TAQDIRNING ACHCHIQ SINOVLARI
(«Judolik diyori»ning avvalgi ikki kitobiga chizgilar.)

Istiqlol davri o‘zbek nasrida, ayniqsa, roman janrining ufqlari kengaydi. Nisbatan qisqa muddatda o‘nlab romanlar yaratildi. Ularning aksariyati o‘zbek xalqining o‘tgan XX asrdagi hayoti manzaralarini tasvirlashga bag‘ishlangan. Yozuvchi Murod Mansur «Judolik diyori» trilogiyasining birinchi (1998) va ikkinchi (2003) kitoblarini («Sharq» nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyatida) nashr etdi. Roman adabiy jamoatchilik va kitobxonlar tomonidan iliq kutib olindi.
«Judolik diyori» — ramziy nom. O‘zbek xalqining XX asrdagi hayotida, ayniqsa, asrning birinchi yarmida ayriliqlaru judoliklar ko‘p bo‘ldi. Minglab xonadonlarning ba’zi a’zolari Vatanda qolgan bo‘lsalar, ba’zilari g‘urbatda g‘arib bo‘ldilar. Hatto Vatanda qolganlar ham qamoq, surgun, qatl, urush kabi musibatlar tufayli takror-takror yaqinlaridan ayrildilar. «Judolik diyori»da xalqimiz boshiga tushgan ana shu og‘ir sinovlarning keng manzarasi chizilgan. Asarda o‘zbek xalqining buyuk bardoshi, eng og‘ir davrlarda ham nomiga munosib tarzda o‘zligini saqlab qola olgani, yo‘qotishu ayriliqlardan yanada toblanib chiqqani badiiy mahorat bilan aks ettirilgan.
«Judolik diyori»ning birinchi kitobi voqealari yosh bola Maqsudxo‘ja tilidan hikoya qilinadi. Shoirona qalb egasi ekanligi, tabiatni, hayotni, odamlarning turfa xislatlarini teran anglashi va yorqin bo‘yoqlarda tasvirlashidan hikoyachi bola muallifning o‘zi ekanligi seziladi. Adib ajdodlari kechmishini, o‘zi ko‘rgan-eshitgan voqealarni qalamga olgan, tug‘ilib o‘sgan, bolaligi kechgan manzil-makonlarni tasvirlagan. Shuning uchun ham asar jonli, tabiiy va samimiy chiqqan. Lekin bu samimiyat qatida qancha dard, qancha alam bor. Ayniqsa, poymol etilgan qadriyatlar, g‘orat qilingan tabiat manzaralari ayricha bir o‘rtanish, cheksiz alam-iztirob va ilojsiz sog‘inch bilan tasvirlanadi: «Kindik qonimiz to‘kilgan, necha pusht otalarimiz o‘tgan u diyordan hech vaqo qolmadi. Tuproq o‘sha-o‘sha, makon o‘sha edi-yu, lekin endi diyor yo‘q edi. Uni yodga soladigan bir o‘r yo qir, bir soy yo jilg‘a, bir qo‘rg‘on yo hovli qolmagandi».

Dastlabki boblar mutolaasi paytida o‘quvchi kitob Maqsudxo‘janing bolaligiga bag‘ishlangan va u voqealar markazida turadi, degan xayolga ham boradi. Ammo bobdan-bobga o‘tgani sayin asarning bosh qahramoni Sultonmurod ekani anglashila boradi. Muallif bosh qahramonni ko‘pam ta’rif-tavsif qilmaydi. Uni boshqalardan ajratib turadigan ayrim xislatlari Sultonmurodning xatti-harakatlari va boshqa personajlarning u haqdagi gap-so‘zlari vositasida yoritiladi. Uning o‘z nasl-nasabini unutmagani, quvg‘inga uchragan ajdodlarini ham faxr bilan eslab yurishidan manqurtlik avj olgan bir davrda Sultonmuroddek odamlar tufayli xalqning tarixiy xotirasi butunlay yemirilmay, davr bo‘ronlaridan ko‘p narsani omon saqlab qololganiga amin bo‘lamiz. Romanning faqat bir o‘rnidagina Sultonmurodning Oqsaroy va Go‘ri Amirni ziyorat qilgani, Oloy malikasi Qurbonjon Dodxoh tarixi bilan qiziqqaniga ishora bor. Bundan ko‘rinadiki, Sultonmurod faqat o‘z nasl-nasabidangina emas, balki jonajon xalqi tarixidan ham yaxshi xabardordir va uning ba’zi keskin, hatto zohiriy jihatdan o‘sha davr siyosati jinoyat deb baholaydigan xatti-harakatlari shunchaki alamzadalik oqibatida, ko‘r-ko‘rona bo‘lmay, balki mustahkam ma’naviy asosga, chuqur mazmun-mohiyatga egadir.
Yozuvchi Rahimjon Otaev «O‘tayotgan kunlar nafasi» maqolasida: «Sultonmurod, nazarimda, «Ustyurt voqeasi» qissasidagi Otamuroddan keyin Murod Mansur yaratgan eng jozibali qahramon», deb to‘g‘ri ta’kid-laydi. Sultonmurod va uning yigitlari haqidagi hi-koyalar haqiqatan o‘z vaqtida shunday bir guruh bo‘l-gan-bo‘lmaganidan qat’i nazar, ishontirarli, real      zamindan sira uzilgan emas. Bu guruh amalga oshirgan tadbirlar o‘sha davrdagi mustabid tuzumga qarshi umumxalq noroziligining natijasi sifatida namoyon bo‘ladi. Oktyabr to‘ntarishidan keyin bir qancha yillar davom etgan Turkistondagi milliy-ozodlik harakati, garchand bostirilgan bo‘lsa-da, istiqlol g‘oyasi xalqning eng yaxshi farzandlari qalbini hech qachon tark etmagan. Mustabid hokimiyat zulmi eng avj olgan davr-larda unga turli vositalar bilan qarshilik ko‘rsatish, hatto qurolli kurash boshlash kabi rejalar fikru xayolini band etgan odamlar bo‘lgan, albatta.

«Judolik diyori» romanining fazilatlaridan biri— unda qahramonlarning maqsad-intilishlari o‘zbek xalqining milliy qadriyatlari va Islom dini nuqtai nazaridan yoritilganidir. Hatto yovuzlikka qarshilik ko‘rsatilganda ham adolat mezonlari buzilmasin, biror kimsa nohaq jabr ko‘rmasin, degan g‘oya ilgari suriladi. Bu hol, ayniqsa, og‘ir-vazmin, mulohazakor va taqvodor Nusratilla pochcha bilan dov-yurak, juvonmard, ammo qiziqqon va alamzada Sultonmurod o‘rtasidagi munozarada yaqqol ko‘rinadi. Nusratilla pochcha zulmkor tuzumni yoqlamaydi, bil’aks, undan nafratlanadi. Ammo zulm va adolatsizlikka qarshi kurashga azm qilganlar ham har bir tadbiri Ollohga qanchalik xush kelishini mulohaza etishlari, salla o‘rniga kallani olmasliklari lozim, deb biladi.
Sultonmurod va Nusratilla pochcha munozarasi asarning eng ta’sirchan sahifalaridandir...
Yozuvchi romanda bir qancha o‘zbekona obrazlar yaratadi. Nusratilla pochcha, Haybat, Soli, Akmal, Chaman, Salomxon, Marg‘uba — har biri o‘z qiyofasiga ega. Oqila, mulohazakor, qanoatli, mehribon Salomxon falakning gardishi bilan tariqdek sochilib ketgan Ulug‘xo‘jaboy avlodlarining omon qolgan vakillari bir-birlari bilan ahil bo‘lishlari, ajdodlariga xos diyonat, insoniylik, g‘urur kabi fazilatlarni saqlab qolishlarida katta o‘rin tutadi. Yo‘qotishlaru judoliklar uning qalbida o‘chmas jarohatlar qoldirsa-da, ayolning mustahkam irodasini sindirolmaydi. «Inson har yo‘qotganiga aza ochaversa, bir umr azador o‘tib ketadi-ku», deya u yaqinlarini sabr-toqatga, bor narsalarni asrab-avaylashga chaqiradi. Shuning barobarida, Salomxon yovuzlik va adolatsizlik qarshisida bosh egib turish tarafdori emas. U Sultonmurodning muayyan xavf-xatarlar bilan bog‘liq ishlariga xayrixoh. Boshiga mushkul ish tushib, kayvoni sifatida undan dalda va chora istab kelganlardan shirin so‘zi, jo‘yali maslahatlari, qo‘ldan kelgan yordamini darig‘ tutmaydigan ayol payti kelganda nobakor kimsalarga nisbatan g‘oyat murosasiz bo‘la oladi. Salomxon o‘zbek onalarining O‘zbek oyim darajasidagi yorqin adabiy obrazlaridan biri desak, mubolag‘a bo‘lmasa kerak.

«Hammaning yashagisi keladi» («Ustyurt voqeasi») kabi tilga tushgan sarguzasht qissaning muallifi bo‘lgan Murodjon aka «Judolik diyori»da ham sarguzasht unsurlarini qo‘llagani asarning yanada qiziqarli va o‘qishli bo‘lishini ta’minlagan. Sarguzasht voqealarning bir turkumi sohibjamol Marg‘ubaning achinarli taqdiri bilan bog‘liq tarzda kechadi. Nikoh kechasi Marg‘uba baxtu visol evaziga musibat og‘usini tatiydi. Kuyov Bahriddin go‘shangaga kirishga ulgurmasdan, ta’qibchilardan qochadi. Kiyimlarini almashtirganlari tufayli, uning o‘rniga jo‘rasini o‘ldirishadi, ammo qotillar jasadni tanimay «Bahriddin» deb ko‘mib yuborishadi. O‘zi nikohida bo‘lgan odamning tirikligidan bexabar Marg‘uba muayyan vaqt o‘tgach, Sultonmurodga ko‘ngil qo‘yadi. Oshiqi beqaror Sultonmurod ham visol xayoli bilan masrur. Ta’qiblar kuchaygach, u ikkinchi bor o‘z ixtiyoriga qarshi Haybatga uzatilayotgan Marg‘ubani olib qochib, Vatanni tark etadi. Xorijda bo‘lsa-da, ular bir-birlariga yetishib, baxtli turmush qursalar kerak, deb o‘ylagan kitobxonning xayollarini birinchi kitob oxirida Maqsudxo‘jaga chet eldan yetgan xabarlar ostin-ustun qilib yuboradi. «Sultonmurod Marg‘ubani birinchi nikohidagi kishiga yetkazishga jazm etibdi va Olloh bu ishni o‘ziga taqdir qilganiga shukronalar aytibdi»...
«Judolik diyori»ning ikkinchi kitobi hajmi kattaroq va mutolaasi ham bir muncha murakkab. Birinchi kitobda voqealarni asosan roviy Maqsudxo‘ja hikoya qilsa, ikkinchida — ayrim boblar muallif nutqi vositasi, bitik, maktub va kundaliklar tariqasida bayon etiladi. Zamon ham o‘zgarib, tasvir jug‘rofiyasi ancha kengayadi.
Yana bir o‘zgarish shuki, asarning bosh qahramoni Sultonmurod voqealarda kam qatnashadi. Zamon taqozosiga ko‘ra, u yaqinlaridan uzoqda yashirinib yurishga mahkum. Ammo muallif mahoratiga tahsin aytish lozimki, Sultonmurodning bosh qahramonligiga zarra shikast yetmagan. Zohiran u kam ko‘rinsa-da, botinan Sultonmurod nomi asarni o‘z atrofida aylantiruvchi o‘qdir. Asar voqealari bosh qahramon taqdiriga chambarchas bog‘liq holda kechadi. Uning nomi va dovrug‘iga hech kim befarq emas. Bu nom odamlarda hayajon, sog‘inch, iztirob, iftixor, g‘urur, hayrat, muhabbat, mehr, umid, ba’zi kimsalarda esa, xavotir, qo‘rquv, vahima kabi xilma-xil his-tuyg‘ular uyg‘otadi. Uning qaerdaligi hech kimga ma’lum emas, ammo paydo bo‘lib qolishini intiqlik bilan kutadilar va bu hissiyot kitobxonga ham yuqadi. Nuroniy Hoziq to‘raning      «Qadrdonimiz, bizning Botur», deya eslashi Sultonmurodga berilgan yuksak bahodir.

Kitobxon uchun kutilmagan, ta’bir joiz bo‘lsa, uni «ranjitadigan» hollardan biri shuki, birinchi ki-tobda beqiyos mehr-muhabbat bilan tasvirlangan Mar-g‘uba (suyukli Marg‘u kennoyi) kitobda deyarli ko‘rinmaydi. Unga ikki tomchi suvdek o‘xshash Sultonmurodning ikkinchi vafodor yori Mahfuza siymosi kitobxon uchun bu «yo‘qotish»ning o‘rnini bosadi. Xullas, Mar-g‘uba obrazi birinchi kitobga chuqur lirizm bag‘ishlagan bo‘lsa, ikkinchi kitobning malikasi Mahfuzadir.
Sarguzasht unsurlari romanning navbatdagi kitobida ham yetarli. Yodgorning o‘rniga Akbaralining o‘g‘irlanishi, Tangritog‘ diyoridagi kechmishlar, Sultonmurod va yigitlarining Hoziq to‘rani olib ketish uchun chegara osha kelishlari shular jumlasidandir. Asarga yangi olib kirilgan Hoziq to‘ra obrazi uning salmog‘i, tarixiy va falsafiy jihatlarini chandon oshirgan. Muallif o‘zining tasvir uslubiga sodiq qolib, mo‘’tabar inson Hoziq to‘raning o‘tmishi haqida batafsil ma’lumotlar keltirmaydi. Ammo ba’zi ishoralar, masalan, bir personajning uni Imom Shomilga mengzashidan, Hoziq to‘raning prototipi Alixon To‘ra Sog‘uniy ekanligi kitobxonga ayon bo‘ladi. Muallif kitobxon Sog‘uniyning hayot yo‘li va asarlaridan xabardorligini hisobga olgan.
Muallif qahramonlarning yirik tarixiy voqealardagi ishtirokini batafsil tasvirlashni maqsad qilib qo‘ymaydi. Ko‘proq ularning ruhiyati tahlili, tarixiy voqealarning ular xotirasida qoldirgan o‘chmas izlari, ongida yasagan o‘zgarishlarga e’tibor qaratadi. Bu, albatta, adabiyotimizda insonning ichki dunyosi tasviri birlamchi ahamiyat kasb etayotgani bilan bog‘liqdir.

Romanning eng iztirobli sahifalaridan biri Hoziq to‘raning «xumdek boshi ustarada qirilgan nor-g‘ul» rahbar bilan suhbatidir. Norg‘ul rahbar o‘zining mustabid tuzumga sadoqatli xizmatini oqlashga urinadi: «Biz Uning oldida kimmiz? Xohlasa, chivinday ezg‘ilab tashlaydi, xohlasa, kaftida ko‘taradi. Ilojimiz, qancha?». «Sen kichkina odamman desang, men kimmanki desam, qachon odam bo‘lamiz o‘zi?» — deydi unga javoban Hoziq to‘ra qalbi sidirilib oqib.— Bormi o‘zi bu yurtda el uchun boshini tika oladigan bir inson?!».
Asarning asosiy falsafiy g‘oyalaridan biri shuki, har bir kishi yaratilishidan ezgulikka moyil. Odamlar orasida adashganlari bor, ammo insonlik qiyofasini butunlay yo‘qotgan tuzalmas nobakorlar bo‘lishi mumkin emas. Ollohning izni bilan bundaylarning ham mudroq vijdonlari uyg‘onmog‘i, ular tavba-tazarru’ qilib, ezgulik tomon yuzlanib, yaxshi amallari bilan o‘zlarining avvalgi gunohlarini, qisman bo‘lsa-da yuvmoqlari mumkin va lozim. Insonning zalolatdan xalos topishga intilishi va, alal-oqibat, bunga erishishi «Judolik diyori»da bir necha kishi taqdiri orqali ko‘rsatilgan. Mashhur o‘g‘riboshi Parpi to‘g‘riboshiga aylanib, bir paytlar o‘zini sharmandali jazoga mahkum etgan Sultonmurod izidan ketadi va shu tufayli elu yurtning duosini oladi. «O‘g‘ri qarisa so‘fi bo‘ladi» tarzida xo‘jako‘rsinga emas, balki chin dildan tavba qilib, imon keltirib qiladi bu ishlarni.
Asardagi bu xil ruhiy evrilishlar kam uchraydigan hodisa bo‘lib tuyulishi mumkin. Ammo mutlaqo imkonsiz ham emas. Boshqacha sharoitda hech kimga ozor bermay risoladagidek hayot kechirishi mumkin bo‘lgan kishi, taqdir taqozosiga ko‘ra, beixtiyor ravishda yovuz tuzum xizmatiga tortilib, gunohsiz odamlarga jabr qilishi, hatto qo‘li qonga bo‘yalishi mumkin...

Sharqona qadriyatlar — qarindosh-urug‘lar o‘rtasidagi mehru oqibat, rasm-rusumlar, urf-odatlar, an’analar asarda juda go‘zal ifodalangan. Mehmon kutish va diydor ko‘rishgandagi so‘rashishu mulozamatlar maromiga yetkazib tasvirlangan: «Uyimizni to‘ldirib o‘tiribsizlar», «Biram yarashib o‘tiribsizlar» yoki uzoq vaqt ko‘rmagan jiyani bilan uchrashgan ayol: «Bormisan, bolam?! Bir yarashib turibsan, qara, ota yurtlarga. Ko‘kqarg‘ani ko‘rib, odam bunchalar quvonmaydi, kelganing rost bo‘lsin, ilohim, bolam. Shu aziz yerlarda unib-o‘sgin. Ruhlar shod bo‘lsin. Kel, bolam, kel, — deb bag‘riga tortib, kuraklarini silab ko‘risha ketdi».
Romanning tili maroqli, ohorli tasvir-tashbehlarga boy, uslubi ravon, sodda. Toshkent shevasi boyliklari, xalq tili va bolalar nutqidan samarali foydalanilgan. Adib hamma narsani o‘ziga mos sifat, o‘ziga xos obrazlar orqali tasvirlaydi. Uning tashbehli tasvirida olmazorlar o‘smarang-u, yong‘oqzorlar surmarang; behilar bukri kampirni esga soladi; qiyg‘os gullagan shaftoli boshiga gulli ro‘mol tashlab, salomga chiqqan kelinchakka o‘xshaydi...
Adabiyotshunos olim Naim Karimov Oybekning «Bolalik» qissasiga yozgan so‘ngso‘zida: «Biz va, ayniqsa, keyingi avlodlar XX asrning 10-yillaridagi Toshkentni va, umuman, o‘zbek xalqining hayotini bundan keyin Oybek xotiralari orqali ko‘z oldimizga keltiramiz», deb yozadi. «Judolik diyori» romanida esa, zilziladan oldingi Toshkentning Yakkabog‘, Qatortol, Novza, Cho‘ponota, Izza soyi, Achchi qirlari kabi so‘lim go‘shalarining yorqin tasvirlari berilgan.

Asarda ko‘p hikmatli so‘zlarga ham duch kelamiz. Bu hikmatlarning ba’zisini muallif xalqdan olgan bo‘lsa, ba’zilarini o‘zi kashf etgan. Bular muallifning hayotni, odamlarni ko‘p yillar davomida kuzatishi natijasida kelgan xulosalari, umumlashma fikrlari: «Kekdan hech kim ko‘karmagan», «Mador yig‘aman degan kishi murosa qiladi», «O‘zi emas, taqdiri ko‘hlik bo‘lsin», «Urgan qo‘l emas, silagan qo‘l kuchli dunyoda», «Yurtda toki bitta yigit or-nomus uchun kurashar ekan, demak, hali yurt boy berilmagan»...
Tabiiyki, roman ba’zi qusurlar, mavhumotlardan ham xoli emas. Birinchi kitob voqealari asosan urush paytida kechgan bo‘lsa-da, o‘sha davr mashaqqatlari, bevosita urush bilan bog‘liq tarzda xalq kechirgan fojialar tasviriga yetarli o‘rin ajratilmagan. Ehtimol, bu holning sababini voqealar yosh Maqsudxo‘ja tilidan hikoya qilinishi bilan izohlash mumkindir. Chunki har bir kishi o‘z bolalik paytlarini eslar ekan, undagi yorqin, jozibali tomonlar ko‘proq xo-tirada qayta jonlanadi, o‘sha paytda boshdan o‘tgan qiyinchiliklar bir qadar unutilgan bo‘ladi.
Asarda payhon qilingan bog‘u bo‘stonlar, bolalik bilan bog‘liq tabiat go‘shalari tasvirlarida ba’zi qaytariqlar ham mavjud.

O‘zbeklikka xos qadriyatlarni tasvirlashda ba’zan me’yor unutilib, ideallashtirish darajasiga borilgan, nazarimizda. Muallif nazdida, o‘zbekning maishiy hayoti ham yer yuzida eng zo‘r bo‘lib, qiyosini faqat jannatdan topish mumkin: «Yaxshiyam o‘zbekning to‘y-hashami, aqiqayu ehsoni bor... shu bahona yig‘iladilar, diydor ko‘rishadilar, hol-ahvol so‘rashadilar. Kelolmagan qariyalarning omonat salomlari, duoyu tilaklarini yetkazadilar. Chindan shu xalqqa mansubligingdan, oqibatni, qarindosh-urug‘dan xabar olishni unutib qo‘ymaganingdan ichingdan bir g‘urur tuyib ketasan. Olloh seni shu toifadan etganiga (anuv ota-onasini tashlab, begona yurtlarga tentirab ketavuradiganlar toifasidan qilmaganiga!) shukronalar aytasan»...
Ayrim juz’iy kamchiliklardan qat’i nazar, «Judolik diyori» bir necha qissa va romanlar muallifi Murod Mansurning bosh asari va mustaqillik davri o‘zbek adabiyotining salmoqli yutuqlaridan biridir, deb aytishga haqlimiz. Romanda mustamlaka davrida ham ozodlik g‘oyasi xalq dilida yashagani, sadafda dur yetilganidek, xalq bag‘ridan muqarrar ravishda shijoatli, imonli, vatanparvar, mustaqil odamlar yetishib chiqishi badiiy tarzda aks ettirilgan.
Romanning ikki kitobi nashr etilgan bo‘lsa-da, u hali tugallangan asar emas. Ikki kitob mutolaasi jarayonida amin bo‘ldikki, «Judolik diyori» ta’sirchan muloqotlar hayajonli va unutilmas uchrashuvlardan xoli emas. Eng go‘zal diydorlar, sog‘inchli suhbatlar ayni uchinchi kitobda bo‘lsa ajab emas!

G‘ulom KARIM.
«O‘zbekistan adabiyoti va san’ati» gazetasi
2005 y. 5 avgust soni.