Irodaning shartlari, kurashishning boshlang‘ich holatlari, muridni riyozat yo‘lini tutishga ko‘niktirish bayoni

Bilingki, qaysi bir inson oxiratni qalbi orqali ishonch bilan ko‘rsa, shaksiz oxirat ekinini iroda qiluvchi, unga mushtoq bo‘luvchi, yo‘llarida yuruvchi, dunyo ne’matlari va lazzatlarini past sanaguvchiga aylanadi. Chunki qay bir insonda marjon bo‘lsa-yu, keyin qimmatbaho javharlarni ko‘rib qolsa, unda marjonga qiziqish qolmaydi va ularni keyingi qimmatbaho toshlarning barobariga sotib yuborishga xohishi kuchayib ketadi. Kim oxirat ekinini xohlamasa va Allohga yo‘liqishni talab qilmaydigan bo‘lsa, bu uning Allohga va oxirat kuniga iymoni yo‘qligiga (dalolat qiladi).

Lekin men marjoni bor odam javohirni ko‘rsa, uning marjonga bo‘lgan qiziqishi so‘nib, javohirga ishtiyoqi tushib qoladi, deyishimdan javohirning marjondan yaxshiligini tasdiqlaydi-yu, ammo javohirning haqiqatini bilmay, balki lafzinigina biladigan insonni iroda qilayotganim yo‘q. Chunki bunga o‘xshash ishonuvchilar agar marjonga o‘rganib, ulfatga aylanib qolgan bo‘lsa, uni tashlab ham yubormaydi va javharga juda katta ishtiyoqda ham bo‘lmaydi. Yetishishdan man qiluvchi narsa yo‘lga yurmaslikdir. Yo‘lga yurmaslikdan man qiluvchi narsa irodaning yo‘qligi, irodadan man qiluvchi narsa esa iymonning yo‘qligidir. Iymon yo‘qligining sababi yo‘l ko‘rsatuvchi, eslatuvchi, Allohning yo‘liga boshlovchi, dunyoning haqirligi va oxirat ishining buyuk, davomatli bo‘lishidan ogohlantiruvchi Alloh taolo ulamolarining yo‘qligidir. Xalq esa g‘aflatda, o‘z shahvatlariga kirishib, uyqu dengizlariga cho‘kib ketgan.

Din ulamolari ichida ularni ogoh etadigan kishi ham yo‘q. Agar ulardan biri ogohlanib qolsa ham, ilmsizligi sababli yo‘lga yurishdan ojizdir. Agar ulamolar yo‘lini istasa ham, ularni havolariga moyil, oydin yo‘ldan boshqa yo‘lga burilgan hollarida topadi. Irodaning zaifligi, yo‘lni bilmaslik, ulamolarning havolariga ko‘ra gapirishlari Alloh taolo yo‘lining unda yuruvchilardan bo‘shab qolishiga sabab bo‘ldi. Qachonki, istalayotgan narsa to‘siq va yo‘l ko‘rsatuvchi yo‘q, havoyi nafs g‘olib, istaguvchining o‘zi g‘ofil bo‘lsa, unday kishi Alloh taologa yetishishdan bosh tortadi, chorasiz yo‘llarda o‘ralashib qoladi. Agar bir kishi o‘zicha yoki boshqa kishining tanbehi bilan ogohlanib qolsa, oxirat ekini, oxirat savdosiga iroda paydo bo‘lib qolsa, unga iroda boshlangan paytda avval chorasiz qilishi zarur shartlarning borligini va uning uchun bir arqon borki, uni mahkam ushlashdan boshqa chora yo‘qdir. Yana uning uchun dushmanlardan va yo‘lto‘sarlardan omonda bo‘lish uchun muhofazalanib oladigan bir qo‘rg‘on ham bor. Yana unga yo‘lga yurish vaqtida lozim tutishi zarur vazifalar ham bor. Iroda hosil bo‘lgan paytda avval qilishi lozim shartlari o‘zi bilan Haqning o‘rtasidagi to‘siq va pardalarni ko‘tarmog‘idir. Chunki xalqning Haqdan mahrum bo‘lishi sababi yo‘lga to‘siq tushib qolgani va pardalarning ko‘payib ketganidir. Alloh taolo aytadi:

«Va Biz ularning oldilaridan bir to‘siq-parda qilib, ularni o‘rab qo‘ydik, bas, ular ko‘ra olmaslar» (Yosin surasi, 9-oyat).

Haq bilan muridning o‘rtasidagi to‘siq to‘rttadir: mol-u dunyo, obro‘-martaba, taqlid qilish va osiylik. Mol-u dunyoning pardasi zarur miqdorni qoldirib, qolganlariga egalik qilishdan chiqish bilan ko‘tariladi. Modomiki, qalbi buriladigan bir dirham qolsa, u shu dirhamga bog‘langan va Alloh azza va jalladan to‘silgandir. Obro‘-martaba hijobi tavoze’ va qiziqmaslik bilan obro‘-martaba bo‘ladigan joylardan uzoqlashish, shuhrat keltiradigan omillardan qochish, xalqning qalbini nafratlantiradigan ishlarni qilish bilan ko‘tariladi. Taqlid hijobi esa mazhablarga mutaassiblikni tark qilish bilan, «La ilaha illallohu Muhammadur rasululloh» so‘zining ma’nosini haqiqiy tasdiq qilish bilan, tasdig‘i haq ekanini Alloh taolodan boshqa har qanday ma’budni yo‘qotib isbotlash bilan ko‘tariladi. Allohdan boshqa ma’bud qilib olinadigan narsaning kattasi havoyi nafsidir.

Agar yuqoridagilarni bajarsa, taqlid qilgan holatida odamlarning og‘izlaridan bilib olgan e’tiqodi ma’nosining haqiqati zohir bo‘ladi. Haqiqatning zohir bo‘lishini tortishish bilan emas, harakat orqali istash lozim. Agar unga e’tiqod qilgan biror narsasiga mutaassibligi g‘olib kelsa va nafsida boshqa e’tiqodga ozgina yo‘l qo‘yib berish holati qolmagan bo‘lsa, o‘sha e’tiqodi unga kishan va pardadir. Zero, bir muayyan mazhabga mansub bo‘lish muridga aslo shart emas. Ammo ma’siyat shunday pardaki, uni faqat tavba qilish, zulm o‘rinlaridan chiqish va gunohga qaytmaslikka qasdni mahkam qilish, o‘tgan gunohlariga pushaymon bo‘lganini   isbotlash,   mazlumlarga   haqqini   qaytarish,
xusumatlashganlarini rozi qilish ko‘taradi. Chunki qay bir inson tavba qilmay, zohiriy gunohlarni tark etmay turib din sirlaridan chinakam xabardor bo‘lishni xohlasa, hali arab tilini o‘rganmay turib Qur’on sirlari va uning tafsiridan xabardor bo‘lishni xohlagan kishiga o‘xshaydi. Chunki avval Qur’onning arabcha tarjimasini bilib olish lozim. So‘ng ma’nolarining sirlariga yetadi. Shuningdek, avvalda ham, oxirda ham shariatni to‘g‘ri tutmoq lozim. Shundan keyin uning chuqur ma’nolari va sirlariga erishadi.

Agar mana shu to‘rt shartni qilsa, moldan, martabadan ajralsa, tahorat qilib, o‘zidan nopoklikni ketkazsa, namoz o‘qish uchun tayyor turgan, faqat iqtido qilish uchun bir imomga muhtoj kishiga o‘xshaydi. Shuningdek, murid ham to‘g‘ri yo‘lga boshlash uchun ergashishga loyiq shayx va ustozga muhtoj bo‘ladi. Chunki din yo‘li yashirin va sirli, shaytonning yo‘llari esa ko‘p va oshkoradir.

Kim yo‘l ko‘rsatib turadigan shayxga ega bo‘lmasa, shayton uni o‘z yo‘llariga yetaklab ketadi. Kim bir yo‘l ko‘rsatuvchisiz halokatga eltuvchi sahro yo‘llaridan yursa, o‘z nafsini xatarga qo‘yadi, bu esa uni halok qiladi. Mustaqil kishi go‘yo o‘zi o‘sib chiqqan daraxtga o‘xshaydi. Chunki bu daraxt tez kunda qurib qoladi, agar bir muddat barglari ko‘karib tursa ham, meva qilmaydi. Zikr qilingan shartlarni bajargandan keyin muridning suyanchig‘i shayxidir. Uni ko‘r kishi daryo qirg‘og‘ida yetaklovchini ushlab olgandek ushlasin. Ishini butkul unga topshirib qo‘ysin. Unga tilida ham, qo‘lida ham xilof qilmasin. Unga ergashishda biron narsani qoldirmasin va tark ham qilmasin. Shayxi xato qilib qo‘ygandagi holat muridga shayxsiz xato qilmasligidan ko‘ra foydaliroqdir. Agar inson shunday shayxni topsa, shayx yo‘lto‘sarlarni daf etgan holda muridini himoya qilishi, uni mahkam qo‘rg‘onlar bilan saqlashi vojib bo‘ladi.

Bu qo‘rg‘on to‘rttadir: xilvatda bo‘lish, jim turish, ochlik va bedorlik. Mana shular yo‘lto‘sarlardan qo‘rg‘ondir. Muridning maqsadi Robbini mushohada qilish va Unga yaqinlashishga loyiq bo‘lish uchun qalbini tuzatmoqdir. Ochlik qalb qonini kamaytiradi, uni oqartiradi, uning nurli bo‘lishi ham oqligidandir. Yana ochlik qalb yog‘ini eritadi. Uning muloyim bo‘lishi yog‘ining erishidadir. Qalbning muloyim bo‘lishi mukoshafa kalitidir. Qalbning qorayishi parda tushishiga sababdir. Qalb qoni qachon kamaysa, dushmanning yo‘li torayadi, chunki uning yuradigan yo‘li shahvatlarga to‘la tomirlardir.

Iso alayhissalom: «Ey havoriylar jamoati, qorinlaringizni ochiqtiringlar, shoyad qalblaringiz Robbingizni ko‘rsa», dedilar. Sahl ibn Abdulloh Tustariy aytdilar: «Abdollar quyidagi to‘rt xislat bilan abdolga aylanadilar: qorinlarini och qoldirish, bedor bo‘lish, jim turish va insonlardan yolg‘izlanish bilan». Qalbning munavvar bo‘lishida ochlikning foydasi zohirdir. Unga tajribalar ham guvoh bo‘ladi. Bunga ko‘niktirish yo‘lining bayoni «Ikki shahvatni sindirish» kitobida keladi.

Bedorlik qalbni poklaydi va soflab munavvar qiladi. Mana shu soflik ochlikdan hosil bo‘lgan soflikka qo‘shiladi. Natijada qalb yorqin yulduzga va jilolangan oynaga o‘xshab qoladi. Unda Haqning jamoli porlaydi, unda oxiratdagi baland darajalar va dunyoning haqirligi, ofatlari ko‘rinadi. Bu bilan dunyodan yuz o‘girish va oxiratga qadam tashlash mukammal bo‘ladi. Bedor bo‘lish ham ochlikning natijasidir. Chunki to‘qlik bilan bedor bo‘lish mumkin emas. Zarur miqdordan ortiqcha uxlasagina, uyqu qalbni qoraytiradi va uni o‘ldiradi. Ana shu zarur miqdorda uxlab, keyin bedor bo‘lish g‘ayb sirlarining kashfiga sabab bo‘ladi.

Abdollarning sifatlari to‘g‘risida aytilishicha, ularning yeyishlari muhtoj bo‘lganlarida, uyqulari charchoq g‘olib kelganda, so‘zlari zaruratdagina bo‘ladi. Ibrohim Xavvos aytadilar: «Yetmishta siddiq kishining fikri ko‘p uxlash ko‘p suv ichish tufayli bo‘lishi ustida jamlandi».

Jim turish esa yolg‘izlanishni yengil qiladi. Lekin yolg‘izlangan kishi yeyish-ichish va boshqa ishlarining tasarrufini qilib turadigan kishini ko‘rib turadi. Unga ana shu kishi bilan ham faqat zarur gaplarni gaplashish lozim bo‘ladi, chunki so‘zlashish qalbni mashg‘ul qiladi. Qalblarning so‘zlashishga bo‘lgan ishtiyoqi katta. Chunki so‘zlashish unga rohat beradi hamda zikr va fikr chun vaqt ajratishni qiyinlashtiradi. Natijada qalb undan huzurlanadi. Jim turish aqlni kuchaytiradi, parhezni jalb qiladi, taqvoni o‘rgatadi.

Yolg‘izlik hayotining foydasi shuki, mashg‘ul qiladigan narsalarning daf bo‘lishi quloq va ko‘zlarning saqlanishidir. Chunki ko‘z va quloq qalbning yo‘lagidir. Qalb esa sezgi anhorlaridan iflos, loyqa, karih ko‘riladigan suvlar to‘planadigan hovuz hukmidadir. Riyozatdan maqsad hovuzning ostidagi buloq ko‘zlari ochilishi va undan toza va pokiza suvlar chiqishi uchun shu suvlardan va undan hosil bo‘lgan balchiqlardan hovuzni bo‘shatishdir. Hovuzdan suvni qanday qilib olib tashlash mumkin bo‘ladi? Vaholanki, loyqa suvlar oqadigan anhorlar ochiq bo‘lsa, har doim olingan suvdan ko‘ra ko‘proq loyqa suv unga yangilanib kirib turadi. Demak, (loyqa anhorlar hisoblangan) sezgi a’zolarini zarur miqdordan ortig‘idan to‘xtatib turish lozim. Bu esa faqat qorong‘i uyda yolg‘iz qolish bilan mukammal bo‘ladi. Agar uning uchun qorong‘i joy bo‘lmasa, boshini yoqasining ichiga o‘rab yoki bir kiyimga yo choyshabga o‘ranib olsin. Mana shunga o‘xshash holatlarda Haqning nidosini eshitadi, Parvardigorining ulug‘ligini mushohada qiladi.

Ko‘rmaysizmi, Alloh taoloning Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga qilgan nidosi u kishiga mana shu sifatda bo‘lganlarida yetgan. Alloh taolo u zotga aytadiki:

«Ey (kiyimlariga) o‘ralib olgan zot» (Muzzammil surasi, 1-oyat).

«Ey (liboslariga) burkanib olgan zot» (Muddassir surasi, 1-oyat).

Yuqoridagi to‘rt xil narsa to‘siqlarni daf qiladigan va yo‘lto‘sarlardan qutqaradigan qalqon va qo‘rg‘ondir. Agar mana shu to‘rt xil narsani bajara olsa, keyin yo‘lga yurish bilan mashg‘ul bo‘ladi. Yo‘lga yurish dovonlarni kesib o‘tish bilan bo‘ladi. Alloh taoloning yo‘lidagi dovon esa dunyoga iltifot qilish uchun bo‘lgan qalb sifatlaridir. Bu dovonlarning ba’zisi ba’zisidan kattaroqdir. Uni kesib o‘tishdagi tartib avval osonrog‘i bilan, keyin yana osonrog‘i bilan mashg‘ul bo‘lmoqdir. Bu sifatlar yuqorida zikr qilingan, murid bo‘lishdan oldin kesib o‘tilgan yo‘llardir. Ya’ni, mol, martaba, xalqqa yuzlanish va gunohlarga intilishdir. Demak, zohirini bu sifatlarning zohiriy sabablaridan xoli qilganidek, botinini ham uning asaridan xoli qilishi lozim. Buning uchun uzoq kurashish kerak.

Holatlarning turlichaligiga ko‘ra kurashish ham har xil bo‘ladi. Ba’zi kishilar bu sifatlarning ko‘pini daf qilgan bo‘ladi, bundaylarga kurashish uzoq davom etmaydi. Kurashish yo‘li muridning nafsiga g‘olib kelgan har bir sifatda shahvatlarga qarshi chiqish va havoyi nafsiga xilof qilish ekanini kitobimiz avvalida zikr qilgan edik. Agar bu sifatlarni daf qilsa yoki kurashish bilan zaiflashtirsa, qalbida unga biron aloqa qolmasa, keyin qalbini doim lozim tutib turadigan zikr bilan mashg‘ul qiladi. Uni zohiriy vazifalarni ko‘paytirishdan man qiladi. Balki u farzlar va ravotib sunnatlar bilan kifoyalanadi. Uning vazifasi bitta bo‘ladi. U ham bo‘lsa, vazifalarning mag‘zi va samarasidir. Ya’ni, qalb Allohdan boshqasini zikr qilishdan xoli bo‘lganidan keyin Alloh taoloning zikrini lozim tutishidir. Uning qalbi, modomiki boshqa narsalar aloqasiga burilib turadigan bo‘lsa, uni bu vazifa Alloh zikri bilan mashg‘ul qilmaydi.

Shibliy Hasriyga: «Bir jumadan ikkinchi jumagacha oldimga kelayotganingizda qalbingizga Allohdan boshqa biron narsa tushsa, oldimga kelishingiz haromdir», dedilar. Bu yolg‘izlanish faqat rost iroda va Alloh taoloning muhabbati qalbga o‘rnashishi bilangina bo‘ladi, hatto u aqlini yo‘qotar darajadagi oshiqning suratida bo‘ladi. Uning uchun faqat bitta g‘am bo‘ladi, xolos. Agar shunday holatda bo‘lsa, shayx unga uyning bir burchagini lozim tutib o‘tirishga buyuradi va oz miqdorda unga halol taom keltirib turish uchun bir kishini unga belgilab qo‘yadi. Chunki din yo‘lining asli ham halol ovqatdir. Shu vaqtda tili ham, qalbi ham mashg‘ul bo‘lib o‘tirishi uchun unga zikrlarni o‘rgatadi. Masalan, «Alloh, Alloh» yoki «Subhanalloh, subhanalloh», deydi yoxud shayxi ravo ko‘rgan kalimalarni aytadi. Mana shunday zikrda tilning harakati to‘xtab qolguncha doim bo‘ladi, go‘yo kalimaning o‘zi harakatlarsiz tilga oqib kelayotgandek bo‘ladi. So‘ngra shu holatda to tildan kalimaning asari tushib qolguncha va lafzning surati qalbda qolguncha davom etadi. Qalbda kalimadan boshqasi bo‘lmaydi, chunki qalb agar bir narsa bilan mashg‘ul bo‘lsa, boshqa narsadan, u nimalar bo‘lmasin, ulardan xoli bo‘ladi. Agar Allohning zikri bilan mashg‘ul bo‘lsa (asosiy maqsad ham shu edi), qalb shubhasiz boshqa narsadan xoli bo‘ladi. Shu vaqtda qalb vasvasalari va dunyoga taalluqli xayollarga va o‘zining o‘tgan holatlariga, boshqalarning holatlarini eslatadigan narsalarga yo‘l qo‘ymasligi lozim. Chunki agar u qalb vasvasalar va esiga tushgan narsalardan birortasi bilan bir lahzagina mashg‘ul bo‘lsa, shu lahzada qalbi zikrdan xoli bo‘ladi. Bu ham bir nuqsondir. Shularni daf qilishga kirishsin