Uning shahvat taqozo qilgan narsalarga moyilligi qalb tabiatidan o‘zga bir narsa sifatida tabiatiga ziddir. Albatta qalbning ozuqasi hikmat, ma’rifat hamda Alloh azza va jallaning muhabbatidir. Lekin u o‘ziga tushgan bir kasallik tufayli tabiati taqozo qilgan narsalardan burilib ketadi, go‘yo bu ba’zida oshqozonga bir kasallik tushgani tufayli u yeyish-ichishni xohlamay qolganiga o‘xshaydi, vaholanki yeyish-ichish uning hayoti uchun sabab edi. Alloh taolodan boshqa biror narsaning muhabbatiga moyil har bir qalb ana shu moyilligi miqdoricha kasal bo‘lishdan xoli emas. Faqatgina o‘sha narsa unga Alloh va Uning dinini yaxshi ko‘rishga yordam beruvchi bo‘lgani uchun uni yaxshi ko‘rsa, bu qalbning kasalligiga dalolat qilmaydi.

Shunday qilib, chiroyli xulqlarni riyozat bilan egallash mumkin ekanligini qat’iy bildingiz. Riyozat - bu husni xulqdan dastlabki sodir ishlar keyinchalik o‘z tabiatiga aylanib qolishi uchun uning mashaqqatini o‘z ustiga olmoqdir. Bu qalb bilan a’zolar, ya’ni nafs va badan o‘rtasidagi aloqaning g‘aroyibidir. Chunki qalbda zohir bo‘lgan har bir sifatning asari a’zolarda ko‘rinadi va a’zolar hech bir ilojsiz shu sifatlarga ko‘ra harakatlanadi.

A’zolarda joriy bo‘ladigan har bir ishning ta’siri qalbga yetib boradi. Ish ikkalasi o‘rtasida aylanadi. Buni bir misol bilan bilsa bo‘ladi. Ya’ni, qaysi bir kishi yozishda mohir bo‘lishni xohlasa, tabiatan kotibga aylanguncha unda ruhiy holat bo‘ladi. Uning uchun mohir kotib shug‘ullangan narsa bilan mashg‘ul bo‘lish va uzoq vaqt chiroyli yozuvga o‘xshatish uchun harakat qilishdan boshqa yo‘l yo‘q, chunki kotibning ishi chiroyli yozishdir. Majburan o‘zini kotibga o‘xshatadi, so‘ng shu kotiblik sifati uning nafsida mustahkam bir sifatga aylanguncha harakatda davom etadi. Natijada chiroyli yozish avvalda majburan sodir bo‘lsa, keyinchalik esa unda qiyinchiliksiz, tabiatan sodir bo‘ladi. Uning xatini chiroyli qilgan narsa ham chiroyli yozishning o‘zi bo‘ladi. Lekin avvalda o‘zini majburlash bo‘lsa ham, undan qalbga bir ta’sir ko‘tariladi. Keyin esa qalbdan a’zolarga tushadi. Natijada husnixatni tabiatan yozadigan bo‘ladi.

Shuningdek, qaysi bir odam tasavvuf ahliga aylanishni xohlasa, unga faqihlarning, ya’ni tasavvuf ahllarining fiqh ilmini takror qilish bilan tasavvuf ilmining sifati qalbiga o‘tgunicha shug‘ullanishdan boshqa yo‘l yo‘q. Shunda ahli tasavvufga aylanadi.

Shuningdek, saxiy, nafsi pok, halim, kamtar insonga aylanishni xohlagan kishiga ham mashaqqatni bo‘yniga olib, shunday sifati insonlarning ishlari bilan to o‘sha sifatlar o‘zining tabiatiga aylangunicha shug‘ullanishi lozim bo‘ladi. Unga bundan boshqa muolaja yo‘q. Mutasavviflikni talab qiluvchi kishi bir kecha sustkashligi bilan bu martabaga yetishdan umidini uzmaydi va bir kecha takror qilishi bilan ham erishib bo‘lmaydi. Shuningdek, nafsini tarbiyalashni, uni mukammal qilishni va chiroyli amallar bilan ziynatlashni talab qilayotgan kishi ham bir kungi ibodati bilan unga yetolmaydi yoki bir kun qilmaslik bilan undan mahrum ham bo‘lib qolmaydi. Bu esa «Albatta bitta katta gunoh abadiy badbaxtlikni vojib qilmaydi, lekin bir kungi sustkashlik esa yana boshqa sustkashliklarni chaqiradi. So‘ngra sekin-sekin bir-birini taklif qilib, nafs dangasalikka o‘rganadi, ustiga-ustak ilm tahsilini tark qiladi va undan tasavvuflik fazilati yo‘qoladi», degan gapimizning ma’nosidir.

Kichkina osiyliklar ham xuddi shu kabi ba’zisi ba’zisini o‘ziga tortadi. Hatto umr tugayotgan vaqtda iymon negizi buzilishi bilan abadiy saodatning ham negizi yo‘q bo‘ladi. Mutasavvif bo‘lishda bir kecha takror qilishning ta’siri sezilmaydi. Balki badanning o‘sishiga va qomatning ko‘tarilishiga o‘xshab ozgina-ozgina, darajama-daraja zohir bo‘ladi.

Shuningdek, nafsni tabiyalash va poklash to‘g‘risida bir marta qilingan toatning ta’siri o‘sha zahoti sezilmaydi. Lekin toatning ozini ham yengil sanamaslik kerak. Chunki ana shu ozginalardan jamlanib ko‘paygan toat ta’sirchan bo‘ladi. Ko‘paygan toatlar ham bitta-bittadan bo‘lib jamlangan. Bulardan har birining ta’siri bor. Qanday toat bo‘lmasin, maxfiy bo‘lmasa ham, uning ta’siri, shubhasiz, savobi ham bor, chunki beriladigan savob ta’sirning barobariga bo‘ladi.

Gunoh ham xuddi shundaydir. Qanchadan-qancha mutasavvif kishilar bir kecha-kunduz va bir necha kunni paydar-pay sustkashlik qilib, yengil sanab qo‘yib, nafsini kunba-kun to tabiati tasavvuflikni qabul qilishdan chiqquncha susaytiradi. Shuningdek, kichik gunohlarni yengil sanab, nafslariga tavba qilishni o‘lim chang solishigacha yoki qalblarida gunoh ko‘payib zichlashib qolgunicha orqaga suradilar. Keyin ularga tavba qilish imkonsiz bo‘lib qoladi. Zero, ozgina gunoh ko‘p gunohlarni chaqiradi. Natijada qalb shahvat zanjirlari bilan kishanlanib qoladi. Uning changalidan qutilish mumkin bo‘lmaydi. Tavba eshigining berkilib qolish ma’nosi ham shudir. Bu Alloh taoloning mana bu kalomidan muroddir:

«Va Biz ularning oldilaridan bir to‘siq-parda qilib, ularni o‘rab qo‘ydik» (Yosin surasi, 9-oyat).

Ali roziyallohu anhu aytdilar: «Iymon qalbda bir oq nuqta ko‘rinishida zohir bo‘ladi. Agar ziyodalashsa, o‘sha oqlik ham ziyodalashadi. Agar banda iymonda mukammal bo‘lsa, qalbning hammasi oppoq bo‘ladi. Nifoq qalbda bir qora nuqta ko‘rinishida zohir bo‘ladi. Agar nifoq ziyodalashsa, o‘sha qoralik ham ziyoda bo‘ladi. Agar munofiqlik mukammal bo‘lsa, qalbning hammasi qorayib ketadi».

Albatta chiroyli xulqlar goho tabiiy holda, o‘zi chiroyli qilib yaratilgani, goho chiroyli ishlarni odat qilish bilan bo‘lishini, goho esa yaxshi do‘stlardan va taqvodor birodarlardan iborat chiroyli fe’l egalariga qo‘shilish hamda ular bilan do‘stlashish tufayli bo‘lishini bildingiz. Zero, tabiat boshqa tabiatdan yaxshilikni ham, yomonlikni ham ko‘chiradi. Kimda shu uch jihat namoyon bo‘lib, tabiiylik tomonidan ham, odatlanish tomonidan ham, o‘rganish tomonidan ham ulug‘ bir fazl egasiga aylansa, u fazilatning eng cho‘qqisida bo‘ladi.

Kim asli tabiatan razil bo‘lsa, yana unga do‘stlarning yomoni to‘g‘ri kelib qolsa, ulardan o‘rganib, unga yomon ish qilish sabablari osonlashadi. Hatto yomonlikni o‘ziga odat qilib olsa, unday inson Alloh azza va jalladan juda uzoq bo‘ladi. Mana shu ikki martabaning (fazilatning cho‘qqisi va Allohdan uzoq bo‘lish) o‘rtasida, ya’ni bu jihatlarning har xil o‘rinlarida bo‘ladiganlar ham bor. Har bir kishi uchun yaqinlikda ham, uzoqlikda ham sifati va holati taqozo qilganidek daraja bor.

«Bas, kim (hayoti dunyodalik paytida) zarra misqolichalik yaxshilik qilsa, (qiyomat kunida) o‘shani ko‘rur va kim zarra misqolichalik yomonlik qilsa, uni ham ko‘rur» (Zalzala surasi, 7-8-oyatlar).

«Ularga Alloh jabr qilgani yo‘q, balki ular (o‘zlari) o‘z jonlariga jabr qilguvchi bo‘ldilar» (Nahl surasi, 33-oyat).

Xulqlarni poklash yo‘lining tafsiloti bayonida

Xulqlardagi mo‘‘tadillik nafsning sog‘lom ekanini, mo‘‘tadillikdan (boshqaga) moyil bo‘lish nafsdagi kasallik va xastalik ekanini oldingi boblardan bildingiz. Bu - badan tuzilishidagi mo‘‘tadillik badanning sog‘ligi va mo‘‘tadillikdan boshqaga moyilligi undagi kasallik ekaniga o‘xshash. Badanni misol qilib aytamizki, nafsni undan razilliklarni va yomon xulqlarni o‘chirib tashlash bilan, unga fazilatlarni va chiroyli xulqlarni jalb qilish bilan sog‘lom qilsa bo‘ladi. Davolash esa badanni undan kasalliklarni yo‘q qilib, unga sog‘liq yo‘llarini axtarish, salomatlikni jalb qilish bilan davolashga o‘xshaydi.

Mizoj aslida mo‘‘tadil bo‘ladi. Oshqozonga zarar ovqatlar, iqlimlar va boshqa holatlar tufayli zarar yetadi. Shuningdek, har bir go‘dak ham to‘g‘ri, sog‘lom fitrat bilan tug‘iladi. Faqat ota-onasi uni yahudiy yoki nasoro yo majusiy qiladi. Ya’ni, odatlanish va ta’lim bilan u o‘ziga razilliklarni kasb qilib oladi. Badan boshida komil qilib yaratilmay, balki o‘sish bilan, ozuqlantirib tarbiya qilish bilan komil va kuchli bo‘ladi. Shuningdek, nafs ham yetuklikni qabul qiluvchi, noqis holda yaratiladi. U ham tarbiya bilan, xulqlarni poklash bilan, ilm bilan oziqlanish orqali mukammal bo‘ladi.

Badan agar sog‘lom bo‘lsa, tabibning ishi sog‘liqni saqlovchi qonunni tayyorlashdir. Agar kasal bo‘lsa, uning ishi sog‘liqni jalb qilishdir. Shuningdek, nafsingiz ham agar tarbiyali, toza va sof bo‘lsa, siz shu poklikni saqlash uchun unga yana qo‘shimcha quvvat jalb qilib, sofligi ziyodaligiga erishish uchun harakat qilmog‘ingiz lozim. Agar sof va komil bo‘lmasa, u holda nafsingiz uchun o‘sha komillik va soflikni jalb etishga harakat qilmog‘ingiz lozim.

Badanning mo‘‘tadilligini buzuvchi kasallik keltirib chiqaruvchi illatlar faqat uning ziddini qilish bilangina davolanadi. Ya’ni, agar issiqlikdan (ya’ni, isitma) bo‘lsa, u sovuqlik bilan, agar sovuqlikdan bo‘lsa, issiqlik bilan davolanadi. Shuningdek, qalb kasalligi hisoblangan nuqson ham ziddi bilan davolanadi. Johillik kasalligi ta’lim olish bilan, baxillik dardi saxiylik bilan, kibr dardi kamtarlik bilan, ochko‘zlik dardi ishtaha qilinadigan narsalardan majburan bo‘lsa ham, o‘zni tiyish orqali davolanadi. Kasal badanni davolash uchun dorining achchiqligiga chidash va (badan uchun) shubhali narsalarda o‘zni qattiq tiyish lozim. Xuddi shuningdek, qalb kasalligini davolash uchun (yaxshilikka) harakat qilish va sabr achchiqligini ko‘tarish lozim. Balki (bunday sabr) eng to‘g‘risidir. Chunki badanning kasalligidan o‘lish bilan qutulinadi.

Ammo qalb kasalligi, bundan Alloh asrasin, shunday kasallikki, o‘lgandan keyin ham abadul-abad davom etadi. Har bir sovuqlik issiq sababli paydo bo‘lgan kasallikni davolayvermaydi. Balki faqat maxsus darajadagi sovuqlikkina davolashi mumkin. Chunki bu kasallik qattiq va yengil bo‘lishi, davomli va davomli bo‘lmasligi hamda oz-ko‘pligi bilan bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun foydali miqdor bilinadigan bir (sovuqlikda) me’yor kerak, chunki shu me’yorga e’tibor qilinmasa, kasallik zarari kuchayadi.

Shuningdek, xulqlarni tuzatishga sabab bo‘ladigan kamchiliklar uchun ham bir me’yor kerak. Dorining me’yori ham kasallik me’yoriga qarab olingan. Hatto tabib kasallik issiqlik yoki sovuqlikdan ekanini bilmagunicha uni davolamaydi. Agar issiqlikdan bo‘lsa, uning qay darajadaligi, ya’ni kuchli yoki zaifligini bilsa, keyin badanning ahvoliga, kasalning hayot tarzi va kasbiga, uning yoshiga va boshqa holatlariga qarab davolaydi.

Shuningdek, muridlarning nafslariga tabiblik qiladigan, to‘g‘ri yo‘l istaganlarning qalblarini davolaydigan shayx ham hali ularning xulqlarini va kasalliklarini bilmasdan turib, ularni riyozat qildirish, maxsus fandagi va maxsus yo‘ldagi majburiyatlar bilan qiynab qo‘ymasligi lozim. Tabib agar kasallarning hammasini bir xil dori bilan davolasa, ularning ko‘pini o‘ldirib qo‘yadi. Shuningdek, shayx ham agar muridlarga bir xil riyozatni ko‘rsatsa, ularni halok qiladi va qalblarini o‘ldiradi. Aksincha, shayx muridining kasaliga, uning holiga, yoshiga, tabiatiga va niyati bilan ko‘tara oladigan riyozatga va shunga ko‘ra riyozatini qo‘rishiga qarashi lozim.

Agar murid shariat hududlarini bilmaydigan yangi bo‘lsa, unga avval tahorat, namoz va zohiriy ibodatlar o‘rgatiladi. Agar harom mol bilan mashg‘ul yoki bir ma’siyat bilan shug‘ullanuvchi bo‘lsa, unga avval ana shularni tark qilishga buyruq beriladi. Agar murid zohirini ibodatlar bilan ziynatlasa, zohiriy gunohlardan a’zolarini poklasa, uning xulqlarini va qalb kasalliklarini bilish uchun yuzaga kelgan vaziyat bilan botiniga qaraladi. Agar unda hojatiga zarur miqdordan ortiqcha mol ko‘rilsa, undan olib yaxshiliklarga sarflab, hatto unga iltifot ham qilmaydigan darajada qalbini undan bo‘shatib qo‘yiladi.