Qo’li yengil (og’ir). Tirik odamning qo’lini hech kim taroziga qo’yib, og’ir — yengilligini o’lchab ko’rmagan. "œQo’li yengil" iborasi ayrim kasb egalarining mahoratli ustalariga atalgan. Yaxshi shifokor, jarroh bemor a’zosiga tig’ urib, uni tikkach, tez bitib, sog’ayib ketsa, shu shifokorning qo’li yengil deyishadi. Aksincha holni "œqo’li og’ir" deya og’rinib gapirishadi.
  Ikkinchisi, bozorga ul — bul xarid qilgani borsangiz,, sahar molini bozorga olib tushgan dehqon irim qilib, savdosini erkak odamdan boshlaydi. Negaki, erkak kishi dehqonchilik, savdo — tijoratda yarim payg’ambar hisoblanadi. Bundan tashqari, sizdan albatta, qo’lingiz yengilmi, og’rimi deb so’raydi. Qo’lingiz yengilligiga ko’zi yetsa, bergan pulingizni mahsulotiga siypab "œilohim barakasini bersin, bozorim yengil ko’chsin" , deya niyat qiladi.


Qo’liga suv quyolmaydi. Odamlarga baho berganda, birovni birovga qiyoslab, falonchi pismadonchining qo’liga suv ham quyolmaydi, degan ibora ishlatiladi. Bu bilan ilmu ma’rifat, bilimdonlik, tajribalikda bu ikki shaxs saviya jihatidan bir — birlaridan shu qadar yiroqlarki, birinchisi ikkinchisining qo’liga suv quyuvchi, xizmatkorlikka ham yaramaydi, degan xulosa chiqariladi.

Qo’l qo’lni taniydi. Qo’l bilan qo’l oshiq ma’shuq emas, ularning qosh — ko’zlari, qalblari yo’q. Shuning uchun asl ma’nosida qo’l qo’lni tanimaydi. Ibora ko’chma ma’nosida alohida ta’sir kuchiga ega. "œQo’l qo’lni taniydi" deganda, xalq kishilar o’rtasidagi oldi — berdi, qarz — havola, kishi bilmas, yashirin munosabatlarni ko’zda tutadi. Bir odamdan qarz ko’targan bo’lsangiz, uni qaytarish, uzishda o’g’lingizdan yuborishingiz to’g’ri emas.
  Uni qaytarish, uzishda iloji bo’lsa, guvoh vositasida, bo’lmasa, shaxsan o’zingiz minnatdorchilik bildirib, (mehmonga chaqirib) o’z qo’lingiz bilan o’sha odamning o’ziga topshirganingiz joiz. Chunki shu qo’ldan olinganmi, qo’lni tanib, shu qo’lga qo’sh — qo’llab topshiring, deyilyapti. Boshqa ma’nosida yashirin, xufya qilingan oldi — berdi nazarda tutiladi. Bunday nozik ishda o’zgani, begonani aralashtirmaslik talab qilinadi.


Qo’l uchida kun ko’rmoq. Kambag’allik, kamdaromadlilik, og’ir mehnat vositasida kamtar, xoksor kun kechirish, zo’r — bazo’r umrguzaronlik qilish. Qo’l uchida, deganining ma’nosi qo’l mehnati bilan, qo’li, kafti to’lmasdan, hamda favqulodda holatda, qo’l uchidagi davlat, ro’zg’or tez tushib, to’kilib, yo’q bo’lib ketishi mumkin, ma’nolarini beradi.


Keyingi mavzu: "œYurakka qo’l solmoq"

Yurak yutdi. Chingiziylar o’z raqib podsholiklarining ko’zini qo’rqitish, ruhan mayib qilish maqsadida ularning bolalari, nabiralarini asir tushirib, barchaning ko’z o’ngida norasida go’dak ko’kragini yorib, yuragini sug’urib olganlar va "¦ yutganlar, yosh yurakni yeganlar. Ibora ko’chma ma’noda, "œyurak yutdi" deyilganda, cho’chib, ikkilanib bo’lsa ham, shu ishni qilishga, shu firkni aytishga jur’at etdi mazmuniga egadir. Yurak yutish — tavakkal qilish, jazm etish, jur’atkorlik, o’z — o’zini yengish mantiqini tashlaydi.

Yuragiga g’ulg’ula (vahima) tushdi. Yuragi uvishdi, yuragi qinidan chiqdi, yuragi yorildi, yuragi siqildi, yuragi toshdi iboralarining muqobili. Biror noxushlikni sezib, bezovtalanish, xavotir olish holati.

Yuragi yo’q. Insondir, hayvondir yuragi yo’q bo’lsa, u yashay olmaydi. Yuragi yo’q, ko’chma ma’no tashuvchi ibora bo’lib, qo’rqoq, quyon yurak, mudom cho’chib yashaydigan odam haqida aytiladigan iboradir. Bir ishni qilishdan cho’chib, "œorqasidan bir balosi chiqmasin" deb yuradigan shaxslarga bu ibora juda mos keladi.

Yuragi yarimta. Yuragi xasta, dardkash kishi haqida shunday deyiladi. "œYuragi yarimta", ko’ngli yarimta, ko’ngli yarim, iboralari muqobili. Ko’chma ma’noda yaqin kishisidan ajralgan. Hayotda ro’shnolik ko’rmagan, ozurda odam mazmuni ifodalanadi.

Yuragiga yaqin oldi. Ma’nolari: 1.O’ziga yaqin tutdi, mehr — oqibat ko’rsatdi. 2.Biror yoqimsiz, g’alamislik bilan aytilgan gapni yuragiga yaqin oldi. Shundan yuragi xastalandi mazmuni bor.

Yuragiga qo’l soldi. Hozirgi zamonda jarroh bemorning yuragiga qo’l solishi, barmoq tekkizishi mumkin. Biroq ko’chma ma’noda yurakka qo’l solish kishining ko’nglini bilish, fikri, niyati,maqsadini anglashga intilish ifodasidir. Muqobillari: "œko’ngliga qaradi", "œichidagini topdi", "œqalbiga quloq soldi", "œyuragiga kalit topdi", "œyuragi qulfini ochdi" va h.k.

Yurak — bag’ri ezildi. Bag’ir — jigar degani. Qattiq mushtlashuv, tasodifiy falokat, tabiiy ofat tufayli jigar — bag’ir ezilishi mumkin. Ko’chma mazmunda, xafa bo’ldi, ko’ngli o’ksidi, yuragi ezildi, yuragi yondi, yuragi tushdi, yuragi dard — hasratga to’ldi iboralarining muqobilidir. Xalq bunday holatni boshdan kechirgan odamni ayadi, unga hamdard bo’ladi, xayrixohlik qiladi.

Yuragiga qil sig’maydi. Bu o’rinda ko’ngil, qalb ma’nolarida ishlatiladi. Ko’ngli shunchalik xufton bo’lgan, qorong’ulashgan, ruhi tushganki, hozir uning yuragiga hatto qil ham sig’maydi, degan ibora. Birov og’ir insoniy fojiani boshdan kechirsa, qalbi dardu alamga to’la bo’lganligidan unga boshqa narsa, gap, tashvish, havas sig’maydi, deyilmoqchi. Yuragiga sig’maydi, yuragi bir xilda, yuragi dardu g’amga to’la, g’amboda, ibora va sifatlari muqobili

Yurak oldirgan. Odam tish, soch — soqol, tirnoq oldirishi mumkin. Biroq yurak oldirib bo’lmaydi. Aks holda, yuraksiz, demakki, hayotsiz qoladi. Xalq "œyurak oldirgan" iborasini ishlatganda, turli taloto’plar tufayli yaqin kishilaridan ajralib qolgan, ko’p jabru sitamlar ko’rgan, ayrim shaxslarning boshidan og’ir kulfatlarini kechirganligini, ko’ngli ozurda bo’lib qolganligini ko’zda tutadi. Sutdan og’zi kuygan — qatiqni ham puflab ichadi, maqolidagiday, bunday odam o’ta andishali, mulohazali, har narsadan shubhalanadigan, cho’chiydigan, qo’rqadigan bo’lib qoladi. Muqobili: "œyuragi urmay qo’ydi".

Yuragida dog’i qoldi. Yurak xastalanib, surunkali davolansa, uning biror yerida oldingi xastalik belgisi — dog’i (biror qora — qo’ng’ir nuqta) qolishi mumkin. Bu o’rinda ko’chma ma’noda bo’lib, og’ir dard, o’lim, yo’qotish, qattiq ruhiy iztirobdan so’ng yurakning ozurda bo’lib qolishi. Bu dardning, baribir, yurakdan chqimasligi tasviri. O’sma ketar, qosh qolar, deganday, dard ketar, uning dog’i qolar, deydi xalq. Uzilgan tor ulansa, chandig’i, ulog’i qoladi. Oradan gap qochib, so’ng tag’in yarashib ketilsa, uning og’ir iztirobi yuragingizda uzoq vaqt qolib ketadi.

Yuragi toq bo’ldi. Sabri chidamadi, toqati toq bo’ldi, bardoshi tugadi, yuragi bezovta bo’ldi, iboralarining muqobili. Toq — yakkalik. Yuragi toq bo’lishi — kishining yakkalanib, o’zini ruhan tushkun his qilishi, yurakning hapqirishi. Odam zoti borki, u — juftiga — sevimli yor, sadoqatli do’st, yaxshi odamlar mehr — muhabbati, muruvvatiga mushtoq, muntazir bo’lib yashaydi.

Yuragidan chiqarib gapirdi. Gap og’izdan, nafas yo’li bilan tovush o’pkadan chiqadi. Yuragidan chiqarib gapirdi, deganda xalq sidqidildan, ko’ngildan, yolg’on, soxtalik aralashtirmay gapirdi, degan ma’noni anglaydi. Yuragini to’kib soldi, yuragida borini aytdi, iboralarining muqobili. Odam zoti odamiga, vaziyatga, o’z kayfiyatiga qarab, hammavaqt ham bor, to’g’ri gapni gapiravermaydi. Kishi ba’zan — ba’zan yorilishi, gapning orqa — ldini o’ylamay, yurak yorishi, ko’ngildagini to’kib solishi holatiga shunday iborani ishlatadilar. O’zbekda mastlik — rostlik degan ibora ham borki, bu hol shu ibora mazmuniga yaqin keladi.

Yuragiga o’t tushdi. Bir narsa, voqea, kishiga qattiq qiziqib qolish. Yurakka o’t tushishi — sevgi-muhabbat tuyg’usi bilan bog’liq. Birov ikkinchi bir shaxsni (qizni) ko’rib, qattiq sevib, yuragi ishq o’tida o’rtanib qolishi mumkin. Birov yaxshi otga, itga, mashinaga, hovli-joyga, amalga ishqi tushib, yuragida o’t yonishi ham kuzatiladi. Muqobillari: "œyuragi o’rtaydi", "œyuragi yondi", "œyuragini baxshida qildi".

Yurak o’ynog’i. Yurak-tomir qon yurish maromining buzilishi, betartiblashishi. Odam bunday paytda muvozanati buzilib, yuragiga vahima, g’ulg’ula tushadi, yuragi tushib, gumirib ketganday bo’ladi, boshi aylanadi, chayqaladi. Bu holatni tez — tez boshidan kechirib turadigan kishilarni yurak o’ynog’i kasaliga mubtlo bo’lgan odam deyishadi.
  Ko’chma ma’nosida noqobil farzand, xiyonatkor turmush hamrohi, sadoqat saqlamagan do’stlar haqida shunday deyiladi. Bunday "œyaqinlar" tez — tez yuragingizni o’ynatib, uni changallab qolishingizga majbur qilishi bilan sizga sodiq xizmat qiladilar. Muqobillari: "œyuragini changalladi", "œyuragi uvishdi", "œyuragi to’xtab qoldi".

Yuragi achishadi. O’z ma’nosida yurak achishadi, hapqiradi, sanchadi va hokazo. Ko’chma mazmun kasb etganda, yurakning achishi birovning birovga, biror jonivorga, narsa — buyumga hamdardlik, xayrixohlik qilishi, uning uchun kuyunishi anglashiladi. Xalqda, begona bo’lsang, dardim yo’q edi, lekin o’zimnikisan,jigarimsan, yuragim achishganidan gapiraman, degan gap bor. Nafaqat odam, vafodor itingiz beoqibat qo’shningiz qo’li bilan igna yutib o’lib qolsa, yaxshi ko’rgan daraxt yoki gul ko’chatingiz bevaqt so’lib qolsa, do’stingizning yurak bag’ri g’am — anduhga to’lib qolsa, yuragingiz achishadi, joningiz og’riydi. Muqobillari: "œyuragi achidi", "œyuragiga oldi", "œyuragi ko’tarolmadi", "œyuragi og’ridi" va h.k.

Keyingi mavzu: "œO’pka — gina yaqindan"

O’pkangizni bosib oling. Ko’chma ma’noda hovliqma, ko’tarma, qo’pol kishilarga nisbatan ishlatiladigan ibora. Tovush o’pkadan chiqadi. Qattiq, g’azab bilan gapirilganda u zo’riqadi, shishadi. Shunga ishora qilib o’pkangizni zo’riqtirmay, mo’tadillashtiring — bosib oling, degan iboradir. Muqobili: "œog’irroq bo’ling", "œbir gapdan qoling".

O’pkasini qo’ltiqlagan. Yuqoridagi ibora mazmunidan kelib chiqadigan gap. O’pkani qo’ltiqlab bo’lmaydi. Obrazli ifoda bo’lib, shoshqaloq, vahimachi, vos — vos odamlarga nisbatan ishlatiladi. Yaxshi tarbiya ko’rgan odamlarda ham bunday holat favqulodda voqea — hodisalarda sodir bo’ladi. Kishi qattiq cho’chib qolsa, ruhi, kayfiyati tushib ketsa, yoki aksincha, kutilmagan xursandchilikdan shoshib, hovliqib qolsa, "œo’pkasini qo’ltiqlagan"i kuzatiladi. Yomonning yaxshi bo’lib qolganiga ishonib bo’lmaganiday, bunday hollarda darhol yaxshini ham shoshqaloq, "œo’pka bo’lib qolibdi", degan xulosaga bormaslik kerak. Muqobili: "œo’pkasini qo’liga olgan".

O’pkasi yo’q. Lof iboralardan biri. Kishining o’pkasi bo’lmasa, yashay olmasligi ma’lum. O’pkasi yo’qlik o’pkani qo’ltiqlagandan ham battar hovliqmalik, vahimachilik namunasi. Gapning oldi — ketini o’ylamaydigan yoki biror katta vazifadagi suyanchig’iga ishonib gapni juda katta gapiradigan shaxslarga nisbatan, odatda, orqavarotdan aytiladi. Xalq "œo’pkasi yo’q" deb hovliqma, baqiroq, amalparast rahbarlarni shunday ta’riflashadi.