Go‘dak bolalarning ulg‘ayish vaqtlari avvalida tarbiyalash, ularga odob berish va xulqlarini chiroyli qilish yo‘llari bayoni

Bilingki, go‘dakni tarbiyalash eng muhim va eng ta’kidli ishlardandir. Go‘dak ota-onasining oldida omonatdir. Uning pokiza qalbi har bir naqsh va suratlardan xoli, qimmatbaho gavhardir. U har bir naqshni qabul qiluvchi va har bir moyil etuvchi narsaga moyil bo‘luvchidir. Agar u yaxshilikka odatlantirilsa, o‘rgatilsa, shunga ko‘ra ulg‘ayadi. Dunyo va oxiratda baxtli bo‘ladi. Uning savobiga ota-onasi, unga ta’lim beruvchi, odob o‘rgatuvchilarning hammasi sherik bo‘ladi. Agar unga yomonlik o‘rgatilsa, chorvalar tashlab qo‘yilgandek, o‘z holiga tashlab qo‘yilsa, badbaxt va halok bo‘ladi. Gunohi uni boshqarib turuvchi va unga egalik qilib turuvchilarga bo‘ladi. Alloh azza va jalla aytadi:

«Ey mo‘minlar, sizlar o‘zlaringizni va ahli-oilalaringizni do‘zaxdan saqlangizki, uning o‘tini odamlar va toshdir» (Tahrim surasi, 6-oyat).

Modomiki, ota farzandini dunyodagi olovdan saqlar ekan, uni oxiratdagi olovdan ham saqlashi yaxshiroqdir. Bu saqlash unga odob berish, uni poklash, chiroyli xulqlarni o‘rgatish, yomon do‘stlardan saqlash, maishatparastlikka odatlantirmaslik bilan bo‘ladi. Yana ziynatni va farovon yashashni yaxshi ko‘rsatmaydi, chunki u ulg‘ayganda ziynatni va to‘kin yashashni axtarib, umrni behuda o‘tkazib yuboradi. Natijada abadiy halokatga uchraydi.

Demak, boshdanoq uni nazorat qilib turish lozim bo‘ladi. Unga enagalik qilish va emizish uchun halol yeydigan dindor ayolni yollaydi. Chunki haromdan hosil bo‘lgan sutda baraka yo‘q. Agar go‘dakning ulg‘ayishi harom yeydigan ayolning qo‘lida bo‘lsa, uning tabiati iflos narsalarga qorishib, shunday narsalarga moyil bo‘lib qoladi. Qachonki, bola narsalarning farqiga borishni bilsa, uni yanada yaxshiroq nazorat qilish lozim bo‘ladi. Farqiga borishning ibtidosi uyalishning ilk holatlari zohir bo‘lishidir. Chunki u agar tortinchoqlik, hayo qilsa va ba’zi ishlarni o‘zicha tark aylasa, bu uning aql nuri porlay boshlaganidandir. Shunda o‘zicha ba’zi narsalarni xunuk va ba’zisini boshqasiga teskari holda ko‘rib, ba’zi narsadan uyalib, ba’zisidan uyalmaydigan bo‘ladi. Bu esa unga Allohdan hadya va xulqlarning mo‘‘tadil, qalblar sofligiga dalolat qiladigan bir bashoratdir. U balog‘atga yetganida aqli komilligi bilan bashorat qilingandir. Hayoli go‘dak befarq tashlab qo‘yilmaydi. Balki hayosi va farqiga borishi yordamida unga odob berishga harakat qilinadi.

Bolaga eng avval g‘olib keladigan sifatlardan biri taomga ochko‘zlikdir. Unga taom to‘g‘risida odob berilishi lozim. Taomni o‘ng qo‘l bilan olish, olayotganda «Bismillah...» aytish, o‘z oldidan yeyish, boshqalardan oldin taomga oshiqmaslik, taomga va ovqat yeyayotgan kishiga tikilib turmaslik, yeyishda shoshmaslik, yaxshi chaynash, luqmalarni ketma-ket olmaslik, qo‘lini va kiyimlarini ovqatga belamaslik, shunga o‘xshash odoblarni o‘rgatish lozim. Ba’zi vaqtlarda nonning o‘zini yeyishga odatlantirish ham kerak. Shunda albatta nonxurush bo‘lishi kerak, degan fikrga bormaydi. Ko‘p taom yeydiganlarni chorvalarga o‘xshatish bilan, uning oldida ko‘p ovqat yeydigan go‘daklarni yomonlash, oz yeydiganlarini maqtash bilan ko‘p taom yeyishni yomon ko‘rsatish, unga o‘zidan boshqa kishilarga ovqat ehson qilishni va boriga qanoat qilishni o‘rgatish lozim. Yana ipakli va rangli kiyimlar emas, balki oq kiyimlar unga yaxshi ko‘rsatiladi. Unga bunday kiyimlar ayollar va xunasa kishilar kiyimi ekani ta’kidlanadi. Erkaklar ulardan or qilishi kerakligi ham o‘rgatiladi. Mana shu narsani unga ko‘p takrorlash kerak. Go‘dakning ustida ipak yoki rangli kiyim ko‘rib qolinsa, uni inkor qilish va yomonlash kerak. Bola maishatparastlik, yaxshi yashash, ko‘rkam kiyim kiyishni odat qilgan tengdoshlaridan ehtiyot qilinadi. Yana shu narsalarga qiziqtiradigan kishilarga qo‘shilishdan ham himoya qilinadi. Chunki go‘dak ulg‘ayishi boshlangan vaqtda beparvo tashlab qo‘yilsa, ko‘p hollarda xulqi yomon, yolg‘onchi, hasadgo‘y, o‘g‘ri, chaqimchi, o‘ta o‘jar, sergap, serkulgi, hiylakor, g‘oyat hazilkash bo‘lib o‘sadi

Ota-ona bolani mana shu (yomon xulq)larning hammasidan chiroyli odob berish bilan saqlaydi. So‘ngra uni maktabda shug‘ullantiradi. Bola o‘z nafsiga solihlarning urug‘larini ekishi uchun Qur’on ta’lim oladi, hadislarni, yaxshilarning hikoyalarini, ularning holatlarini ta’lim oladi. Ishq va ishq ahli zikr qilingan she’rlardan, yozgan she’rlari go‘zallikdan, tabiatlarining muloyimligidan, deb o‘ylaydigan adiblarga qo‘shilishdan ularni asraydilar, chunki bu go‘daklar qalbiga fasod urug‘ini ekadi. Agar go‘dak bolada chiroyli xulq va maqtovli ish zohir bo‘lsa, u ikrom qilinmog‘i, uni xursand qiladigan narsalardan mukofot berilmog‘i, insonlar oldida maqtalmog‘i lozim. Agar bola ba’zi hollarda shunga bir marta xilof qilsa, boshqalar o‘zini bilmaganlikka solmog‘i, kamchiligini ochmasligi kerak. U qilgan ayb ishga boshqa kishining ham jur’at eta olishi unga bildirilmaydi. Ayniqsa, bola aybini berkitsa, uni bildirmaslikka urinsa, boshqalar ham shunday yo‘l tutgani bildirilmaydi (bu ishni hamma ham qilishi mumkin, degan tasavvurga bormasligi uchun shunday qilinadi). Chunki buni bilish ehtimol unga jasorat bag‘ishlar. Hatto keyinchalik aybining ochilib ketishiga parvo qilmay qo‘yadi. Mana shu holda aybini ikkinchi bor takrorlasa, boshqa kishiga bildirmasdan uni koyish va juda katta ish qilib qo‘yding, deyish lozim. Yana ikkinchi bor bunday ishga qaytishdan saqlan, bunday qilayotganing bilinib qolsa, odamlarning orasida sharmanda bo‘lasan, deyish kerak.

Unga hamma vaqt do‘q-po‘pisa qilinavermaydi, chunki koyish eshitish, xunuk ishlarni qilish unga yengil tuyulib qoladi, qalbidan gapning ta’siri tushib ketadi. Ota bolasi bilan birga bo‘ladigan so‘zlashish haybatini saqlasin va bolasini doim emas, balki ba’zi vaqtlarda koyib tursin. Ona esa uni otangga aytaman, deb qo‘rqitsin, uni yomonliklardan shu bilan qaytarsin.

Uni kunduzi uxlashdan man qilsin, chunki bu dangasalik keltiradi. Kechasi uxlashdan esa man qilinmaydi, lekin yumshoq to‘shaklarda yotqizmasin. Shunda uning a’zolari mustahkam bo‘ladi, badani semirib ketmaydi va o‘zini ovqatdan tiyishga muhtoj bo‘lmaydi. Yotishda, kiyishda dag‘alroq narsalarga odatlantirsin. Yana go‘dakni yashirincha qiladigan har bir ishidan man etish lozim. Chunki bola bir ishni yashirib qiladigan bo‘lsa, albatta uni yomon ish, deb e’tiqod qiladi. Shunday paytda man qilinsa, yomon ishni tark etadi. Kunduzi ba’zan dangasalik g‘olib kelmasligi uchun yurish, harakatlanish, jismoniy tarbiya qilish odatlantiriladi. Badanini ochib yubormaslik, tez yurmaslikka o‘rgatiladi. Qo‘lini butkul tashlab ham yurmaydi, ko‘kragiga qo‘yib oladi. Tengdoshlariga ota-onasi ega narsalar yo yeydigan, yo kiyadigan narsalar yoxud lavhi va siyohdonlari bilan faxrlanishdan qaytariladi. Balki kamtarlik va atrofidagi har bir kishini hurmat qilish, ular bilan gaplashganda muloyim bo‘lish odat qildiriladi. Boylarning bolalaridan unga chiroyli bo‘lib ko‘ringan narsalarni olish man qilinadi. Balki unga buyuklik olishda emas, berishda ekani uqtiriladi. Albatta olish pastkashlik va xasislikdir, garchi kambag‘alning bolalari olsa ham. Ta’ma qilish va olish pastkashlik va xorlik ekani hamda bu itning odati ekani uqtiriladi. Chunki it bir luqmani kutib, unga ta’ma qilib dumini likillatib turadi.

Yana bolalarga tilla-kumushni yaxshi ko‘rish, ularni orzu qilish yomon ko‘rsatiladi. Ular tilla-kumushdan ilon-chayondan ko‘ra ko‘proq ehtiyot bo‘lishga chaqiriladi. Chunki tilla-kumushni yaxshi ko‘rish, ularni orzu qilish ofati bolalarga zaharlarning ofatidan ham zararliroqdir. Hatto kattalarga ham shundaydir. Yana o‘tirgan joyida tuflamaslik, burun qoqmaslik, boshqalarning oldida esnamaslik, birovga orqa o‘girib o‘tirmaslik, bir oyog‘ini ikkinchisiga chalishtirib o‘tirmaslik, kaftini jag‘i tagiga qo‘ymaslik, bilagi bilan boshini suyamaslikka odatlantirish lozim. Chunki bular dangasalik belgisidir. Unga qay holatda o‘tirish o‘rgatiladi, ko‘p gapirish behayolikka dalolat qilishini, u pastkashlar farzandlarining ishi ekani bildirib qo‘yiladi. Yana unga xoh rost, xoh yolg‘on bo‘lsin, birdaniga qasam ichish ham man etiladi, sababi u qasam ichishga kichkinaligidan odatlanib qolmasin. Oldin gap boshlashdan qaytariladi. Faqat javob qaytarishga yoki savolga yarasha gapirishga odatlantiriladi. O’zidan katta kishi gapirgan paytda e’tibor bilan tinglash, o‘zidan yuqori kishi uchun o‘rnidan turish, unga joyni berish, uning oldida uyalishga o‘rgatiladi. Behuda va xunuk so‘zlarni aytish, la’natlash, so‘kish, tillarida doim xunuk so‘zlar bo‘ladigan bolalarga qo‘shilishdan qaytariladi. Chunki bu odatlar yomon do‘stlardan shubhasiz unga o‘tadi. Bolalarga odob berishning asli ham uni yomon do‘stlardan saqlashdir.

Yana muallimi urgan vaqtda ovozini ko‘tarib baqirmasligi lozim. Kaltak yeganida bir kishidan yordam so‘ramaydi. Balki sabr qiladi. Ana shu holat erkak va botirlarning odatlaridan, deb eslatib turiladi. Ko‘p baqirish esa qullarning va ayollarning odatidir, deyiladi.

Unga maktabdan qaytganidan so‘ng hordiq chiqarish uchun charchaydigan darajada emas, balki chiroyli holda o‘ynashga ruxsat berishi lozim. Chunki o‘yindan man qilish va doimiy o‘qishga majburlash uning qalbini o‘ldirib qo‘yadi, zakovatini yo‘q qiladi, umrini zaharlaydi. Keyin bola undan butkul qutulish chorasini axtarib qoladi.

Ota-onasiga, muallimiga, odob o‘rgatuvchiga, o‘zidan katta yoshdagi kishilarga, xoh qarindosh bo‘lsin, xoh yot bo‘lsin, itoat qilishni, ularga ehtirom va ta’zim ko‘zi bilan qarashni, oldilarida o‘ynashni tark qilishni o‘rgatish lozim. Oq-qorani ajratish yoshiga yetganda namozni va tahoratni tark qilishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Ramazon oyining ba’zi kunlarida ro‘za tutishga buyurish, ipak liboslardan va tilladan uzoq qilish, shariatdan unga kerakli har bir narsani o‘rgatish, o‘g‘rilik, harom yeyish, xiyonat, yolg‘onchilik, fahsh va bolalarga qiziq tuyulgan har bir yomon ishlardan qo‘rqitish lozim. Agar uning ulg‘ayishi mana shunday tarzda bo‘lsa, balog‘at yoshiga yaqinlashganida bu ishlarning sirini bilishga qodir bo‘ladi.

Unga taomlar bir doriga o‘xshaydi, ular insonlarning Alloh azza va jallaga toat qilishga quvvatli bo‘lishida yordamchi, xolos, deb aytib turiladi. Yana dunyoning asli yo‘q, zero u doimiy emas, o‘lim uning ne’matlarini to‘xtatadi va dunyo doimiy qarorgoh emas, balki o‘tkinchi diyordir, oxirat esa o‘tkinchi diyor emas, balki doimiy qarorgohdir, o‘lim har bir soatda kutiladi, aqlli va dono kishi oxirat uchun dunyoda tayyorgarlik ko‘rgan kishidir, hatto uning Alloh taolo huzurida darajasi ulug‘ va jannatdagi ne’matlari ko‘p bo‘ladi, deb ta’kidlanadi.

Bolaning ulg‘ayishi yaxshi bo‘lsa, balog‘atga yetgan vaqtda bu so‘zlar unga ta’sir qiluvchi, foydali, qalbida go‘yo toshga naqsh o‘rnashganday mustahkam joy oladi. Agar bolaning ulg‘ayishi buning aksi bo‘lib, u o‘yin, yomonlik, behayolik, taom va libos ochko‘zligi, ziynat, faxrlanishga (maqtanchoqlikka) o‘rganib qolsa, uning qalbi haqiqatni qabul qilishdan devorning tuproqdan uzoqligiga o‘xshash uzoqlashib ketadi. Ishlarning eng muhimi tarbiyaga e’tibor berishdir, chunki bola fitratan yaxshilik va yomonliklarni baravar qabul qiluvchi etib yaratilgandir. Albatta ota-onalari uni ikki tarafning biriga moyil qilishadi. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam aytdilar: «Har bir go‘dak fitratda tug‘iladi. Ota-onasi uni yo yahudiy, yo nasoro, yo majusiy qilib qo‘yishadi» (Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari).

Sahl ibn Abdulloh Tustariy aytadilar: «Uch yoshligimda kechasi turar edim va tog‘am Muhammad ibn Sivorning namozlariga qarab turardim. Bir kuni menga «Seni yaratgan Allohni eslaysanmi?» dedilar. Men: «Uni qanday eslayman?» dedim. Shunda u kishi: «Ko‘rpangga yotayotgan vaqtingda tilingni qimirlatmasdan uch marta qalbing bilan «Alloh men bilan birga, Alloh menga qarab turuvchi, Alloh meni ko‘rib turuvchi», degin», dedilar. Ana shuni bir necha kun aytdim, so‘ngra u kishiga buni izhor qildim. Menga «Yana har kecha yetti martadan ayt», dedilar. Yana bir necha kun aytdim. So‘ngra u kishiga bildirdim. Menga «Yana har kecha o‘n bir martadan ayt», dedilar.

Aytdim, ana shunda qalbimga uning halovati tushdi. Shundan bir yil o‘tgandan keyin tog‘am yana menga «Senga o‘rgatgan narsamni yodingda tut va to qabrga kirguningcha doim uni aytib yur, chunki u senga dunyoda ham, oxiratda ham foyda beradi», dedilar. Shuni bir necha yil davomida aytib yurdim. Botinimda ham uning halovatini topdim. So‘ng tog‘am menga bir kuni «Ey Sahl, qaysi bir inson bilan Alloh birga bo‘lsa, unga qarab turuvchi va uni ko‘rib turuvchi bo‘lsa, u kishi Allohga osiylik qila oladimi? Sen ham Allohga osiy bo‘lishdan saqlan», dedilar. Men yolg‘iz yurar edim, meni maktabga yuborishdi. Men: «Maqsadlarim (ya’ni, Allohga yaqinlashishga intilish) tarqalib ketishidan qo‘rqaman», deb aytdim. Lekin ular muallim bilan men bir soatga borib, ta’lim olgach, qaytib kelishimga shartlashib olishdi. Maktabga bordim va Qur’onni ta’lim ola boshladim. Uni olti yo yetti yoshimda yodlab bo‘ldim. Har kuni ro‘za tutardim. Taomim esa o‘n ikki yil ichida arpa noni bo‘ldi. O’n uch yoshligimda bir masala chiqib qoldi. Oilamdan Basraga ana shu masalani so‘rash uchun yuborishlarini so‘radim. Basraga bordim va ulamolardan so‘radim, biron kishi savolimga javob bera olmadi. Basradan Ibodonga bir kishining oldiga bordim. U kishini Abu Hubayb Hamza ibn Abiy Abdulloh al-Ibodoniy, deyishardi. U kishidan masalani so‘radim, menga javob berdilar. Men oldilarida bir muddat qolib, ilmlaridan foydalandim va odoblarini o‘rgandim. So‘ngra Tustarga qaytib keldim. Ovqatim uchun bir dirhamga arpaning o‘zini sotib olish bilan kifoyalandim. Shuni yanchib non qilib berishardi. Bir uvqiyasini har kecha saharlik paytida tuzsiz va nonxurushsiz yerdim. Bir dirham bir yilga yetardi. So‘ngra uch kecha ketma-ket och yurib, keyin yedim. So‘ngra besh kecha, so‘ngra yetti kecha, so‘ngra yigirma besh kecha och yurdim. Mana shu holda yigirma yil o‘tdi. So‘ng yer yuziga bir necha yilga sayohatga chiqdim. Keyin Tustarga qaytib keldim. Kechaning hammasida Alloh xohlaganicha qoyim bo‘lar edim». Ahmad aytdilar: «Allohga yo‘liqqunlaricha u kishining tuz yeganlarini ko‘rmadim».