— Bilmasam, — dedilar u kishi ham hayron qo-lib.— Avval Asal bilan bir nimalarni gaplashdi, keyin chiqdi.
— U kishini ergashtiribmi? — dedim ichim g‘urmishlab. Men izquvarning dardi nima ekan, bilolmasdim. Yoki Asalning o‘zi og‘zidan gullab qo‘ydimikan, Chaman akam yo‘g‘ida? Hammasidan shunisi meni talvasaga solib qo‘ygan edi. Buvi bosh to‘lg‘adilar:
— Yo‘q, tushavermagach, chiqdi shekil. Shundan ke-yin, xo‘p, opaxon, xo‘p, bexavotir bo‘lavering, daragi chiqishi ila xabar qilamiz, deb chiqib ketdi.
— Qiziq, nima izlab kelibdi?
— Bolalarning suratini so‘rabdimish.
— Ikkalasinikimi?
— Asalni gapi-da... Men balki xato eshitgandirman.
Menga shuning o‘zi kifoya edi. Bekorga boloxonaga chiqmagan, suratini so‘ramagan. Ko‘rinib turibdi, biznikiga Yodgorni izlab borganam, bu yerga surat so‘rab kelganam — shular. Ammo u kim, qanday nobakor? Milisa formasini kiyib olib, hammani laqillatib yurgan izquvar?
Buvi aft-basharasini ko‘rmadilarmikan?
Shuncha tashvishlar bilan ham u kishining yuzlaridan anavi g‘aroyib nur kamaymagan, bu nur yuzlarining ruhidanmi, ich-ichidanmi silqib turar edi. U kishining dillarini og‘ritib qo‘ymaslikka tirishib, so‘radim:
— Oynadan bo‘lsa ham ko‘rdingizmi o‘zini?
— Kimni? O‘sha milisanimi?
— Ha-da.
— O‘tganda-ku, yaxshi ilg‘amovdim, lekin qaytganda ko‘rdim.
— Yuzinimi?
— Ha, ilgariyam bir kelgan shekilli, Chamanimni so‘roqlab... Ancha yil burun.
— Demak, eski o‘rtoqlari... Shundaymi?
Buvi bosh chayqadilar:
— Unisini bilmadim. Lekin g‘umaloq yuzli, qozoqbashara yigit edi. Hozir ham ko‘z oldimda turibdi. Qizil shapkasi ham tusini o‘zgartirmagandi.

— E, umi? Xudoning ho‘l balosi! — deb yuboribman. O‘zimning gapimdan o‘zim uyaliblar ketdim.
— Yo‘g‘-e, sipo ko‘rindi-ku, — buvi kishini bunchalik yomonlash joiz emas, demoqchi bo‘lardilar.
Men gapimni siporishladim:
— Chaman akamdan hayiqqan-da. Agar o‘sha Eski Jo‘vaning milisaligidan haydalib, bizning yoqqa o‘tkazilgan odam bo‘lsa, men uni bilaman, — dedim. — Qaytarishibdimikan yana?
— Tanisangiz, surishtirib ko‘ring. O‘zi ko‘ngli o‘ksik edi, qaerlarda qoldiykin, bolam boyaqish, sig‘indi bo‘lib?..
Men haligi gapdayoq ado bo‘lgan edim. Boshim gir aylanib, ko‘zim tinib-tinib kelarmidi, yo turishga intilarmidim, ishqilib tezroq keta qolsam, deb qolgandim.
Axir: huvillablar qoldik, Yodgortoyni qachon opkelasiz, deb qolsalar, nima deyman? Qaysi til bilan men — o‘zim uni izlab yuribman, deya olaman? Undan ko‘ra...
— Menga javob bersangiz, — deya oldim axiyri til-zabon bitib. Yana: duo qiling, degan kabi qo‘limni ochdim.
— Iloho omin, og‘ir kunlarda bizga bo‘lishibsiz, Sizga ham qayishadiganlar ko‘p uchrasin. Bizdan qaytmasa, Ollohdan qaytsin.
Qaysi yaxshiligimni aytadilar? Hali bilmaydilar-da, kuppa-kunduzi bolani oldirib qo‘yganimizni bilsalar, nima derdilar ekan?!.
Tezroq ketish kerak! Kimning gapi — topshirig‘i bilan qildi ekan? Bu yoqqa kelgani yetmaganday, biznikigacha qaerdan topib bordikan? Yana shunchalik qistalang opketgani-chi? Nimaga shoshgan, oshiqqan?
Turdim. Mingta Qo‘qon manziratlar bilan xo‘shlashib, chiqa boshladim. (Bu manziratlardan ichim sidirilib boryapti).
— Kep turing-a, yo‘q bo‘lib ketmang-a? Chaman akangiz ham tayinlagan-a?
— Xo‘p-xo‘p. Esimda. Kemay qayoqqa boraman?!

Anavi tok tarayotgan «zirakli» tog‘a bilan ham xayr-lashib jilayapman-u, ichkarida bir nimasini unutgan odamdek, galdirardim. Ko‘zim hadeb anavi boloxonali uy derazasiga ketib-ketib qolyapti. Nazarimda, o‘sha deraza tavaqalari birdan lang ochilib, o‘sha toy bo- la — Yodgormurod:
— Amaqujon! — deb chaqirib qoladigandek, qayrilib qaraganim-qaragan. Ammo qani, chaqirsa! Chaqirmasdi! Endi u uyga kirishga, uch yog‘idan uch xil odam ko‘rinadigan u suvratni ko‘rishga yo‘l bo‘lsin! Nazarimda, o‘sha azizlarim «Nima bo‘ldi? Bizni Yodgormurodimizni, shirintoyimizni nima qilib qo‘yding? Nimaga asray olmading?», deb turishgandek, ta’na etishayotgandek.
Men esam, qo‘limda turmadan tortib, eng oliy idoralargacha kirib borishga qodir hujjat turib, qaerga borishni, kimga uchrashni bilmasdim: Bizni kim chuv tushirib ketdi ekan? O‘sha binoyi, sipo yigitning o‘zi kim? Uni kim boshlab boribdi? O‘sha qozoq basharami yo bu unimi? Ajratib ol-chi? Men Kalkovuz bo‘yida xuddi issiqlab ketgan odamdek yuzimni pishib-pishib chaygancha, o‘tirib qolgan edim. Nahot o‘sha sulloh uni ergashtirib borib, bolani olib ketgan bo‘lsa? Men uni koshki bilmasam... Xolamlarnikida turganimda necha martalab surishtirib borgan. Meniyam, kennoyimniyam...
Bir kuni o‘qishdan qaytsam, darvoza oldida qoqqan qoziqdek turibdi. Meni ko‘rib:
— Iya, janoblarining o‘zlari-ku! — dedi irsha-yib, — haliyam sho‘ttamisan? Jarimaning kattasini solmagunimcha turavurasan shekilli. Uyda kim bor? — dedi mishillab.
— Bilmasam, ko‘rib turibsiz, endi kelyapman, — dedim darvozani ochishga shoshilmay. Yotganidayam ki-yimini yechmay yotadimi, formasini yog‘ bosib, yoqayu tirsaklari, tizzalari yaltillab ketgan edi. Keyin undan achimsiq maxorka hidi anqib yotardi.
— Pochcha qaerdalar? — dedi ichkariga ishora etib.
— Tahorat olyapgandirlar-da, — dedim sir bermay.
— Xola-chi? — dedi surishtirishini qo‘ymay.
— Bilmasam, — deb yelka qisdim.
— Mehmon-chi? — dedi u dabdurustdan.
— Qanaqa mehmon? — dedim angrayib. — O‘zimmi?

— Sen — otni qashqasini bilmaskanmanmi? Anuv kelinni aytayapman. Chegaradan o‘tib kelgan-chi! Kimni gel qilyapsan? — deb o‘dag‘ayladi.
Damim ichimga tushib ketdi. Lekin bu ipirisqiga aytib bo‘ladimi!
— Men... unaqa mehmonni ko‘rganim yo‘q, — dedim ko‘zimni lo‘q qilib. Xuddi u ishonadigandek yana qo‘shib qo‘ydim, — boshqasi bilan adashtirayotgandirsiz.
U mazax qilganday irshaydi:
— He, qishloqi!.. Kimni laqillatmoqchisan?! Avval mishig‘ingni eplab ol, — dedi-da, ipga osig‘liq cho‘pni teshikka tiqib edi, zanjir tushib, eshik ochila qoldi.
— Boshlaydilarmi yo o‘zim kirib boraveraymi? — dedi meni masxaralab kulib, so‘ng qorni g‘arch-g‘urch bosgancha tepa uyga qarab chaqirib boraverdi:
— Hov, kim bor? Qaravorasizlarmi bundoq!
Pochcha namozni boshlab qo‘yganlar shekilli, yolg‘iz nokning ro‘parasidagi oynavand ravonning eshigi ochilib, zinada Muhabbat kennoyi ko‘rindilar. U kishi adl qomatli, xonzodalarga o‘xshab qaddilarini g‘oz tutib, bir chiroyli yurar edilar. Shu yurishda viqor to‘kib kela boshladilar. Milisa ularni ko‘rib, qadami tovsillab, oshxona eshigida to‘xtadi.
— Kennoyijon, uzr, — dedi yaltoqlanishga tushib,— xizmatchilik. Sizlarnikida...
— Nima, bizlarnikida?.. — dedilar Muhabbat kennoyi pinaklarini buzmay.
— Bepropiska odam... turipti ekan. Shunaqa xabar tushib...
— Kim ekan o‘sha... xabargir? Qaniy?.. — deb u kishi qo‘l cho‘zdilar. Men ortda — o‘z darsxonam eshigi kesakisiga suyanib turardim, oqibati nima bilan tugarkin deb.
Uchastkovoy hali u, hali bu cho‘ntagini kavlab, talmovsiradi:
— Ie, qopti-ku. Kechiras, idoraga tashlab kelavuribman.
Muhabbat kennoyi pinak buzmadilar:
— Qolgan bo‘lsa, opkeling. Men bir ko‘ray, o‘sha tuhmatchini!
— Endi, kennoyijon, — dedi milisa, — opkelganimdayam berolmayman sizga. Qonunda yo‘q.
— Shunaqami? Xatni tekshirishga qonun bor, ko‘rsatishga yo‘qmi? Kimni laqillatayapsiz? Qani, bir tuyog‘ingizni shiqillatvoring-chi?! — deb u kishi qo‘llarining orti bilan tovuq qo‘rigandek haydashga tushgan edilar, u qizarib-bo‘g‘riqib ketdi.

— Men bilan o‘chakishmang, kennoyi. Oxiri yaxshi chiqmaydi, — dedi po‘pisaga ko‘chib. — Bilaman, sizlar xorijdan o‘tib kelgan odamni... yashirib o‘tiribsizlar. Birontanglar qamalib ketsanglar...
— Voy-voy-voy, qo‘rqitib yubording-ku, juda. Avval top-da, keyin gapir!— dedilar Muhabbat kennoyi.
— Qo‘ymayapsiz-ku, axir, — dedi u.
— Bor, ana, topib olaqol. — Muhabbat kennoyi yo‘l berib, chetlangan ham edilarki, pochcha to‘rdagi uydan chiqib keldilar. Keyin novvotrang xassalarini tizzalariga olgancha, derazaning pastak taxtasiga cho‘kdilar. (Bir vaqtlar rasm bo‘lgan shekilli, o‘sha to‘rdagi uyning ikkala derazasiga ham o‘rnatilgan archa qopqalar o‘ngib ketgan edi). U kishi kaftlarini qoshlariga tutib, unga zingil tashladilar:
— Zokir, o‘zingmisan, qizig‘ar? Nima balo, betta biz turishimizni... unutib qo‘ydingmi? — dedilar nimagadir shama qilib.
— Assalomu alaykum, pochcha, o‘zingiz sho‘ttaykansiz-ku, — dedi u haytovur salomini unutmay.
— Vaalaykum, vaalaykum... Ha, seni nima jin urdi, Rahmatulla akang qaerda ishlashini bilarding shekilli? — dedilar u kishi. (Rahmatulla aka Muhabbat kennoyining erlari, allaqaysi katta idorada ishlaydilar).
— Bilaman, pochcha, bilaman, — dedi u ancha hovridan tushib. So‘ng besh qadam naridan tavozelanib bora boshladi. — Lekin xizmatchilik ekan, iloj qancha?
Hujraning qiya ochiq eshigidan Minavar opam mo‘ralab, ayvonda qora duxoba paxtalikda xolam ko‘rindilar. Pochcha esa, milisaning kiprik qoqmay yolg‘onlashi nasha qilib, qiqirlab kuldilar. Balki jahllari kelib, kulgi bilan yengayotgandirlar...
— Xizmatchilik, degin? Qizitaloq, bu senga xizmat topib beradiganlaram ko‘payib qopti-da, a, Zokir? — deb tegishdilar. So‘ng qo‘lini olib, aftiga ham qaramay bosh chayqarkanlar, dabdurustdan so‘radilar. — Agar topolmasang-chi, nima bo‘ladi? Jazolashadimi?
Zokir qo‘lini bo‘shatolmagani ustiga nima deyarini bilmay gangigan edi.
— Jazo-ku... berishmas, lekin gap tegishi mumkin,— dedi.

— Shunaqadan ikki-uch marta bo‘lib qolsa-chi? Bo‘shatvormaydimi, qizitaloqlar?
Bu gapdan u battar dovdirab, yelka qisdi.
Pochcha qo‘lini qo‘yib yuborib, xumdek boshlarini saraklatdilar:
— Chatoq, chatoq, Vazifang og‘ir ekan, Zokir, — dedilar. Va kutilmaganda: — Ana, bor, qiraqol. Xohlagan joyingni titib chiqa qol, — dedilar.
Zokir buni kutmagan ekan, tintuvni qaysi uydan boshlashni bilmay kalovlanib qoldi. Muhabbat kennoyining zinasi tomon yura turib, birdan aynidi. (Yo Muhabbat kennoyining boyagi shaxtidan cho‘chidi, yo Rahmatulla akaning qaerda ishlashini xotirlab qoldi). Qayta turib, pochchaga yaltoqlandi:
— Sizdaqa tushungan odamning sadag‘asi ketsang arziydi, pochcha. Anuv raisingiz bor-ku — Mamatoxun! Shundoq qora bo‘lib turishga unamadi-ya. Shoshmay tursin. — Ayvon yonboshidagi hujra tomon yura turib, o‘z ko‘nglida izn so‘radi. — Shu bir chekkadan boshlayveray-a? Qani, opoqi, o‘ziz boshlay qolasizmi?
Xolam paxtaliklarining tugmasini yechib-qadar-kanlar, pochchaga yaqin borib, quloqlariga bir nima dedilar. Pochcha boyagi-boyagi bosh saraklatib, qi- qirlab kularkanlar, soqollarini tutamlab-silab turib:
— Qo‘yaver, sanga nima, tintadigan u ekan. Manga desa, kir o‘raga tushib chiqmaydimi?! — dedilar.
Zokir milisa ayvonga o‘tgan joyida to‘xtadi.
— Milisani mazax qilyapsiz, shekilli, pochcha? — dedi u kishining qiqirlab kulishlaridan chindanam og‘rinib. Bilmaydiki, pochcha bir narsadan jahllari chiqa boshlasa, o‘zlarini kulib yengadilar.
— Bor deganda boravurmaysanmi, tepchilmagan do‘ppilaring bilan kimni nima ishi bor?! Unga bosh-qa birav kerak. Xorijdan kelib, yashirinib yotgan odam kerak. Qattan bilasan, balki u katta qo‘poruvchidir. Dushmanni yashirib yotgandirbiz?! — dedilar ovozlarini ko‘tarib.
Pochchani hech bu alpozda ko‘rmagandim: u kishi xassalarining uchini qatqaloqqa urib-urib so‘zlar edilar.

— Men bir narsa dedimmi, Sanobar, ana ko‘rgancha ko‘rib, qidirgancha qidirsin, yo‘q narsani, — deb xolam hujraga boshladilar.
Zokir pochchaning avzoylari nimaga ayniganini ang-lab turgan bo‘lsa ham ikkilana-ikkilana xolamlarga ergashdi. Men bu mashmashaning nima bilan tugashiga hech aqlim yetmasdi. Tavba, pochcha nega bunday qilyaptilar? Aytib qo‘ya qolsalar bo‘ladi-ku! Sen qidirgan odam yo‘q, ovora bo‘lasan, jo‘nab ketib bo‘lgan desalar, olam guliston-ku. Atay kalaka qilyaptilarmi?..
Men oyog‘imdan sovuq o‘tib borayotgan bo‘lsa ham, kirib keta olmasdim. O‘n kun izlaganda kennoyimni topolmasligini bilaman, lekin bu mashmasha nima bilan tugashi qiziq.
U hujradan tortib, barcha uylarga, hatto Muhabbat kennoyining ravonigacha bosh suqib chiqdi. Bostirmani aylanib ko‘rdi. Burchakdagi ming xil eski-tuskilar saqlanadigan joyga kirib, qancha yo‘q bo‘lib ketdi. Keyin bilsam, bo‘sh sandiqlaru meni bo‘yimdek-bo‘yimdek xumlar ichigacha bosh suqib ko‘ribdi. Axiyri, qo‘lining changini qoqib, hovlida gardanini qashlagancha turib qoldi. U qaerdandir yelkalariga necha yillik islarni ilashtirib chiqqan, lekin o‘zi sezmas edi.
— Xo‘sh, ko‘ngling joyiga tushdimi? Yo tom taglarigayam chiqib boqasanmi? — dedilar pochcha o‘sha-o‘sha deraza rahida jilmayib o‘tirgancha. Keyin hozir chuchkirib yuboradigan odamdek labu lunjlarini bir g‘alati bujmaytirdilar.
Kutilmaganda bu unga tegib (yo chindanam bahona topolmay turgan ekanmi), birdan cho‘chonglay ketdi:
— Kuling-a, kuling! Sizga odamni ustidan kulish bo‘lsa! Hali yig‘laydigan vaqtlar ham keladi! Shoshmay turing. — U zarda bilan qo‘l siltab, jo‘nay boshlagan edi (ko‘rib turibman, xolamning yuzlari oqarib ketdi, Minavar opam «ada-ada»lab qoldilar, Muhabbat kennoyi esa, milisani insofga chaqirishga taraddudlanib, qadam bosdilar), pochcha uni xotirjam chaqirdilar:
— Menga qara, — dedilar muhim gaplari bordek. Zokir ham bunga ishonib, o‘girildi. U kishi asta imladilar. — Bu yoqqa kel. Kel, kelaver.
U ham ishonib qaytib bordi.

— Qulog‘ingni ber, — dedilar o‘tirgan yerlarida qo‘llarini cho‘zib.
U engashdi.
Hammamiz hayron bo‘lib turibmiz. Nima gaplari bor ekan, deb. Pochcha uning boshini o‘zlariga yaqin tortib, qulog‘iga bir nima dedilar.
— Yo‘g‘-e!.. — dedi u ko‘zlari ola-kula bo‘lib. — Eshitganim yo‘q-eshitganim yo‘q. Chiningiz bilan-a?— dedi ishonolmay.
— Chin, chin. Chindan, — dedilar pochcha turqlarini qilcha o‘zgartirmay.
— Bizda... bizda unaqa ma’lumot yo‘q-ku, — dedi Zokir tamomi gangib.
Pochcha kuldilar:
— He, sen bu yog‘ini eshit, — deb yana qo‘llarini cho‘zdilar.
U engashdi. Va yana pochcha bir nima dedilar.
— Bir karvon? Sha’m? — dedi. Zokir boyagidan ham garangsib. — Nima qilarkan shuncha sha’mni?
Pochcha qulog‘ingni ber, beraver, degan kabi yana qo‘llarini cho‘zdilar.
U yana engashgan edi, yana bir nima deb, kulib yubordilar.
Zokir turgan yerida sachrab, boyagidek cho‘chonglab ketdi:
— Ey boring-e! Ey qo‘ying-e! Men sizni tuppa-tuzuk odam desam... — U cho‘rt burilib, shatillab chiqib keta boshladi.
U kishi nima deya qoldilarki, Zokir milisa chayon chaqqandek bu xonadondan chiqib borarkan, yo‘lakay orqasiga o‘girilib:
— Hali shoshmay turing. Sha’m qanaqaligini ko‘rsatib qo‘yaman! Milisa bilan olishishni ko‘rasiz hali!— deb javrab-sannar edi.
Pochcha esa, qani parvo qilsalar! Qaytaga xumdek boshlarini chayqab-chayqab, ko‘zyoshlarini arta-arta kulardilar. O‘zlarini to‘xtatolmay: «Voy, Zokiri tushmagur, voy, Zokiri tushmagur, holing shu ekan-ku», deb qo‘yardilar.
Qarab turib, men u kishini suyub ketdim. Qara-ya: shu sullohgayam bas keladigan odam bor ekan-a!

U ostonadan o‘tdiyam, orqasidan darvoza sharaqlab yopilib, zanjiru xalqalari o‘ynab ketdi. Uning vahimasidan hammamiz cho‘chib tushibmiz. Ammo pochcha tirqirab chiqqan ko‘zyoshlarini kaftlariga arta-arta hamon «voy qizitaloqning yugurdagi-ey», deb kular edilar.
Axiyri xolamlarga zabon bitdi:
— Hay, Sanobar, shu odatiz qolmadi-qolmadi-da. Axir ketvotuvdi-ku, itdek bo‘lib?... Zarilmidi jig‘iga tegish? — dedilar vajillab va yuzlarini burib uyga qarab yurdilar.
— Nima deya qoluvdiz, opoqta? — deb kulimsiradilar Muhabbat kennoyim.
Munavvar opa esa hiringlab hujraga kirib ketdilar.
Pochcha qo‘l silkib, bosh chayqadilar:
— Keyin-keyin. Bir kun kelib, aytib beraman, kulib yurasizlar.
— Hozir aytsangiz-chi? — dedim men.
— Qizig‘i qolmaydi, jiyan. Ammo-lekin bir tushirdimmi, qizig‘arni bolasini?! — deb ta’sirlanib qo‘ydilar.
Ammo xolam ostonaga yetmay to‘xtadilar, ichlariga sig‘dira olmay:
— Umrbodli dushmanam orttirib olmang-da, Sanobar. Koshki ichiga yutib ketsa. Xudoning ho‘l balosi-ku, — dedilar jig‘illab.
Pochcha bir qo‘llari bilan orqa — bellarini ushlagancha xassaga tayanib turib, sekin o‘rinlaridan qo‘zg‘oldilar:
— Sen ko‘pam g‘am yema, Sanobar. Xudoyim O‘zi g‘amxo‘r. Shu ho‘l balosi bilan ham sinamoqchi ekan, sinayveradi. Hammasi O‘zining qo‘lida. Yorlaqash ham, qiynab-qiynab iymonni charxlash ham. Men yolg‘iz O‘ziga tavakkal qilgan odamman. Bo‘lagidan qo‘rqmiyman. Bilasan-ku, o‘zing, — deb u kishining ketidan tanchali uyga yurdilar. Va bora turib, menga «Yur, Maqsudxo‘ja, oyog‘ingni isitvol. Omon bo‘lsang, bunaqa tomoshalarning ko‘pini ko‘rasan», deb qo‘ydilar.

Chindanam bu bir bashorat ekan. Mana, endi bu xonadonlargacha kelib yuribdi. Ular turadigan boloxonalargacha chiqib boribdi. Bolalar esa dom-daraksiz. Bu ishda u iblisning qo‘li yo‘qmikan? Hukumatga xizmat qilyaptimi yo boshqa birovlarga?
Arqonning bir uchi shu yerda ekan, nega sog‘ib-sog‘ib oldigacha bormay?
Men ichimda bir jahd uyg‘onib, o‘rnimdan turdim. Yerning tagidan bo‘lsa ham topishim kerak. Yodgormurod haqqi, kennoyim haqqi nima gapligini bilishim kerak!
Shu jahd bilan Eski Jo‘vaga qarab yura turib, kallam birdan tiniq ishlay ketdi: uyga bormay turib, oyimlardan anig‘ini bilmay turib, men kimni izlab yuribman? Axir, sipo yigit bunimas, boshqasini boshlab borgan bo‘lishi ham mumkin-ku. Unda «mashinaning orqasida o‘tirgan formali odam» kim? Avval o‘shani aniqlash lozimmasmi?..
Men jahd bilan uyimizga qayta qoldim. Axir uning izi qaerda yo‘qolibdiki, men qaytmasam?..
(Alhamdulilloh alo tavfiqihi. Kitobning avvali ana shu joyda e’timomiga yetdi).