot umrlarida Makkayu Madinaga safar qilmaganku? — deyishsa, mehmonlar: Biz ham umrimizda birinchi bor Buxoroga kelishimiz,lekin hammamiz Hazrat Amirning muridlarimiz va Makkayu Madinadagilarning barchalari Hazratga bay’at qilganlar va o’ttiz ikki yildan buyon xonai Ka’bani Amir rahbarliklarida tavof etardik.Vale, shu yil Hazrat Amir haj ziyoratiga kelmay qo’ydilar.Biz bu holdan taajjub va xavotirga tushib, Hazratni ko’rmoq va hol-ahvollarini bilmoq umidida Buxoroi sharifga keldik.Afsus Hazrat mahrum bo’lgan ekanlar — deyishibti.
  Mehmonlarni Hazrat Amir Kulol qabrlariga olib borishibti.Ular, ziyorat etib, Hazrat bilan xayrbod qilibtilar.
  Shundan so’ng mehmonlar Makkayu Madinaga qarab ravona bo’lishibti.Azizlardan biri debdikim, vo darig’, Hazrat Amir martabalari onqadar ulug’kim, bu hol hatto Makkayu Madinagacha shoyon, ammo o’z yurtdoshlari bundan bexabar!

  Hazrat Amir Kulol naql etarlarki: "œBaxtli va saodatli ul odamlar — Hazrat  Muhammad salallohu alayhi vasallam suhbat va xizmatlariga muyassar, va agar bu nasib etmagan bo’lsa, tobeinlar, ya’ni payg’ambarimiz suhbatlarini olgan sahoblar suhbatiga musharraf zotlardir.Zero tabaa-tobeinlar ham Haq Subhanohu Taolo nazdida buyuk sharafga egadurlar.Va bu jamoat ham marhum bo’lganlaridan keyin xalq orasida turli xil ixtilof paydo bo’lib, marhum bahsu munozara qila boshlaydi va bema’ni da’volar bilan chiqaroq o’zlarini zohid va obid sanab yuradigan bo’ladilar.Illo haqiqat uldurki, Muhammad alayhissalomga ergashgan, sunat ahli mazhabida bo’lgan, jamoat birla yashab, shariat qonunlaridan bir qadam ham chetga oyoq qo’ymaydigan, o’zini haq xizmatiga vaqf, qalbini g’aflat pardasi ozod va muttasil Kalomulloh tilovati ila umrguzaronlik qilganlargina, faqat shunday kishilargina — Alloh Taologa yaqin zotlardir".
 Shu yerda Hazrat Amir Kulol haqidagi ma'lumotlarimiz nihoyasiga yetdi.Endi yana bir zoti sharif Hazrat Boboyi Samosiy haqida bilganlarimizni e'tiboringizga havola qilamiz.

Хожа Муҳаммад Бобойи (13-а. охири, А омитан туманидаги Самос қишлоғи -1340/1354) - хожагон-нақшбандис тариқатининг йирик намосндаси, бухоролик етти пирнинг бешинчиси. Хожа Али А омитанийдан таҳсил олиб, унинг вафотидан сснг хожагонлик силсиласини бошқарган. "Силсилаи шариф"да 14-ҳалқанинг пири сифатида келади. У саййид Мир Кулол Бухорийга таълим берган. Бахоуддин Аақшбанд туғилгач, уч кунлик чақалоқни маънавий фарзандликка қабул қилиб, шогирди Мир Кулолга Баҳоуддин тарбисси б-н шуғулланишни топширган. С. ҳақида "Мақомати Мир Кулол", "Мақомати Шоҳи Аақшбанд", "Аасойим ул-муҳаббат" асарларида муҳим маълумотлар бор. Самос қишлоғида дафн стилган. Қабри устидаги мақбара, атрофдаги масжид ва тошқудуқ мустақиллик йилларида таъмирланган.

Xoja Muhammad Boboyi Samosiy Xoja Mir Kulolning ustozlari bo’lib, bu zot haqida bizgacha juda kam ma’lumot yetib kelgan.Shuning uchun u kishi haqlaridagi hikoyamiz bugun nihoyasiga yetadi.
Bu zot 1354 yilda vafot etib, qabrlari Romitan tumani, Samos qishlog’idadir.
 U kishi tomonidan aytilgan  birgina hikmatni e'tiboringizga havola qilamiz:
"œInson ko’p narsa haqida o’ylaydi. U, men yagonaman, deb biladi. Aslida esa u bir necha birliklarga bo’linadi. Toki shu yo’sinda Yagona bo’lib yetishguncha, u kim ekanligini to’g’ri tasavvur etishga qodir bo’lolmaydi".
Keyingi zoti sharif Ali Romitaniy