* * *

Kim edi bu ayol? Ismini aytishni lozim topmagan, hatto aytmasliqdan ko‘nglida huzur tuygan bir ayol. Sababi nima edi? Uyaladigan ish qildimi yoki «nechun bunday qilding?» —deb so‘rab ketadiganlardan biri ekanligi uchun shunday yo‘l tutganmikan? Albatta, yo‘q.
Agar: «Ajabo, bu xonim ushbu ishni Alloh rizoligi uchun qilganidan va faqat U bilishi yetarli ekaniga ishonganidan o‘zini tanitishni istamagandir?»—deyilsa, javob savolning o‘zida aks etgan bo‘lardi.
Insonda bir dard bor. Amallarini boshqalarga bildirish dardi. Bu dard ba’zan tarbiya va odob doirasidan chiqib ketadi. Inson bir yaxshilik qiladi. Faqat bu yaxshilik mukofotini Allohdan kutmasdan, boshqalarning boshlarini qotirib, kuloqlariga yetkazmaguncha rohat topmaydi. Kelajak nasllarga qanday yetkazishadi? Buning ham chorasi bor, yo‘li oson. Darhol marmar lavhaga ko‘rsatilgan yordam va o‘zining ismini yozdiradi, Tamom. Kim nima deydi?

Ba’zan birovga ertalab yaxshilik qilinib, kechqurun yuziga solinadi. Lekin bu jahonda bildirmasdan yaxshnlik qilib, bu yaxshiligini yodida saqlab yurmaydiganlarning ham borligi aniq. Haqiqat shuki, Fotimaning mehmoni — har so‘zi gavhardan ziyoda bu ayol dunyoning ismsiz janoblari orasidan o‘rin olishga loyiqligini o‘z harakatlari bilan isbot etgandi. Alloh undan rozi bo‘lsin.
Uning mukofoti uni tanimagan, faqat ortidan bu yo‘lda duo qilganlarning Alloh huzurida qabul bo‘lingan niyozlaridir.

IV

Odilbek bir necha xonadonga bosh urib, nihoyat muvaffaqiyatli javob oldi..Uning avval uylanganini, buning ustiga ikki yetimi borligini eshitganlar darhol rad etardilar. Odnlbek tul xotinlar balki bu turmushga rozi bo‘lar deb o‘ylar, biroq hech kimdan ijobiy javob ololmasdi. Nihoyat Fotima ismli bir qizning oilasi bu taklifni:
 — Bir o‘ylab ko‘raylik... — deya qarshilashdi va bir haftadan keyin rozi bo‘lishdi.
Xotini o‘lganiga bir yil bo‘ldi . Undan xotira bo‘lib uch yoshli qizaloq va besh yashar o‘g‘il qoldi. Odila va Husayin. Bu bir-birvdan sevimli, bir-biridan go‘zal va shirin, shu bilan birga bir-biridan tolesiz ikki go‘dak uning ko‘lida qoddi. Ne qilarini bilmaydi.
Xotinining xasgaligi kuchaygan sayin, hayotdan umidi uzilarkan, go‘daklarni avvalo Allohga, qolaversa eriga omonat qoldirganini bir lahza bo‘lsin yodidan chiqarmaydi.
So‘nggi kecha edi. Xasta qiynalib nafas olar, har nafas olganda tili zo‘rg‘a qimirlar, bir narsalar aytayotgandek bo‘lardi. Odilbek uning ahvoli yomonlashganini sezishi bilan qulog‘iga bir necha bor Alloh... Alloh dedi. U javob bermadi. Minnatdor ko‘zlarini eridan olib, qo‘llari bilan ishorat qildi.

Odila belanchakda yotar, Husayin uni kuldirib, o‘ynardi. Xasta ayol eriga qaradi, so‘ng ko‘li o‘ynayotgan bolalarni ko‘rsatganday uzaldi. Faqat uzalgan qo‘l havoda qolmadi, ko‘rpa ustiga tushdi. Bu orada chukur nafas bilan Alloh kalimasi eshitildi. Ko‘l boshqa qimirlamadi. Faqat hamma narsadan bexabar o‘ynayotgan bolalarini ko‘rsatganday oldinga uzanib qoldi. Balki bu xarakati bilan so‘nggi hayotining g‘unchalarini, kurtaklarnni omonat qoldirayotganini yana bir bor bildirib, uylanadigan xotiniga bu go‘daklarni ezdirmaslikni vasiyat qilmoqchi bo‘lgandir.
Odilbek ko‘zlarida qalqqan yoshlarni sassiz sidirarkan, bir necha soniya avval onasi bo‘lgan bu yetimlarga iztirob va achinish bilan qaradi. Odila akasi tebratayogan belanchakda qulgidan to‘xtamasdi...
Uning kulgisi yana qancha davom etadi? Buni tushunishga hali ojiz edi. Har qanday inson oilasidan o‘limdan qattiq ta’sirlanadi, nihoyat bu taassurot kundan-kunga kamayadi. Biroq shunday payt keladiki, unga aloqador nimadir xotiralar cho‘g‘ini qo‘zg‘ab, o‘t oldirib yuboradi, ko‘ngil iztirob alangasi ichra qoladi...

Odilbekning ahvoli, ta’siroti boshqacharoq kechdi. Uzoq vaqtlar ko‘nglida Xayriyaning alohida bir joy band etib turganini his etdi. Bu uning oilasiga, xotiniga vafosidan edimi yoki undan yodgor qolgan ikki no‘dakning kundan-kun onalarini qo‘msashlariga, izlashlariga boqib, qon yig‘lab, yarasi yangilanib, ko‘ngli zirqirashidanmi? Odilbek uchun vafo hissidan ko‘ra ikki norasidaning achchiq holi kuchlilik qilgandek edi, go‘yo. Biroq uni vafosiz deyish insofsizlikdir. Tunlar onasizlik tufayli g‘ariblikda qiynalgan yetimlarni kuchog‘iga olib sevmoqning ta’rif etilish mumkin bo‘lmagan bir xis paydo qilishini boshidan kechirganlar yaxshiroq bilsalar kerak. Aslida bular musibatda qolganmi? Quchoqlarida boshlari egik turgan, sevgalisi tark etgan bir oshiq, maxzunligi og‘ushida jim qolgan go‘daklarmi aslida? Barchasining bag‘ri yarim. Barchasi kuygan. Ko‘ngillari yarali. Shu bilan birga xotinidan judo bo‘lgach, bir-ikki yil o‘tib uylanganlarning chexrasi ochilganini ko‘rganlar ko‘pdir. Bunga aksi o‘laroq uyda ko‘chada, maktabda doimo g‘ussali, yig‘lamoqqa tayyor yetimning qosh-ko‘zi kulib turishi nodir hodisadir.
Ota ko‘ngli bir ayol bilan to‘lishi mumkin. Faqat bola ko‘nglini oladigan, ko‘nglini to‘ldiradigan ayol endi dunyoda yo‘q. Ota sevgisi bir insonga bo‘lgan sevgidan iborat, bolaning mehr-muhabbati esa faqat onaga bog‘likdir. Ona yer yuzida bir donadir, yagonadir. Uning onasi o‘lgach, uyga yangi bir ona keladi. Otaning aytishicha, bu onaning avvalgisidan kamchilik tarafi yo‘q. Faqat bolaning fikricha, bu ona bilan avvalgi onani qiyoslash inson bilan uning soyasini tenglashtirishdek gap.

 Biri butun borlig‘i bilan shafqat va marhamatdan iborat bo‘lsa, boshqasi faqat moddiy va shakliy jixatdangina onaga o‘xshaydi. Biri sevsa, ikkinchisi uradi, biri bag‘riga bossa, o‘zgasi ko‘ksidan itaradi, Birinchisi — ona, ikkinchisi—o‘gay ona.
Odilbek bolalarida onasizlik tuyg‘ularini ko‘rgan sayin, dardi ham ortib bordi. Ularni har oqshom, har tun kuchog‘iga olarkan, ko‘li ko‘zyoshlardan nam bo‘lardi. Ayniqsa, Husayin:
—Ota, onam kelmadiku, hali tuzalmadimi?—deb so‘raganida dardi yanada kuchayadi Tun-kechalab qiynalsa ham ularga qarar, shafqatini, mexrini ayamas, kunduzlar qaynonasi, ya’ni xotinining onasinikiga qoldirib, ishiga ketardi. Bir kun u ham bolalarga qarayolmaydigan darajada xastalandi va u yana uylanish majburiyatida ekanini xis eta boshladi. Fotimaxonimga uylanish masalasi ham hal bo‘lgunga qadar bolalariga bir o‘gay onakelishini tuzukroq o‘ylab xam ko‘rmagan ekan. Yoxud bolalari bilan ovora bo‘lish, ularning holiga achinib, yaxshi niyat bilan harakat qilyash bunday o‘y surishlardan chalg‘itgandir. Endi bu kun tartibidagi ko‘ndalang masala kun sayin ulkanlashar, barcha yo‘llar bolalarga o‘gay ona topish ma’nosida birlashardi. O’gay ona... Bu nomni bugungichalik haqikiy ma’noda tushunmagan edi. Boshga tushmaguncha bilmas deidilar. Peshonadagi yara bilan devordagi kovakning qanday farqi bor? Odilbek necha bor xotini o‘lib uylanganlarni eshitgan.Ammo o‘sha uylanganlarning o‘z bolalariga bugun anglaganidek, o‘gay ona olib keltshni tushunmagandi.Hozir o‘gay onani bir olov sifatida qabul qilardi:etimlarning ovqatini pishirish yoki isitish o‘rniga yoqib yuboradigan olov.Yohud u bir shamol-go‘daklarga orom berish o‘rniga a ularni junjiktirib, yuz-kuzlarini chang-to‘zon bilan to‘ldirguchi shamol...

Bolalar boshiga shunday ona kelishi ehtimoli bor. Bunday ehtimol katta. Butun ixtiyor ko‘ldan ketishi mumkin. Shu o‘y Odilbekni egovlardi. Ona hasratida yuraklari dog‘langan go‘daklarga qarashi bilan o‘zini ularga zulm farmonini imzolagan hakim o‘rnida ko‘rardi.
Hamma o‘gay insonlar ham bolalarga zulm qilishdan zavq olmasa kerak deb o‘zini ovutishni istaydi. Mingtadan bitta bo‘lsa ham yaxshisi uchrab, bolalarning chehrasi ochilib qolar deya umid qiladi.Oxiri:"Nega bekorchi hayol,behuda o‘y suraman. Yaxshi o‘gay ona mening bolalarimni kutib turibdimi?» — deb yana g‘ussasi ortadi.
To‘yga bir hafta qoldi. Chigal o‘ylar qurshovida kun sayin Odilbekningumidiuzilib bordi. Uylanishni istaganiga pushaymon bo‘ldi. To‘yga tayyorgarlik ko‘rilmagan, so‘z bermagan bo‘lsaydi, shu ko‘yi bo‘ydoq o‘tishga rozi edi. Oh, qarshi tarafdan qaytish taklifi kelsaydi, to‘y zararini to‘lab, barcha aloqani to‘xtatgan bo‘lurdi. Aksiga olib, utarafdan bunday sado yo‘q edi.
Kunlar shunday o‘ lar bilan o‘tdi. Xotinining bir yil avval vafot etgani sababi bilan cholg‘uli-solg‘uli to‘y qilmoqchi emas. Faqat kelin kelgan oqshom do‘stlari bilan bir taom yeb, o‘tirish qilmoqchi — mavlud, masnaviy o‘qitmoqchi. Qiz tarafga ham bu taklif ma’qul bo‘ldi.

Bir kecha avval... Ertasiga kelin kelishi kerak.To‘g‘rirog‘i, balki ochiqrog‘ini aytish kerak bo‘lsa, bolalarning hayotida onasizlik davri tugab, o‘gay ona davri boshlanadi. Bu kecha to‘yib-to‘yib yaxshi ko‘rib qoladigan kechasidir. Bozordan keltirgan bir xaltachani uzatarkan.
— Nima olib keldingiz menga, ota? — degan bolalariga ichi zirqirab qaradi. Endi bunday narsalarni faqat o‘gay ona roziligi bilan keltirishini o‘ylab ko‘ngli buzildi. Go‘yo ayrilmoq uchun xayrlashayotganday ularning gul yuzlaridan xidlab-hidlab o‘pdi. Xaltachalarni ochdi. Pista, qandlar, o‘yinchoqlar... qandlarni yedirdi. O’yinchoqlarni berdi.
— Qani, bolalarim bular bilan o‘ynang, men namozimni o‘qiyin! —dedi. Namozdan so‘ng suv isitdi, yuvintirdi, sochlarini taradi, ust-boshini kiydirdi. Kechgacha ularni o‘ynatdi, Uyqulari kelishi bilai uxlatdk. O’zi ham yonlariga auzaldi. Yetimlarini hidlab-hidlab ko‘zlarini yumdi. Uxladi...
tun yarmida dahshat ichra uyg‘ondn. Qaradi. Bolalari pish-pish uxlashmoqda. Ko‘rgani tush ekaniga shukr etdi.

Tushida Husayin ochqoganmish, o‘gay onasidan ovqat so‘raganmish, u esa:
-Hozir ovqatlanadigan vaqt emas!.. — dermish va ovqat bermaganmish. Birozdan keyin bolatakror so‘rasa:
-Zaqqum ye.Hammamiz ochmiz. Kutsang, o‘lasanmi?! —deb ozor berarmish. Bu so‘z Husayindan ziyod Odilbekka yomon ta’sir qilib:
— Xonim, bolaku bu, biroz ovqat bersangiz bo‘lmaydimi desa:
— Uning tarbiyasi menga oid ekan, ishimni qiyinlashtirish ne hojat? Og‘ziga ikki urish o‘rniga ovqat tutish kerakmi? Bugun indamasang, ertaga boshimga chiqadi.Nimasi bola buning? Ko‘rmaysanmi, har narsaga aqli yetadi deb Husayinga shunday bir g‘azabli qarash qilganmishki...
Odilbek bu tush ertaga haqiqatga aylanajagini o‘ylab o‘rtandi. Peshonasini silarkan ko‘rkuvdan sovuq ter paydo bo‘lganini sezdi. Bu terlar tush ta’siri va vijdon muxosabasiga oid edi.

Vu orada Odila uyqu aralash qo‘llarini uzatganday bo‘ldi:
— Ona, suv... — dedi. Odilbek turib, suv keltirdi. Lekin qizi yana yaxshigina uxlardi. Uyg‘otmoqqa ko‘zi qiymadi. Piyolani ko‘l yetadigan joyga ko‘ydi, uyg‘onib, suv ichgisi kelishi mumkin. Bolalari yoniga uzaldi. Bir pas bolalarining nafas olishini tinglab yotdi, hatto Odilaning suv so‘rashini kutdi va sekin-sekin uykuga ketganini bilmay qoldi.
Vomdodni o‘qigach, yotmadi. Bolalarining uyg‘onishini kutdi. Ovqatlarini hozirladi. Uyg‘ongilari kelmasdi, Uyg‘onmaslikka xaqlari bor, bunday rohat yana qachon nasib kim bilsin.. o‘yladi Odilbek. Yana qutmoqchiydi... Qarindoshlari kelib qolishlari kerak. Nima bo‘lganda ham to‘y, bir yil orziqib kutilgan ona (!) uyga rohat, huzur keltirmoq uchun tashrif etadi.