Judoliklariga malham bo‘larli bir harakatlar etmoqqa-chi? Akam sarhaddan o‘tolmagan taqdir-da, uni tushunish mumkin, unga mumkin emas, nega biz daraklab bormadik, borolmadik? Shunchalar qo‘li kalta, o‘zi ojiz kishilarmizmi? Nega Allohga tavakkal qila bilmaymiz? Yo undaylarning zamoni o‘tgan, ularning so‘nggisi akam edimi?
Rosti, Chaman aka, bu notavon ahvoli-holimdan, Gulsum opoy aytmoqchi, yig‘lasim keladir.
Nahot akamga, o‘sha o‘zingiz qiyomatli do‘st tutingan bir kishiga, shuncha yillar kechib, bir yordam qo‘lini cho‘za olmasak? Bizni kim birimizni jigar, birimizni qiyomatli do‘st ataydi?! Jilla qursa, tomiri Yodgor bilan ko‘rishtirmoq mumkindir?! Bu dunyo shunchalar temirqo‘rg‘onga aylantirib tashlanmagandir? Otayu o‘g‘ilu ahli ayol uchun diydor qiyomatga qolsa, biz unda Tangri oldida ne deb javob bergaymiz?
Ana shundan yig‘lasim keladir, Chaman aka!

Maqsudingiz».

12. Sim-sim kalidi yoxud hamma rozi bo‘ladirgan ko‘shish

Begim kunlari ham baharnav ekan. Ish bilan — sahifa tushirish-chiqarish, hali muharririyat, hali kotibiyatga yugurish bilan kun qanday o‘tganini ham bilmas ekansan. Bu shanba uyda qolib, hech yerga sig‘mas edim.
Feleton bilan bog‘liq voqealarni kimga ham ayta olar edim! Oyimlarga yorila olmadim. Kennoyimga uchini chiqarib qo‘ysalar nima bo‘ladi? O‘zining kuygani kammi? Nima bo‘lsa, Xudodan ko‘rdim: damimni chiqarmaganim ma’qul.
Lekin boshimda osilib turgan bir xavf hech tinchlik bermasdi. Nahot bitta topshiriqni deb... shunchalikka borishsa?! Shu bahonada ishdan haydab, mirzolikka yo‘latmay qo‘yishsa-ya? Ko‘nglim shunaqa yomon oqibatlarni sezib turgandek edi. Ayniqsa, anuv raport1 yomon bo‘lgan edi. Muharrirga «Mahmudovning injiqligi bilan kechikib ketdi» deb yozib berishibdi. Albatta, o‘sha raportga topshiriqdan bosh tortdi, siyosiy feleton bu kishimning didlariga o‘tirmasmish, deb qo‘shishgan edi. Ular nimaga shama qilishganini avvaliga tushunmagan ekanman. Muhokamada:
— Xorijda qolib ketgan kimiz bor? Feletonning nimasi sizga yoqmadi? — deb savol berishganida peshonamdan muzdek ter chiqib ketdi. Chindan men tarjimani qaytarib berib, qovun tushirganimni sezib qolgan edim.
Lekin javob bermaslik ham mumkin emasdi:
— Akam, — dedim o‘z tovushim o‘zimga g‘alati eshitilib. Men nima bo‘lsa-bo‘ldi deb, chiniga ko‘cha qolgan, hech qanaqa yolg‘on yordam bermasligini anglab yetgan edim.

— Ana, xalos!..
— Akangiz?..
— Yo‘g‘-e...
— Chindan tug‘ishganizmi? — deya har tomondan hayrat aralash savollar yog‘ila ketgan, tahririyat a’zolari bir-birlariga qarab qolishgan edi. Bu qarashlarda: «mana, qanday odam bilan ishlayotgan ekanmiz! Maxsus bo‘limning ko‘zi qaerda?» degan ma’no ham yotar edi.
Nima bo‘lsa, bo‘ldi deb, men yana chiniga ko‘chdim. Xudo asrasa, shu chin-rosti bilan ham asraydigandek edi:
— Asli xolavachchamiz, lekin o‘zi bizga akadek bo‘lib ketgan.
Hayxotdek xonaga og‘ir sukunat cho‘ksa, yomon bo‘lar ekan. Odamlar bir og‘iz so‘z, bir harakat bilan boshlaridagi «baxt qushi»ni uchirib yuboradigandek qilt etmay qolishgan, nigohlari yer chizar-u quloqlari ding holda bosh muharrirning hukmini kutar edilar.
Nihoyat uzun stol boshidagi kichik jussali, qora-to‘ri odam oldida qog‘oz shitirladi. U kishi ensasi qotgan paytlari odamning aftiga emas, kattakon xona-ning bir burchagiga qarab aytadiganini aytib olaru jahldan ham tez tusha qolar edi.
Men shu daqiqada «yaxshiyam shu odam bor, bo‘lmasa, manavi «dev»lar meni xomtalash qilib, yutib yubora qolarmi edilar. Xudo unga to‘zim bersin» degancha tik turar edim.
— Avvalo, bizda qoida qanday, Fayzullaxon? Chumchuq so‘ysa ham qassob so‘ymog‘i kerak emasmi? Siyosiy feletonni hamma qolib, shularga berasizmi? Ayb o‘zlaringda. Mashina yuborib bo‘lsa ham tarjimonni topdirib kelish kerak edi! Sizlar esa, shunday narsani kimga ishonibsizlar! Hol qo‘yib ag‘darib bersa, kim javob berardi?! Sizga esa, o‘rtoq Mahmudov, uch kun juvob. O‘ylab keling, bundan keyin bizning dargohda ishlay olasizmi-yo‘qmi? O‘shanga qarab taqdiringizni hal qilamiz. Boring.

Men chiqib, o‘zlari qolishdi.
Qaysi «dev» zo‘r berib, qurbonlik talab qilaru qaysinisi afv etib, gunohimdan o‘tilishini istar edi, u yog‘ini bilmasdim. Men ularning changalidan qutulganimni ham, qutulmaganimni ham bilmasdim...
O‘shandan beri ichkari uyga qamalvolib, yostiq quchoqlab yotibman. Uydagilarning nazarida bir topshiriq olganmanu o‘shani yozib bitirmaguncha chiqmaydigandekman. Non-choylarimgacha opkirib berishyapti. Meva-cheva, shirinliklar, tansiq taomlar ilinishadi, qani ishim bita qolsa.
O‘zim esa, kallam g‘um, na uxlab-uxlay olaman, na «yozib-yoza olaman». Odamlarga-ku umuman, ko‘ringim yo‘q. «Uch kun juvob»ga shunchalik, ishdan bo‘shatib yuborishsa, nima qilar ekanman?! Kallamga esa, bir epaqali fikr kela qolmaydi. Nima gap topib borishim kerak ekan, bosh muharrir nimani istaydi, yalinib-yolvorishimnimi, tavba-tazarrumnimi, uniyam bilmayman.
Qolaversa, nega tavba qilishim kerak? O‘sha ko‘nglimga yoqmagan narsadan bosh tortganim uchunmi? Asli o‘zi bizning bo‘limga tegishli bo‘lsa ham mayli ekan, tegishlimas-ku. Demak, qaytarishga haqqim bor.
Ular-chi, shunga siyosiy tus berishga haqlari bormi?
Shu yerga kelganda tilim aylanmay qola boshlar edi: bironta ermak gazetada ishlasam boshqa gap edi. O‘zimni tinchimni ko‘zlasam bo‘laverardi, bilinmasdi. Bu respublikaning markaziy gazetasi, har narsaga siyosiy baho beriladigan joy bo‘lsa, shunisi nozik edi. Men esa, kayfiyatimni sezdirib, chuv tushib o‘tiribman. Boshqa ro‘kach topishim kerak shekilli, toki ojiz joyimdan ushlay olmasinlar...

Shunda ham ikkita narsa menga qorong‘i edi: ular bu mavzuni yoqtirmasimni qaydan bila qoldilaru uni xorijdagi akamga qanday bog‘lamoqdalar? To‘g‘rirog‘i, bu narsani qaerdan bilibdilar? Kim aytgan bo‘lishi mumkin?..
Qorong‘i uyda qamalib yotganimdan foyda yo‘qdek edi, ichim ham ezilib bitmoqda edi.
Axiyri biron najot umidida otlanib chiqib, shaharga survordim. Chaman akamni uydan topsamoq hamma mushkulotdan bir yo‘la qutuladigandek edim.
Idorada bekorga «maxsus bo‘limning ko‘zi qayoqda» degan gap bo‘lgani yo‘q. Bu bo‘limga esa, Chaman akamning so‘zi o‘tishi mumkin. O‘sha bo‘lim «u odamning bularga dahli yo‘q desayoq...» Qanday shayton yozg‘irdi, shu fikr kallamga urilganidanoq fe’lim aynidi. O‘z-o‘zimni yomon ko‘rib keta boshladim. Nazarimda, mendan palid odam yo‘q edi! Yo‘q, Chaman akamdan bunday yordam so‘ramayman, zinhor va zinhor! Undan ko‘ra, bor gapni aytib, maslahat so‘rash lozim. Balki akam uchun jondan aziz ishxonamdan ham kechsam arzir?!
Ammo omad yuz o‘girgan ekanmi, Chaman aka har galgidek uyida emasdi. Noiloj, xat yozib, tashlab keldim.
Umidsiz, nesiz, suvga tushgan bo‘lkadek bo‘shashib uyga qaytsam, ko‘cha eshik tagida almisoqdan qolgan bir «drundalet»1 turibdi. Quvonib uyga yugurib kirsam, Olim akam kutib o‘tiribdi.
Yombi topgandek quchoq ochib borib, bag‘riga o‘zimni tashladim. Negadir o‘zim sir bergim kelmasa-da, sal narsaga o‘pkam to‘lib, ovozim o‘zgarib bormoqda edi. Ich-ichimdan Xudoga tavallo qilaman: «Tangrim, o‘zing to‘zim ber. Tilimu diydamni mahkam et. O‘zingdan boshqa murabbiyim yo‘q, har nomardga muhtoj etma!» Shunday ontlar ichayotgan bo‘lsam-da, nazarimda, Xudoning o‘zi uni yetkazib turgandek tuyilaverar edi.

— Shanbalarda ham uyda o‘tirmagin. Ishxonangdan nima topgansan? — deb gina qila ketdi Olim akam.
— Yo‘q, o‘zim shunday, — deb sir bergim kelmadi yana. Qolaversa, oyimlarning oldilarida u gapdan og‘iz ochib bo‘larmidi!
— Shunaqa, uyga sig‘may qolgani kamdek «ichimdagini top» bo‘lib olgan, — deb koyindilar oyim.
Men ichimga sig‘masa-da, siporishladim:
— Yodgor bilan bog‘izning tagiga, baliq oviga o‘tamiz, deb necha kundan beri otlanamiz. Mayli, desangiz ertaga...
Olim akam orqasidagi duxoba yostiqlar sig‘ishmay, birini olib tashlab, boshqasiga suyandi va chapanichasiga qo‘l siltadi:
— O‘tmaganing ham yaxshi bo‘pti, men yo‘q edim.
Tushunmay og‘ziga tikildim:
— Nechuk?
U oyimlarga bir qarab olib, emrandi:
— Jambulda safarda edim. Ikki haftadan beri o‘shaqlarda yuribman. Undan Yangiyo‘lga o‘tib kelyapman.
Oyim o‘zlaricha jilmaydilar:
— Ilgari u yoqlarga murid ovlagani chiqishardi, hozir nima bor ekan?
Olim akam ham sirli kuldi:
— Men esam eshonzodalarning izini izlab yuribman.
Oyim sergak tortdilar:
— Qanaqa eshonzoda? Kimlarga tegishluv?

— Pir darajasiga yetgan bir odamning iltimosimish... O‘ttizinchi yillardagi «qoch-qoch»da ahli ayoliyu farzandlari qolib, o‘zi xorijga o‘tib ketgan ekan. Endi tomirlarini. To‘ramdan so‘rab kelishibdi.
— U kishi o‘zlari uy qamog‘idalar-ku, qaydan bilsinlar, — dedim.
Olim akam Allohning dargohi keng degan ma’noda qo‘l to‘lg‘adi:
— Qaraki, so‘ratgan odam ham shulardan ekan, ona tomondan To‘ramning tomirlari chiqib qoldi.
— Yo Alloh, kushoyish beraman desa shu-da, — deb yubordilar oyim, u kishining ko‘zlari birpasda nam-lanib kela qolib, kaftlarini mijjalariga bosdilar.
— Topdinglarmi? — dedim hayratlanib: Axir orada qancha yil o‘tib ketibdi, pushti panohlaridan ayrilgan u yolg‘izlarning boshiga ne kunlar tushmadi ekan, manavi mushtiparlarga o‘xshab?! Oyimlarni, bizni qora tortib o‘tirganida shunchalik, ularning holi ne kechdi ekan?!
— To‘ram aytuvli odamlarga xat bitib bergan edilar. Surishtira-surishtira Jambulgacha borib kelibmiz. Axiyri bir yaxshi odam bir kishini boshlab kelib mushkulimizni oson etdi-qo‘ydi. Dunyoda savobtalab, Alloh roziligi uchun jonini berib yuboradigan odamlar ko‘p ekan. Bo‘lmasa, o‘ttiz yil ilgarigi izni topib bo‘larmidi?! Yangiyo‘ldan topdik axiyri.— Olim akam o‘sha xorijda, yana Makkai mukarramada pir darajasiga yetgan odam uchun fiysabililloh harakat qilgani uchunmi, yo To‘ram taqsirning bir og‘iz iltimoslarini o‘rinlatib kelgani uchunmi, tog‘ ag‘dargan odamdek xursand edi. O‘zini yengil, emin-erkin his etar edi. Balki orqasida bo‘lak gaplar ham bordir. Aytmay turgandir?
Lekin shu topda unga sidqidil havasim kelib tursa-da, o‘zimni tushuniksiz hislar qamrab bormoqda edi. Chindan ham dunyoning ishlari qiziq. Ot aylanib-aylanib qozig‘ini topishi shumikan? Kechagina o‘lgan-tirilganiga qaramasdan hukumatga xizmatdan bo‘lak narsani bilmagan odamning bugun savob umidida shaharma-shahar kimning zurriyotlarini izlab yurishi — chindan hayratlanarli edi. Hamma ham shunday qila olsin-chi, qunt qilgan fursat topmas, fursat topgan o‘z tashvishlaridan ortmas. U esa, uy-joyini, o‘zini unutib, shuning ketida yuribdi. Mo‘min mo‘minga bundan ortiq qayisha olmas.

U shunday yaxshi tashvishlar bilan kuymanib yurganida men ishim orqaga ketib, taqdirim nima bo‘lishini bilmay (bu haqda hatto birovga yorilolmay!) uyda ko‘milib o‘tirishim chindan g‘alati edi. Oyning o‘n beshi yorug‘, o‘n beshi qorong‘i deganlari shumikan? Olim akamdek odam yo‘lini topib olganida men qorong‘i ko‘chaga kirib qolsam, juda-juda g‘alati-da. Nimalar bo‘lyapti o‘zi? Nimada adashdim, xato qildim? Yo kim bilib o‘tiribdi deb, o‘sha narsani o‘girib beraverishim, ichimdagi narsaga tupurishim kerakmidi?! Hech qachon! Men unday qilolmasdim, boshimda qilich turib, dor oldiga olib borsalar-da, rozi bo‘lmasdim! Shu mening «men»ligim edi! Hamma-hamma bilan men Sulton akamga o‘xshab, e’tiqodi-iymonini deb vatanidan ayrilganlarni so‘kolmasdim, xoin deb atolmasdim! Hamma tomdan tashlasa-da, men tashlay olmasdim! O‘sha dor tagidagilar tarafga o‘tsam-o‘tib ketardimki, ularni sota olmasdim. Shuni deb balki uch kun o‘tib, ishdan ham ketarman. Hozir-chi, qadrimga yig‘lab o‘tirishim qiziq. Tanamga o‘ylasam-chi! Kim komil bo‘lib tug‘ila qolibdi! Inson qadriga yig‘lay-yig‘lay o‘zini taniydi, o‘zligini topadi-ku. Bizga ham shu yo‘lni bosish nasib etibdi, O‘ziga shukr qilmaymanmi?!
— Alloh rozi bo‘ladirgan ko‘shish ekan, savobning tagida qopsan, bolam, savobning tagida, — dedilar oyim mutaassirlanib.
— Suyunchisi-chi, suyunchisi? Katta bo‘lgandir? — dedim men unga tegishib.
Olim akam xijolatlanib iljaydi:
— Xolam aytganlari yetadi menga. Alloh roziligidan ortig‘i kimga kerak! — dedi u. — Qolaversa, bu yoqda bu To‘ram xursand, u yoqda u To‘ram xursand. U kishining mushfiq zavjalari, o‘g‘il-qizlari xursand. Ikki o‘rtada turgan muftiy taqsir sidqidil duo qildilar. Bundan ortiq nima kerak menga?!
— Yuz yilga tatiydigan ish bo‘pti! — deb yubordim men.
— Ikki dunyoingga yetarli, bo‘pti, bolam. Bunaqa savobni hamma ham topsin-chi, — dedilar oyim. U kishi ta’sirlanganlaridan o‘tirgan yerlarida shasha-doka ro‘mollarining uchini dam u, dam bu mijjalariga bosar edilar.

— Bu hali hammasimas, xola. To‘ram taqsir o‘sha muftiy domlaga bir xat bitib bergandilar, oborsam: «Bizga shunchalik qayishib, Oltinxon to‘ram oldilarida yuzimizni yorug‘ etgan To‘ramga jonlar nisor bo‘lsin. U kishining iltimoslarini ado etmak bizga farz ham qarz. Hajga o‘rin izlab ko‘ramiz», — dedilar u kishi.
— Hajga o‘rin, kim uchun? — dedim hech narsaga tushuna olmay.
Olim akam o‘ziga yarashadigan bir tarzda issiq jilmaydi va ovozini pastlatib men tomon engashdi:
— Yodgor bilan mushfiqa kelinoyimiz uchun. Bilasanmi, nima dedilar To‘ram? «O‘g‘li er yetib qoldi, onasini Ka’batullohga olib borib, zamzamlarga qondirib kelsin. Haj asnosida dardlari arib ketgay, inshaalloh», dedilar.
Men ich-ichimdan bir yengillik tuyib:
— Ana, bor ekan-ku davosi! Shifosi o‘sha zamzamu sim-sim kalidi haj talbiyasi «Labbayka, Allohumma labbayk, labbayka la sharika laka labbayk1»... ekanmi?... — deb yubordim dardi-dunyomni unutib.

13. Dog‘i vatan yoxud g‘arib diyor suvratlari nimalardan so‘zlar?

Jahonda nima ulug‘ — lafzning ustidan chiqmoq ulug‘! Bu ham Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vassallamdan qolgan bir sunnat. Najoshiy diyoridan ort-tirgan o‘sha birodari o‘zi zanji bo‘lsa ham iymoni butun ekan. «Sen tufayli kinom dunyoga tanildi, og‘izga tushdi. Avvalo, Alloh, qolaversa, sen qo‘llamasang, «Hijrat yurti»ni ikki dunyoda bunday chiqarolmasdim. Tila tilagingni!» deb kelgan o‘sha Qora darvesh uning bir og‘iz iltimosini qanday o‘rinlatibdi! Birodari Sultonmurodni qora yukchi-suvratchilari qatori ola ketib, uni ota mavze-mavozelariga qadar olib o‘tib, u aziz diyorning Yakkabog‘u Kattabog‘dek ko‘zga to‘tiyo etsa arzigulik joylarini tasvirga tushirib kepti! Oh, bundan ortiq iltifot bo‘luvi mumkinmi?! Vatandan bundan ortiq esdalik-mujdalar keltiruv mumkinmi?! O‘zi qora bo‘lsa ham ko‘ngli «Xajarul as’ad»dek oq ekan, pok ekan! Alloh rozi bo‘lsin, sa’y-harakatlarining ajrini to‘liq qilib bersin, ilohim.
U xayrlashib ketdiyu Bahriddin o‘zini allaqanday g‘arib sezib qoldi. Hozirgina mehmon supasi, hovli-joylari ular vatandan keltirgan mujdalar bilan to‘lib turgandek edi, to‘yxonaga o‘xshab ketgan edi. Ular jo‘nab ketishdiyu hammayoq huvillab qoldi. Sultonni Jiddada qoldirib kelishmasa, bunchalik yol¬g‘izlanib qolmasmidi. U Makkaga o‘tib ketganmish, o‘shanaqasi Oltinxon to‘ram bilan uchrashib, qaytishda kiradigan bo‘lganmish. Ungacha ichikib qolmasin deb, ona diyor suvrati tushirilgan videotasmalardan bir donaginasini tashlab ketganmish. Bu xamir uchidan patir, keyin bamaylixotir ko‘ramiz, deganmish. Bunda ham bir hikmat bordirki, Alloh shuni xohlabdi.