Shunda Alloh taolo:
– Mening huzurimga umid bilan kelibsan. Borgin, seni mag‘firat qildim, – deya marhamat qildi".

Bu hikoyalarning ko‘pi o‘limning qo‘rqinchli hollaridan xabar beradi. Men senga, Allohning madadi bilan, ishonchli voqealarni xabar berdim. Ba’zi insonlar borki, Kursiga yetishganlarida bir nido eshitadilar va u yerdan uni orqaga qaytaradilar. Ba’zilarni esa pardalardan orqaga qaytaradilar. Alloh taoloning ma’naviy huzuriga yetishganlar Orifibilloh bo‘lganlardir, ya’ni avliyoi kiromdirlar. Avliyolikning to‘rtinchi darajasi va undan yuqori maqomlar bo‘lgan kishilargina Allohning huzuriga yetisha oladilar. Boshqalar yetisha olmaydilar.

Savol malaklari go‘rga kelurlar,
To‘g‘ri namoz o‘qidingmi degaylar.
Qutuldim deb o‘yladingmi o‘lguncha,
Sening uchun azob hozir, degaylar.

UCHINCHI FASL

Fojir va kofirning ruhi shiddat bilan sug‘urib olinadi. Farishtalar unga xitoban: "Ey habis (iflos) bo‘lgan ruh! Habis bo‘lgan jasaddan chiq!" deyishadi. Shunda u hayvonga o‘xshab bo‘kiradi. Azroil (a.s.) ruhni chiqarib olib, uni g‘oyatda xunuk, badbashara, boshdan-oyoq qora kiyingan va badbo‘y hid taratuvchi zaboniylar (azob farishtalari)ga topshiradi. Farishtalarning qo‘lida eski gilam parchasiga o‘xshash bo‘z bo‘ladi. Ular ruhni shu bo‘zga o‘raydilar. Bu paytda ruh chigirtka kattaligidagi inson suratiga kiradi. Buning sababi kofirning tanasi oxiratda mo‘’minning jismidan katta bo‘ladi.

Hadisi sharifda aytilgandirki: "Jahannamda kofirning bitta qoziq tishi Uhud tog‘idek katta bo‘ladi". Jabroil (a.s.) bu yomon ruhni ko‘tarib dunyo samosiga olib chiqadi.

Eshik oldidagi farishtalar: "Sen kimsan?" deb so‘rashadi.

"Men Jabroilman". "Yoningdagi kim?" "Falonchi o‘g‘li falonchi", deb uning barcha yomon, xunuk va dunyoda yoqtirmagan sifatlar bilan zikr qiladi. "U uchun osmon eshiklari ochilmaydi va tuya ignaning teshigidan o‘tmaguncha, bunday kimsalar jannatga kiritilmaydi", deyiladi.

Jabroil (a.s.) bu so‘zni eshitib, u ruhni qo‘yib yuboradi. Shamol uni uzoqlarga surib ketadi. Bu holat Qur’oni Karimda Haj surasining 31-oyatida shunday ta’riflanadi:

"Kim Allohga shirk keltirsa, bas, u go‘yo osmondan qulaganu uni (biron vahshiy) qush (o‘lja qilib) olib ketgan yoki (qattiq) shamol yiroq joylarga uchirib ketgan (kimsa) kabidir". U ruh yerga tushgach, bir zaboniy uni tutib sijjiynga olib boradi. Sijjiyn yerning ostida yoki jahannamning tubidagi tosh bo‘lib, kofir va fosiqlarning ruhlari o‘sha yerga olib boriladi.

Yahudiy va nasroniylarning ruhlari Kursidan qabriga qaytarib yuboriladi. Agar ular haqiqiy o‘z dinlarida (buzilmagan yahudiylik va nasroniylik) bo‘lsalar, o‘z jasadlarining yuvilayotganini kuzatib turadilar.

Mushrik, ya’ni e’tiqodsiz kishilar hech narsa ko‘ra olmaydi. Chunki u dunyo osmonidan haqir qilib qaytarilgan.

Munofiqlarning ruhi xuddi ikkinchi toifa ya’ni, mushriklar kabi Alloh taoloning qahriga uchragan holda qabriga qaytariladi.

Ibodatda xato (qusur) qilgan mo‘’minlarning holati turlicha bo‘ladi. Ba’zilarni o‘qigan namozi orqaga qaytaradi. Agar biror kishi namozini xuddi xo‘roz don cho‘qigandek tez-tez o‘qisa, namozidan o‘g‘irlik qilgan bo‘ladi. Uning namozi bilan yuziga uriladi.

So‘ngra namoz yuqoriga ko‘tarib: "Sen meni zoe etganingdek, Alloh taolo ham seni zoe qilsin", deydi.

Ba’zilarni zakoti orqaga qaytaradi. Chunki unday kishilar odamlar ko‘rsin deya, falonchi zakotini beryapti, sadaqa qilyapti, deyishlari uchun zakotini beradi. Va ko‘pincha ayollarning muhabbatini qozonish uchun zakotlarini ularga berishgan. Biz bundaylarni ko‘p ko‘rdik. Halol narsalar bilan Alloh taolo barchaga ofiyat bersin.

Ba’zilarni ro‘zasi orqaga qaytaradi. Chunki u kimsalar yeyish-ichishdangina ro‘za tutgan, ammo bekorchi so‘zlardan, g‘iybat va gunoh qilishdan o‘zini tiymagandir. Bunday ro‘za fahsh va xusrondir. Banda ana shu tarzda Ramazon oyini o‘tkazadi. U zohiran ro‘za tutgan, lekin ro‘zasi qabul qilinmaydi.

Ba’zi kishilarni qilgan haji orqaga qaytaradi. Chunki u riyo uchun yoki harom mol bilan haj qilgandir.

Ba’zilarni ota-onaga oq bo‘lish kabi og‘ir gunohlari orqaga qaytaradi. Bu hollarni asror olamidan xabari bo‘lganlar va Alloh roziligi uchun ilm o‘rgangan olimlargina biladilar.

Hozirgacha biz anglatgan xususlar to‘g‘risida Payg‘ambarimizdan (s.a.v.) hadislar vorid bo‘lgan, sahobalar va tobe’inlardan xabarlar kelgan. Muoz ibn Jabalning (r.a.) rivoyatida bildirilganidek, amallarning rad qilinishi va boshqa xususlarda juda ko‘p xabarlar kelgan. Men bu masalani qisqaroq qilishni istadim. Agar qisqartirmaganimda bu kitob katta bo‘lib ketardi. Ahli sunnat e’tiqodida bo‘lganlar, ya’ni to‘g‘ri e’tiqod va iymonga sohib bo‘lganlar so‘zlarimizga ishonishadi.

Ruh jasadga qaytarilganida jasadni yuvilayotgan holda topadi va boshi uzra g‘usli bitguncha qarab turadi. Alloh taolo o‘zi istagan insonlarning ko‘zidan pardani ko‘taradi va u kimsa o‘likning ruhini dunyodagi inson sifatida ko‘radi.

Bir zot o‘g‘lining jasadini yuvayotganda tepasida o‘g‘lini ko‘rdi. Qo‘rqqanidan teskari qarab oldi. O‘g‘lini kafanga o‘rab bo‘lguncha shu holatni ko‘rdi. Kafanga o‘ralgach, ruh jasadga qaytdi. Tobutga qo‘yayotganda ruhni ko‘rganlar ham bo‘lgan. Bir necha solih kishilardan rivoyat qilinadiki ular tobut yonida ekanlar: "Falonchi ruh qaerda?" degan ovoz eshitildi. Shunda kafanning ko‘krak tomoni ikki yoki uch marta qimirladi.

Robi’ ibn Haysamdan (r.a.) rivoyat qilinadiki, bir jasad yuvayotgan kishining qo‘lida qimirladi. Abu Bakr Siddiq (r.a.) zamonlarida bir o‘lik tobut ichida gapirib, Abu Bakr (r.a.) va Umar (r.a.)larning fazilatlarini zikr qildi.

Mayyitlarning bu hollarini ko‘rganlar farishtalar olamini sayr etgan valiylardir. Alloh qaysi kimsaning ko‘zi va qulog‘idan pardani ko‘tarsa, o‘sha kishi bu hollarni ko‘radi va biladi.

O‘lik jasadi kafanlangan paytda ruh tashqaridan ko‘krak tomonga yaqinlashadi. Ana shu paytda u bunday deb baqiradi: "Meni Rabbimning rahmatiga tezroq olib boringlar. Agar menga ehson qilingan ne’matlarni bilsaydingiz, meni tezroq olib borardingiz".

Agar yomon odam bo‘lgan bo‘lsa deydiki: "Meni ilohiy azobdan biroz kechiktirib, sekinroq olib boring. Agar meni nima kutib turganini bilsaydingiz, meni ko‘tarib bormasdingiz".

Shuning uchun Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bir janozani ko‘rsalar, darrov o‘rnilaridan turib, qirq qadamcha birga yurib borardilar.

Sahih hadisda kelgandirki: Payg‘ambarimiz (s.a.v.) yonlaridan bir janoza o‘tib qoldi. Hurmat uchun Rasululloh (s.a.v.) oyoqqa turdilar. Sahobalar (r.a.): "Ey Rasululloh! Bu yahudiy janozasi-ku", deyishdi. Shunda Rasululloh (s.a.v.) aytdilarki: "Nafs emasmi?!" (Ya’ni, inson emasmi.) Rasululloh (s.a.v.) bunday qilishlarining sababi u muborak zotga malaklar olami bildirilgan, ko‘rsatilgan. Shuning uchun bir janoza ko‘rsalar, hayajonda bo‘lardilar.

"Halabiy"da deyiladiki, yonidan (oldidan) janoza o‘tayotgan kishi o‘lik uchun oyoqqa turmasligi lozim. Balki janozani ko‘tarish va orqasidan yurib borish uchun turish kerak.

Rasululloh (s.a.v.) janozani ko‘rganlarida turib va o‘tib ketgandan keyin o‘tirganlar va siz ham shunday qiling deya buyurganlar. Ammo keyinchalik bu buyruqni bekor qilgan. "Maroq-ul faloh va "Durrul Muxtor"da ham janozani ko‘rganda hurmat yuzasidangina o‘rnidan turishlik joiz emasligi yozilgan.

Murda qabrga qo‘yilib, ustiga tuproq tortilayotgan paytda qabr o‘likka bunday deydi: "Mening ustimda farog‘atda eding, endi ostimda mahzun bo‘lasan. Mening ustimda taomlar yerding, endi esa mening ostimda seni qurtlar yer". Qabr mayyit ko‘mib bo‘linguncha, unga shunday achchiq so‘zlar aytadi.

Abdulloh ibn Mas’uddan rivoyat qilinadi: "Rasulullohdan (s.a.v.) so‘radim:
– Yo Rasululloh! Inson qabrga qo‘yilgandan keyin uni birinchi qarshilaydigan narsa nima?
– Ey Ibn Mas’ud! Buni sendan boshqa hech kim so‘ramadi. Faqat sen so‘rading. Inson qabrga qo‘yilgandan keyin, Ro‘mon ismli bir farishta qabrga kirib deydiki: "Ey Abdulloh! Amallaringni yoz!"

U kimsa deydiki: "Qanday yozaman? Na qog‘ozim bo‘lsa, na qalamim".

Farishta: "bu so‘zing qabul qilinmas. Sening kafaning qog‘ozing, tupuging siyohingdir, barmoqlaring esa qalamingdir", deydi. Keyin farishta uning kafanidan bir parcha yirtib beradi. U banda dunyoda yozishni bilmagan bo‘lsa ham, u yerda barcha savob va gunohini xuddi bir kunda qilgandek bir pasda yozib beradi.

Keyin farishta shu yozilgan kafan parchasini o‘likning bo‘yniga osib qo‘yadi.

Shundan keyin Payg‘ambarimiz (s.a.v.) Isro surasining 13-oyatini o‘qidilar:

"Biz har bir insonning amalini bo‘yniga ilib qo‘ygandirmiz (ya’ni, uning qilgan har bir amali ikki dunyoda unga ajralmas hamroh bo‘lur) Va biz Qiyomat kuni unga ochiq holda ro‘baro‘ bo‘ladigan bir Kitobni (ya’ni, Nomai a’molini) chiqarib (ko‘rsaturmiz)".

So‘ngra qo‘rqinchli ikkita farishta keladi. Ko‘rinishlari inson suratida bo‘ladi. Yuzlari qop-qora bo‘lib, tishlari bilan yerni yoradilar. Sochlari yergacha tushib turadi. So‘zlari xuddi momaqaldiroqdek, ko‘zlari esa chaqmoqdek bo‘ladi. Nafaslari esa xuddi qattiq esayotgan shamoldek. Har birining temir qamchisi bor. U qamchini barcha insonlaru jinlar bir joyga to‘plansalar ham ko‘tara olmaydilar. Tog‘lardan ham katta va og‘ir bo‘ladi. Agar odamni bir marta ursa, xudo ko‘rsatmasin, parcha-parcha qiladi. Ruh ularni ko‘rib, darrov qochadi. O‘likning burnidan ko‘ksiga kiradi. Ko‘ksidan yuqori qismi tiriladi. O‘ladigan o‘lim oldi paytidagi holatiga kiradi. Harakat qila olmaydi. Ammo hamma gapni eshitadi va ko‘radi. Farishtalar uni qattiq savolga tutadilar, ezadilar. Tuproq unga xuddi suvdek bo‘lib qoladi. Qachonki qimirlasa, joy ochilib bo‘shliq hosil bo‘ladi.

Bu ikki farishta: "Rabbing kim? Dining nima? Payg‘ambaring kim? Qiblang qaer?" degan savollarni berishadi. Alloh taolo kimni muvaffaq qilsa va kimning qalbiga haq so‘zni joylagan bo‘lsa, o‘shagina: "Sizlarni vakil qilib menga kim yuborgan bo‘lsa, Rabbim O‘sha. Mening Rabbim Alloh, payg‘ambarim Hazrati Muhammad (s.a.v.), dinim Islomdir", deb javob beradi.

Farishtalar deydilarki: "To‘g‘ri javob berdi. Dalilini keltirdi. Bizdan qutuldi". Keyin uni qabrining tepasini gumbazdek keng qilishadi va pastiga xushbo‘y rayhonlar to‘shashadi. Uning o‘ng tarafidan ikkita eshik ochib qo‘yadilar. Unga jannat qizlari kelib turadi. Dunyoda qilgan go‘zal amallari eng yaxshi ko‘rgan do‘sti suratida kelib, ko‘nglini ko‘taradi va yaxshi xabarlardan so‘zlaydi. Qabr nurga to‘ladi. Qiyomat kelguncha ana shunday masrur holda bo‘ladi. Qiyomatni juda-juda orziqib kutadi.