Ilmi va amali ozroq bo‘lgan va malakut asroridan xabari bo‘lmagan mo‘minlarning darajasi bundan past bo‘ladi. Uning yoniga Ro‘mondan keyin g‘oyat chiroyli, xushbo‘y hidlar taratib, go‘zal kiyingan amali keladi. "Meni taniysanmi?" deb so‘raydi.

U esa: "Sen kimsanki, Alloh taolo seni mening oldimga shu g‘arib holimda yubordi?" deydi. Shunda amali: "Men sening solih amallaringman. Qo‘rqma, mahzun bo‘lma! Birozdan keyin Munkar va Nakir farishtalari kelishadi va seni savolga tutadilar. Ulardan aslo qo‘rqma!" deydi.

Keyin amali unga farishtalarga nima deb javob berish kerakligini o‘rgatadi. Munkar va Nakir keladi. Uni o‘tirg‘izib savolga tutishadi: "Man Rabbuka – Rabbing kim?" U oldin aytganimizdek: "Rabbim Alloh, payg‘ambarim Hazrati Muhammad (s.a.v.), imomim Qur’oni karim, qiblam Ka’bai sharif, bobom Ibrohim (a.s.). Uning millati mening millatimdir", deb javob beradi. Uning tili hech ham tutilmaydi.

Farishtalar: "Juda to‘g‘ri aytding", deb oldingi farishtalar kabi muomala qilishadi. Ammo uning chap tomonidan jahannamdan bir eshik ochishadi. Jahannamning ilonu chayonlari, kishanlari, zahar-zaqqumlari, qaynoq (issiq) suvlari va shunga o‘xshash azoblari unga ko‘rsatiladi. U bundan qattiq ta’sirlanib, dodu faryod qiladi.

Unga: "Qo‘rqma, bu yerning dahshati senga zarar bermaydi. Bu yer sening do‘zaxdagi joying edi. Ammo Alloh taolo buning o‘rniga jannatdan senga joy berdi. Orom ol, sen saidsan (baxtlisan)", deyishadi. Keyin do‘zax eshiklari yopiladi. Shundan keyin u uyquga ketadi va undan hech narsa so‘ralmaydi.

Ba’zi kishilarni bu holatda tili tutiladi. Agar e’tiqodi buzuq bo‘lsa, (ahli sunnatdan bo‘lmasa, bid’atchi bo‘lsa), "Rabbim Alloh" deya olmaydi. Boshqa so‘zlarni ayta boshlaydi. Shunda farishtalar uni bir uradilar, qabri olovga to‘ladi. Keyin olov bir necha kungacha so‘nib turadi. Keyin yana olov hosil bo‘ladi. Ana shu holat to qiyomatgacha davom etadi.

Ba’zi odamlar "Dinim Islomdir" deya olmaydilar. Ular yo shubha uzra vafot etganlar va vafot etguncha bir fitna qurboni bo‘lishgan. (Bular ahli sunnatdan bo‘lmagan kishilarning so‘zlariga va kitoblariga aldanganlardir.) Buni ham uradilar, qabri olovga to‘ladi.

Ba’zi kishilar "Imomim Qur’ondir" deya olmaydilar. Chunki ular Qur’on o‘qirdilar, ammo undan nasihat olmasdilar, uning amrlariga amal qilmasdilar va u qaytargan gunohlardan tiyilmas edilar. Ular ham yuqoridagilar kabi muomala ko‘radilar.

Ba’zilarning esa, amali qo‘rqinchli shakl oladi Undaylarni sudrab qabrida gunohlariga yarasha azoblaydilar. Xabarlarda vorid bo‘lganki: "Ba’zi insonlarning amali xunut shakliga kiradi". Xunut deb cho‘chqa bolasiga aytiladi.

Ba’zilar: "Payg‘ambarim Muhammad (s.a.v.)" deya olmaydilar. Chunki ular dunyoda sunnati nabaviyani, islomning amrlarini va nahiylarini unutgandilar. Zamonalarining sharoiti va modasiga ergashgandilar. Bolalariga Qur’onni o‘rgatmagandilar, Allohning amrlarini va ta’qiqlarini o‘rganmagan va o‘rgatmagandilar.

Ba’zilar: "Qiblam Ka’ba sharifdir" deya olmaydilar. Sababi namoz o‘qish uchun qiblaga oz yo‘nalganlar yoki tahoratda xato qilganlar yoki namozda boshqa narsalarni o‘ylashgan yoki ruku’ va sajdada qusur etishgan, ta’dili arkonga rioya qilmaganlar.

Senga Payg‘ambarimizning (s.a.v.) quyidagi hadisi shariflari kifoya qiladi: "Alloh taolo bo‘ynida namozlaridan qarzi bor kishining va haromdan kiyim kiygan (hamda najas kiyim kiygan) kishining namozini qabul qilmaydi".

(Bundan anglashiladiki, farz namozning qazosini o‘qimagan kishilarning sunnat va nafl namozlari qabul bo‘lmaydi.) Ba’zilar: "Ibrohim (a.s.) bobomdir" deya olmaydi. Chunki dunyoda Ibrohimni (a.s.) yahudiy va nasroniy deb eshitgan va shubhaga tushgandi. Bunday kishilar ham yuqoridagilarning kuyiga solinadi.

TO‘RTINCHI FASL

Kofirlar Munkar va Nakirning: "Rabbing kim?" degan savoliga: "Men bilmayman", deb javob beradilar. Shunda farishtalar: "Bilmading va eslolmading" deyishadi.

So‘ngra uni to yerning yettinchi qavatiga kirib ketguncha temir qamchi bilan uradilar. Keyin yer bir silkinib, uni qabriga chiqarib tashlaydi. Shu tarzda yetti marta uradilar. Bundan keyingi holatlar turlicha bo‘ladi. Ba’zilarining amali it shakliga kirib, uni to qiyomatgacha tishlab qiynaydi. Bular Qiyomatning bo‘lishi va Islom bildirgan boshqa xususlarga ishonmaganlardir. Qabrdagilarni turlicha holatlar kutib turadi. Faqat biz qisqaroq keltirdik. Bu azobning asli shundayki, bir inson dunyoda eng ko‘p nimadan qo‘rqqan bo‘lsa, qabrda shu bilan azob beriladi.

Masalan, ba’zi insonlar yirtqich hayvonlardan qo‘rqadi. Bu hayvonlar insonlarning tabiatiga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Alloh taolodan biz mo‘min bandalarini mag‘firat qilishini va bu holatlardan salomat saqlashini so‘raymiz.

Ko‘p marhumlar tushda ko‘rilib, savollarga javob beradilar. Ulardan birining ahvoli so‘ralganda: "Bir kun tahoratsiz namoz o‘qigandim, Alloh taolo meni azoblash uchun bir bo‘rini yubordi. Shuning uchun ahvolim yomon", dedi. (Benamozlarning va namozining qazosini o‘qimaganlarning hollari nima bo‘lishini shundan anglashimiz lozim.)

Yana bir kishi tushda ko‘rilib, undan so‘ralgan: "Alloh taolo senga qanday muomala qildi?!" U bunday javob bergan: "Bir kun junublikdan g‘usl qilmagandim. Alloh taolo olovdan bir kiyim kiydirdi. Shu tariqa to Qiyomatgacha meni sudrab azoblaydilar. (Har bir musulmon kishi ota-onasiga va bolalariga g‘usl qilishni o‘rgatishi lozim.)

Yana bir kishi tushda ko‘rilib so‘raldi: "Alloh taolo senga qanday muomala qildi?" U bunday javob berdi: "Meni yuvayotgan kishi meni ag‘darayotganda bir mix badanimni tirnadi. Undan qattiq zahmat chekdim". Ertalab yuvgan kishidan so‘ralganda: "Men bilmagan holda shunday bo‘lgandi", dedi.

Yana bir kishi tushda ko‘rilib: "Ahvoling qanday, sen o‘lmaganmiding?!" deb so‘ralganida: "Ahvolim yaxshi, lekin meni ko‘mishayotganda bir tosh tushib, ikkita suyagimni sindirdi. Men juda qiynaldim" deb javob berdi Uning qabrini ochib ko‘rganlarida xuddi shunday bo‘lganligi ma’lum bo‘ldi.

Bir kishi o‘g‘lining tushiga kirib: "Ey noqobil farzand! Otangning qabrini tuzat! Yomg‘ir uni vayron qildi" dedi. Uning ham qabrini ochdilar. Sel kelib, qabrni to‘ldirgan ekan.

Bir arab hikoya qiladi: "Vafot etgan o‘g‘limdan Alloh unga qanday muomala qilganini so‘radim. U bunday javob berdi: "Ahvolim yaxshi. Ammo falonchi fosiqning qabriga yonma-yon ko‘milganimdan unga berilayotgan azoblardan qalbimga qo‘rquv kiradi".

Shunga o‘xshagan hikoyalardan shu narsa anglashiladiki, qabr ahli qabrlarida azob chekadilar. Shuning uchun Payg‘ambarimiz (s.a.v.) o‘likning suyaklarini sindirishdan qaytarganlar va bir kishi qabr ustiga o‘tirganini ko‘rganlarida: "O‘liklarga qabrlarida azob bermanglar" va: "Tiriklar uylarida alamni va azobni qanday his qilsalar, o‘liklar ham qabrlarida xuddi shunday alam va azobni his qiladilar", deganlar.

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) onalari hazrati Omina qabrini ziyorat qilayotganlarida yig‘ladilar va hamrohlarini ham yig‘latdilar. Marhamat qildilarki:

"Rabbimdan onam uchun mag‘firat so‘rashga izn so‘radim? Rabbim Menga izn bermadi". Va:
"Qabrini ziyorat qilish uchun izn so‘radim, izn berdi. Shunday ekan, sizlar ham qabrlarni ziyorat qiling! Chunki ziyorat sizga o‘limni, oxiratni eslatib turadi".

(Rasululloh (s.a.v.) muborak ota-onasi uchun keyinroq izn berilganligiga doir xabarlar bor. Chunki mo‘min edilar. Keyin tirilib, bu ummatdan bo‘ldilar.)

Bu hadisi sharif Rasulullohning (s.a.v.) muhtaram ota-onasi mo‘’min bo‘lganliklarining ko‘rsatadi. Chunki kofirning qabrini ziyorat qilish ma’n etilgan. Ularning qabrlarini ziyorat qilishi izni berilishi ularning mo‘’min ekanliklarini ko‘rsatadi. Mag‘firat so‘rash uchun izn berilmaganligining ham sababi bor edi. Haq taolo Habibining hurmati sharafi uchun muborak ota-onasini buyuk ne’matga qovushni istardi.

Vaqti kelganda Alloh taolo ularni tiriltirdi va o‘g‘illari payg‘ambarlarning eng ustuni ekanini ularga ko‘rsatdi. Ular Payg‘ambarimizga (s.a.v.) iymon keltirdilar, ul zotning ummati va sahobasi darajasiga erishish sharafiga muyassar bo‘ladilar.

Nishongizoda Muhammad ibn Ahmadning "Mir’atul koinot" kitobining 227-sahifasida shunday deyiladi:

Rasulullohning (s.a.v.) muborak ota-onalari iymonli bo‘lganmi, yo‘qmi degan mavzuda olimlarning fikrlari turlicha. 911 (mil. 1505) yilda vafot etgan Abdurahmon ibn Abu Bakr Suyutiy "Masolikul-Hunafo" asarida va boshqa kitoblarida quyidagi 5 xil fikrni bildirgan:

1. Ularning ikkisi ham ba’satdan, ya’ni Payg‘ambarimizni (s.a.v.) risolatlaridan oldin, johiliyat zamonida vafot etishgan. Shofe’iy olimlarining hammasi va xanafiy olimlarining ko‘pchiligini fikricha biror bir payg‘ambarining da’vatini eshitmagan kishiga iymon keltirish vojib emas. Chunki payg‘ambarning da’vatini eshitmasdan oldin iymonga aql bilan erishish mumkin emas. Da’vatni eshitgandan keyin Allohning borligiga o‘ylab turib iymon keltirish shart bo‘ladi. Johiliyat davrda oldin o‘tgan payg‘ambarlar unutilgan edi. Chunki asrlar bo‘yi kofirlar, zolimlar boshqaruvni qo‘llariga olib, dinni ta’qiqlaganlar, dindorlarga zulm va tazyiq o‘tkazganlar. Shuning uchun iymonli kishilar kamaygan, yashiringan va shu tariqa borib-borib dinni, iymonni biladigan odam qolmagan. Ammo zolimlarning hech biri iymonni yo‘q qila olmagan, aksincha o‘zlari qahrga uchragan, juda ayanchli holatda saltanatlaridan ayrilishgan, niyatlariga yeta olmasdan o‘lim changaliga tushgan, ismlari la’nat bilan tilga olinadi yoki umuman unutilgan. Alloh taolo bir payg‘ambar yuborib, iymon nuri bilan yer yuzini yangidan yoritgan.

2. Alloh taolo suyukli Payg‘ambarining (s.a.v.) muborak ota-onasini tiriltirdi. Imom Suyutiy (r.a.) ularning tiriltirilganini bildiruvchi hadisni yozadi va bunday deydi: "Zaif bir hadis bo‘lsa ham, ko‘p odam rivoyat qilgani uchun quvvati bo‘lgan. Ko‘pchilik olimlarning fikricha bu hadis quvvatli hadisdir.

3. Faxriddin Roziy (606 (mel. 1209) yilda Hirotda vafot etgan) va bir qancha olimlar deyishadiki, Tavba surasining 28-oyatida bunday marhamat qilgandirki:

"Mushriklar najas-nopokdirlar"

Ya’ni barcha kofirlar nopokdirlar. Holbuki, (s.a.v.): "Men doimo pokiza otalardan pokiza onalarga o‘tib keldim", deganlar. Boshqa bir hadisi sharifda esa: "Har asrda o‘z zamonasining eng xayrli insoni bo‘lganlarning avlodiman" deganlar. Kofirni xayrli deyish esa joiz emas. Shuaro surasidagi 219-oyatda Alloh taolo shunday marhamat qiladi:

"... sajda qilguvchilar (namoz o‘quvchilar) orasida (imom bo‘lgan holingizda namoz ruknlarining biridan ikkinchisiga) ko‘chayotgan (vaqtingizda ham) ko‘rib turur". Bundan u kishining butun ajdodlari mo‘min ekanliklari anglashiladi. Ibrohimning (a.s.) otasi Ozarning kofir bo‘lganini Qur’oni Karimda bildirsa ham, Abdulloh ibn Abbos va Imom Mujohid: "Ozar Ibrohim (a.s.)ning amakisi edi" deyishgan. Arabistonda amaki ota deyiladi. Hadisi sharifda marhamat qilinadiki: "Jahannamda eng yengil jazo – Abu Tolibga beriladigan jazodir". Abu Tolibning jazosi eng yengil jazo ekan, bordi-yu agar Rasulullohning (s.a.v.) muborak ota- onasi jahannamda bo‘lsaydi, eng yengil jazo ularga berilardi. Bu hadisi sharif ham ularning mo‘min ekanliklariga ishora qiladi.

4. Olimlarning ko‘pi bu masalada odob va hurmatni saqlagan holda gapirmaslikni, haqiqatini Alloh biladi, deb sukut saqlashlikni ma’qul ko‘rganlar. Shayxul-islom alloma Ahmad ibn Kamol Poshsho "Abavayn" risolasining oxirida yozganki, "O‘liklarni yomonlab, tiriklarni ranjitmanglar", hadisi sharifiga binoan va Tavba surasining:

"... Allohning Payg‘ambariga ozor beruvchi kimsalar uchun esa alamli azob bordir", ma’nosidagi 61-oyati karimasiga muvofiq: "Rasulullohning otasi jahannamdadir" degan kishi mal’undir" ("Mir’atul koinot").

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) mo‘minlar qabristoni yoniga kelganlarida: "Bu yerda yotgan mo‘min-musulmonlarga dunyo va oxirat omonligi bo‘lsin! Ey ahli qabr! Biz inshaalloh sizlarga yetishamiz. Siz bizdan avval ko‘chdingiz. Biz ham sizning orqangizdan keyinroq boramiz. Ey Rabbim! Bizni va bularni mag‘firat qil va gunohlarimizni kechir" deb marhamat qilardilar. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) muborak zavjalariga ham qabr ziyoratida shu so‘zlarni aytishni buyurardilar.