Bu tirilish jarayonida voyaga yetmasdan o‘lganlar voyaga yetmagan yoshda, qari holda o‘lganlar qari holda , yigit yoshida o‘lganlar qanaqa yoshda bo‘lsa, shu yoshda tiriltiriladilar. Alloh taolo arshi a’lo ostida mayin bir shamol esdiradi. Bu shamol yer yuzini butunlay qoplaydi. Yer yuzi xuddi changga o‘xshagan mayin qum holiga kiradi.

Shundan keyin Alloh taolo Isrofil (a.s.)ni tiriltiradi. Quddusdagi muborak toshdan sur chalinadi. Sur nurdan yaratilgan bo‘lib, muguzga o‘xshagan bir maxluqdir va o‘n to‘rt qismdan iborat. Bir qismda quruqlikda yashagan hayvonlar sonicha teshik bor. Quruqlikda yashagan hayvonlarning ruhlari o‘sha teshiklardan chiqadi. Ari ovoziga o‘xshagan ovozlar eshitiladi va Yer bilan osmon orasini to‘ldiradi. So‘ngra har bir ruh o‘z jasadiga kiradi.

Hatto tog‘larda o‘lgan, vahshiy hayvonlar yegan, yirtqich qushlar yegan insonlarning ruhlari ham o‘z jasadlarini topadi.

Alloh taolo Zumar surasining 68-oyatida shunday marhamat qilgan:

"Sur chalindi-yu, osmonlar va Yerdagi bor jonzot o‘ldi, magar Alloh xohlagan zotlargina (tirik qoldilar). So‘ngra u ikkinchi bor chalindi-da, banogoh ular (ya’ni, barcha xaloyiq qayta tirildi va qabrlaridan) turib, (Allohning amriga) ko‘z tutarlar".

Insonlar qabrlaridan tanalari chirigan yoki yonib kul bo‘lgan joylaridan turib ko‘radilarki, tog‘lar titilgan paxtadek, dengiz suvsiz qolgan, yerda na chuqurlik, na balandlik qolmagan. Yer yuzi xuddi qog‘ozdek tep-tekis bo‘lib qoladi.

 Insonlar qabrlarining ustida o‘tirib, yalang‘och holda atrofga hayrat va o‘ychan holda boqadilar.

Sahih bir hadisi sharifda Payg‘ambarimiz (s.a.v.) shunday deganlar: "Insonlar hammasi kiyimsiz, yalang‘och va sunnat qilinmagan hollarida hashr qilinadilar". Ammo g‘ariblikda kiyimsiz holda vafot etgan bo‘lsa, ularga jannat kiyimlari keltiriladi va kiydiriladi. Shahidlarning va sunnatga (ya’ni, islom ahkomlariga) amal qilib yashab vafot etgan solih kishilarning igna teshigichalik ham joylari ochiq qolmaydi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) yana bir hadislarida aytganlarki: "Ey ummatim va ashobim! Siz o‘liklarning kafaniga e’tibor beringlar! Chunki mening ummatim kafanlari bilan hashr qilinadilar. Holbuki, boshqa ummatlar yalang‘ochdirlar". Bu hadisni Abu Sufyon (r.a.) rivoyat qilganlar.

Payg‘ambar (s.a.v.) yana shunday deganlar: "O‘liklar kafanlari bilan hashr qilinadilar".

Bir kasal yotgan kishi o‘limi oldidan: "Menga falon kiyimni kiydiringlar" deganini eshitdim. So‘raganini kiydirmadilar. Ustidagi kalta bir kuylak bilan vafot etdi. Boshqa biror bir kafan topilmadi. Bir necha kundan keyin tushda ko‘rildi. Juda xafa holda edi. "Senga nima bo‘ldi?" deb so‘ralganida: "Men istagan kiyimni kiydirmadinglar. Meni mana shu kalta ko‘ylak bilan hashr qilinishimga mahkum etdinglar" deb javob qildi.

Yettinchi fasl

(Bu fasl ikki nafha orasida orasida voqealarni bildiradi)

Birinchi sur chalinganidagi o‘lim ikkinchi o‘limdir. Chunki bu o‘lim botiniy hislarni ham ketkazadi, yo‘q qiladi. Birinchi o‘lim esa faqatgina (gapirish, eshitish, yeb-ichish kabi) zohiriy hislarni yo‘q qiladi, xolos. Unda ba’zi jasadla r harakat qiladi.

Ikkinchi o‘limdan keyin esa namoz o‘qiy olmaydilar. Ro‘za tuta olmaydilar. Alloh taolo qaerga farishta qo‘ysa, albatta u o‘sha yerda turadi. Zero, farishta ham o‘z olamida bo‘lishni xohlaydi.

Nafs (ya’ni, ruh) agar jasadda bo‘lsa his qilishga va harakatga sabab bo‘ladi. Olimlar bu ikki nafha orasidagi vaqt to‘g‘risida ixtilof qilganlar. Ko‘p olimlar buni qirq yil deb e’tirof etishgan.

Ilm va ma’rifatda komil deb bilganim bir zot xabar berib: "Buni Allohdan boshqa hech kim bilmaydi, bu ilohiy sirlardandir", dedi. So‘ng: "Illa man shaalloh" oyati karimasidagi istisno xossatan Alloh taolo uchundir, dedi.

Men esa javoban dedimki: "Payg‘ambarimiz (s.a.v.) marhamat qilgan: "Qiyomat kuni birinchi bo‘lib mening qabrim ochiladi. Shunda birodarim Muso (a.s.)ni Arshi a’lo oyog‘iga yopishib turganini ko‘raman. Mendan oldin tiriltiriladimi yoki Alloh taolo istisno qilgan bandalaridanmi, bilmadim", hadisining ma’nosi nima?"

Bizning anglashimizcha, agar jismisiz bo‘lib, Muso (a.s.)ning ruhi jism bo‘lib ko‘ringan bo‘lsa, bu hadisi sharifdan xorij bo‘lmas.

Payg‘ambarimizning (s.a.v.) istisnosidan keyin amri fazoda, ya’ni dahshat va qo‘rquv zamonida bo‘lsa shundaydir. Zero, har bir jonzot o‘sha paytda qo‘rquv va fazodadir. Ya’ni, birinchi sur chalinganida inson dahshatga tushadi va shu zahotiyoq o‘ladi. Ana shu paytda maxluqotdan jasadli, jussali hech kim bo‘lmaydi. Payg‘ambarimizning (s.a.v.) qabrlari ochiladigan payt o‘sha paytdir.

Ka’bul Axbor (rahimahulloh) Hazrati Umar (r.a.) bir majlisda ana shu qo‘rquv va shiddatdan xabar berayotib, bunday xabar qiladi: "Ey Xattob o‘g‘li! U paytda yetmish payg‘ambarning amalini qilgan bo‘lsang ham o‘ylaymanki, sen qutila olmaysan.

Bu mashaqqatlardan faqatgina Alloh mustasno qilgan qishilargina qutuladilar. Ular to‘rtinchi qavat osmonda bo‘lgan kishilardir". Shubhasiz, Muso (a.s.) ulardandir. Alloh taoloning mustasno qilishi "Bugun mulk kimnikidir" ilohiy savolidan oldindir. Agar savol berilganida biron kishi tirik bo‘lganida edi, Allohning "Mulk kimnikidir" savoliga javoban: "Ey Vohid va Qahhor bo‘lgan Allohim, mulk, albatta, senikidir", degan bo‘lur edi.

Sakkizinchi fasl

Hamma qabri ustiga chiqib, ba’zilar yalang‘och, ba’zilar qora, ba’zilar oq kiyimda, ba’zilar nur taratgan holda o‘tiradilar. Hammalari boshlarini egib, nima qilishlarini bilmagan holda ming yil turadilar. So‘ngra g‘arbdan bir olov zuhr etadi va uning dahshatidan xalq mahsharga suriladi. Bu paytda har bir maxluqot dahshatga tushadi. Xoh inson bo‘lsin, xoh jin bo‘lsin, xoh vahshiy hayvon bo‘lsin,har birini o‘z amali tutib "Tur, mahsharga bor", deydi.

Amal go‘zal bo‘lgan kishining amali eshak suratiga kirib, ba’zilarniki xachir suratida sohibini mahsharga olib boradi. Ba’zilari qo‘chqor shaklida ko‘rinadi. Ba’zilarni amallari ustiga mindirib oladi, ba’zilarni esa tashlab ketadi. Mo‘min kishida bir nur bo‘ladi va u nur mo‘minning old va o‘ng traafini yoritib yo‘l ko‘rsatadi.

Chap taraflarida nur bo‘lmaydi. Balki qorong‘ulikda hech kim hech narsa ko‘rmaydi. Bu qorong‘ulikda kofirlar hayratda qoladilar. Iymonlarida shak-shubha bor bo‘lgan kishilar (va bid’at sohibi bo‘lganlar, mazhabsizlar) qorong‘uda qoqilib qoladilar.

Ahli sunnat olimlarining ko‘rsatmalariga binoan yashagan (sunniy) mo‘minlar, ularning zulmat va taraddudlariga boqib, Alloh taolo o‘zlariga hidoyat nurini berganiga hamdu sano aytadilar.

Chunki Haq taolo mo‘minlarga azob ko‘rsatayotgan fosiqlarning hollarini ko‘rsatib qo‘yadiki, buning ba’zi bir foydalari bor. Shubhasiz, jannat ahli va jahannam ahli nima amal qilagan bo‘lsalar hammasi ma’lum bo‘ladi. Shuning uchun Alloh taolo "Do‘stiga nazar soldi. Uni jahannam olovida ko‘rdi", ma’nosida marhamat qiladi:

"Ko‘zlari do‘zax ahli tarafiga burilib qolsa, aytadilar: "Ey Rabbimiz! Bizni bu zolimlar qavmi bilan birga qilib qo‘ymagin!"

Chunki to‘rt narsa borki, qadrini, qiymatini faqat shu to‘rt toifa kishilar biladi: Hayotning qadrini faqat o‘liklar biladi. Ne’matning qadrini azob chekkan kishi biladi. Boylikning qadrini faqir biladi. (bu yerda to‘rtinchisi yozilmagan. Ammo bundan kelib chiqadiki, jannat ahlining qadrini jahannam ahli biladi, demakdir).

Ba’zilarning nuri ikki oyog‘i ostida va barmoqlari uchida ko‘rinadi. Ba’zilarning nuri bir porlab, bir o‘chadi. Ularning nurlari iymonlariga yarasha bo‘ladi. Qabrlaridan chiqqanlarida harakatlari ham amallariga yarasha bo‘ladi.

Sahih bir hadisda Payg‘ambarimiz (s.a.v.): "Ey Rasululloh! Biz qanday ahvolda hashr qilinamiz?" degan savolga javoban bunday deganlar: "Ikki kishi bir tuya ustida, besh kishi bir tuya ustida va o‘n kishi bir tuya ustida hashr qilinarsiz".

Vallohu a’lam, bu hadisning ma’nosi shunday bo‘lsa kerak: "Bir qavm islomda bir-birlariga yordam qilsa, dinni, iymonni, halolu haromni bir-biriga o‘rgatsa, ularga marhamat qilinadi. Alloh taolo ularning amalidan tuya yaratadi va ular tuyaga minadilar. Ana shunday hashr qilinadilar". Bu esa, amalning sababidandir. Chunki ularning o‘z amallari bir tuya bo‘lmagani uchun, faqat bir necha kishining amali bir tuya bo‘lyapti va u tuyaga birgalikda minadilar.

Bular shunday kishilarga o‘xshaydilarki, safarga chiqadilar. Ammo hech kimning bir ulov sotib olishga puli yetmaganidan ikki-uch kishi pul qo‘shib ulov olishadi va unga birgalikda minadilar. Bu yo‘lda bu tuyaga ba’zan o‘n kishi minadilar. Bu ojizlik amallari sabablidir. Shuning uchun Sen shunday amal qilginki, bu amal sababli Alloh taolo senga bir ulov nasib etsin.

Shuni bilishimiz lozimki, bunday kishilar uxroviy tijoratda katta katta foyda ko‘rganlardir. Allohdan qo‘rqqanlar, Allohning dinini yoyganlar, albatta, ulovga ega bo‘ladilar. Alloh taolo Maryam surasining 85-oyatida shunday marhamat qilgan:

"Biz taqvodor zotlarni otliq hollarida Rahmon dargohiga to‘playdigan (kunni eslang)"

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bir kuni sahobalariga shunday dedilar: "Bani Isroilda bir kishi bor edi. Juda ko‘p yaxshi ishlar qilardi.

U zot sizning ichingizda hashr qilinadi". Shunda sahobalar so‘radilarki: "Yo Rasululloh! U zot nima yaxshi ish qilardi?"

Rasululloh (s.a.v.) shunday dedilar: "Unga otasidan ko‘p mol-dunyo qolgandi. Boylikning bir qismiga bir bog‘ sotib olib, uni faqirlarga vaqf qildi "Rabbim huzuriga borganimda bu mening bog‘im bo‘ladi", dedi. Yana bir qancha oltin ayirib, uni faqir va zaif kishilarga tarqatdi. "Bu bilan Alloh taolodan joriya va qullar sotib olaman", dedi. Yana bir qancha qullarni ozod qildi. "Bular ham Allohning huzurida mening xizmatchilarim bo‘ladi", dedi.

Bir kuni esa, bir ko‘zi ojiz kishiga duch keldi. Qarasa, qoqilib, yiqilib ketyapti. Unga bir ulov sotib olib berdi va: "Bu esa Alloh taoloning huzurida mening ulovimdir", dedi".

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bu hikoyani aytib bo‘lganlaridan keyin shunday marhamat qiladilar: "Nafsim qudrat qo‘lida bo‘lgan Alloh taologa qasamki, bu ulov uning uchun egarlangan va jilovlangan holda hozir turganini ko‘ryapman. Bu zot unga minadi va mahshargohga shunday holda keladi".