Iordaniyalik zamonaviy ilohiyotshunos Hasan as-Saqqaf shuni alohida qayd etadiki, musulmon ilohiyotshunosligi asrlar o‘tishi bilan o‘zgarishsiz qoldi: real holatda ham, tashbeh nuqtai nazaridan ham Allohning jinsi yo‘q. Qur'on ko‘pchilik hollarda Tavrotning  dalillarini davom ettiradi, biroq ayni o‘rinda keskin uzilish ro‘y beradi. Xudoning in'ikosi yangi va ikki qutbli miqyos, ya'ni 99 ismga  ko‘chadi. 

Jins xususida mushohada yuritgan musulmon ayollar Allohning jinssiz ekanini yaxshi tushunib olgan ko‘rinadi. Masalan, Sartaz Aziz shunday xotirlaydi:

Men o‘zimning xudo haqidagi qarashlarim islom ta'sirida shakllanganidan bag‘oyat minnatdorman, chunki aynan shu tufayli men   Oliy Kuch haqida mutlaqo jinssiz yoki irqsiz, shuning uchun ham patriarxal bo‘lmagan (vujud) deb o‘ylaydigan bo‘ldim... Biz butunlay biror jinsga mansublikdan yuqori, shu tariqa butunlay patriarxat vujudga keltirgan qadriyatlar tizimidan tashqarida  bo‘lgan ilohiyot g‘oyasi bilan (ishni) boshlayapmiz[136].

Bu gaplarni zamonaviy katolik yozuvchisi Mora O'Neill iqtibos qilib keltiradi. U ayollar muammolari xususida dialog tarzida yozadi va mana bunday xulosaga keladi: «Musulmonlar muzakkar xudoni jinslarning o‘rnini belgilashda bilib ham, bilmay ham dastak qilmaydilar».

Bu hol, musulmon metafizikasida jins yo‘q ekan, degan ma'noni anglatmaydi. Kalom ilmi nuktadonlari yaxshi transtsendentalistlar[137] sifatida uni samolardan badarg‘a qilganlar. Biroq mistiklar tajriba bilan cheklanib qolgan kishilar sifatida uni har bir narsaga qo‘shib tadqiq qiladi. Shuni aytishimiz mumkinki, xristianlikda bu bog‘liqlik uchbir (trinity - triedinс‹y) ilohda ko‘rinsa, islomda bunday bog‘liqlik yo‘q. U faqat Allohning ismlarida takror va takror zuhur bo‘ladi. Kantning tafovutini qo‘llaydigan bo‘lsak, noumenal[138] xudo betarafdir, fenomenal xudo esa bir emas, mutlaqo teng qiymatli ikkita jinsga mansubdir. «Qahhor» va «Rahmon» ismlari koinotning androgen va estrogenlaridir[139].

So‘fiy metafiziklarining e'tiborini  buyuklik (jalol) va go‘zal (jamol) ismlari o‘rtasidagi azaliy tafovut tortib kelgan. Allohning buyuklikka xos ismlari qatoriga kuchli (al-Qaviy), jabr etuvchi (al-Jabbor), qozi (al-Hakam) kiradi hamda bu ismlar faqat va faqat muzakkarga xosdir. Go‘zallikka oid ismlarga esa rahmdil (ar-Rahmon), halim (al-Halim), sevuvchi (al-Vadud) va kabilar kiradi: ular muannasga xosdir. Muhim jihati shundaki, ularning hech birini ikkinchisidan ustun qo‘yib bo‘lmaydi, barchasi bab-barobar Allohning ismlaridir.

Endi Irigarayga qaytsak. U feministlarning yahudiy-xristian  teantropizmi[140]ga qarshi dalillarini ko‘tarib chiqdi va uni  birmuncha chuqurlashtirdi. Unga ko‘ra, Ota xudo erkak kishiga yashashga izn beradi, «chunki xudo unga o‘z jinsini aniqlashga ko‘maklashadi, unga cheksizlikda o‘zining cheklangani orqali yo‘l topish imkonini beradi». Shu tariqa «xudo erkak jinsidan yaratildi. U O'zining ichiga ham va O'zining o‘rtasiga ham bilinar-bilinmas chegara qo‘yadi: u ota, o‘g‘il, ruh. Erkak hech qachon o‘z taqdirini boshqa jins - ayol belgilashiga izn bermagan»[141].

Irigarayning xavotiri Rueter va boshqa xristian mutafakkirlarini tashvishga solayotgan hol - xudoning erkak jinsiga mansub deb qaralishi ro‘yi Zaminda bir jinsning ikkinchi jinsdan ustun deb qaralishiga sabab bo‘layotganida emas. Aksincha, u ko‘proq erkak ilohning ilohiylashtirish jarayonidagi   ahamiyati bilan qiziqadi. U bunday deb yozgan edi: "Ilohiyot erkin, muxtor va egamen bo‘lishi zarur. Hech bir inson shaxsiyati, hech bir insonlar jamiyati ilohning yordamisiz yaratilmagan"[142]. Va yana: "Bunday xudoni biz ayol sifatida tasavvur qilishimiz mumkinmi? Biz uni g‘ira-shira bo‘lsa-da, o‘z shaxsiyatimizning takomilga erishgan holati, deb qarashimiz mumkinmi?"[143], deya mulohaza yuritadi.

Endi dastlabki insonlarga qaytaylik. Ilohiyotda erkak jinsiga alohida o‘rin ajratilishi Havoning Odamdan ajratilishi xususidagi rivoyatga sabab bo‘ldi. Havo Odamga qanday bo‘lsa, Odam ham xudoga shundaydir: yaratilganini anglash va yaratganiga hissiy munosabatda bo‘lish. Binobarin, u bir bo‘lak sifatida o‘z vujudiga bog‘liq etib qo‘yilgan. Bunday past-balandlik islom tafakkuriga ham xosdir. Ibn Arabiy bunday tushuntiradi:

Xudo Havoni Odamning qisqa qovurg‘asidan yaratdi. Binobarin, uning darajasi erkaknikidan ko‘ra pastroq bo‘ldi. Xudo aytganiday: «Erkaklar ulardan ko‘ra bir daraja yuqoridir». Shuning uchun ayollar hech qachon erkaklarga yeta olmaydi. [...] Havo Odamning tanasidan ajratib olinganida xudo bo‘shliqni ayolga bo‘lgan ishtaha bilan to‘ldirdi, chunki mavjudlik bo‘shliqqa o‘rin qoldirmaydi. Ul zot bo‘shliqni "havo" bilan to‘ldirganida Odam xuddi o‘zi tomon egilganday, Havo tomon egildi, chunki u Odamning bir qismi edi. Havo ham u tomonga egildi, chunki Odam u yaratilgan vatan edi"[144].

Bu xristian rivoyatiday tuyuladi. Bundan tashqari, ibn Arabiy o‘zaro egilish nafaqat muqarrarlikni, qolaversa, jinsiyat muqaddasligini ham nazarda tutishidan tipologik[145] saboq ola biladi. Ammo Irigaray bu bilan kifoyalanib qolmaydi, u erkaklarni teomorfik[146] jihatdan sub'ektivlashtirish evaziga epistemologik nuqtai nazardan nasl qoldirajak butunlikka eltuvchi bunday o‘zaro insoniy yaqinlik xususida yanada ko‘proq bilishni istaydi. Ibn Arabiy asarini o‘qishni davom ettirar ekanmiz, ba'zi bir qiziq holatlarga ham duch kelamiz. Havo - (daraxtning) shox(i), Odam esa ildizdir. Shox ildizni, o‘z tuprog‘ini sog‘inadi, shu bilan birga, ildiz shox uchungina yashaydi. U yozganiday: "Bu shox uchun emasdi, shoxlarga oziq yetkazib beruvchi beqiyos kuch - ildizning minnati bo‘lmaydi»[147]. Inson qilgan gunoh komillikdan ayrilish deb baholanishi mumkin, bu gunohning sababi o‘zaro yaqinlikdadir va erkaklar ayol - O'zgani istaydi: aslida gunoh havoni unutishdir. Odamga o‘zligini va cheksizlikka munosabatini anglash uchun xudo barobarida Havo ham kerak. Payg‘ambarning ayollarni sevishi shundan, o‘z navbatida hajiograf[148]lari tadqiq etishni yaxshi ko‘rgan uning mo‘l jinsiy quvvati ana shundan.

Oddiy egzegetik xulosaning  ushbu noaniq o‘zgarishi yoki, hechqursa, to‘ntarilishi Ibn Arabiyning jinslarning ruhiy tengligi xususidagi yaqqol qat'iyati asosini tashkil etadi. Uning tizimida Irigaray ilohiylashtirish deb atagan oliy insoniy imkoniyatlardan ayol ham bahramand bo‘ladi. Uning hajiologiyasida ayol eng yuksak mavqe - qutb bo‘lishi mumkin. Ayol bo‘lmish Havo odamlarda bo‘lmagan fazilatlarga ham egadir. Qur'onda: "Erkaklar ulardan bir daraja yuqoridir", deyilgani Havoning Odamdan yaratilganiga ishoradir; lekin bu, Ibn Arabiy nazdida, Havoning Odamning yashashi uchun yaratilganini anglatadi. Ayni hol Qur'on kalimasi bo‘lmish mar'a bilan belgilab qo‘yilgan. U shunday deb yozadi:

Siz Allohning donishmandligini Ul zotning ismni erkakdan ko‘ra ayolga uzunroq berganida sezmadingizmi? Ul zot erkak kishini mar', ayol kishini esa mar'a deb ataydi. Ul zot erkakka berilgan mar' ismiga a [...] harfini qo‘shadi. Binobarin, ayolning darajasi bu o‘rinda erkaknikidan yuqoridir, erkakning darajasi oyatda: "Erkaklar ulardan bir daraja yuqoridir" deb ta'kidlanganiga qarama-qarshi o‘laroq, yuqori emasdir[149].

Ibn Arabiyning boshqa asarlarida ayollarning imtiyozi aniq ko‘rsatib berilmagan, masalan, bir joyda u Havo Odamning tanasida mavjud bo‘lgan ruh bilan o‘zining yaratilishini tezlashtirdi, deydi. U buni o‘zining rahmat teofaniyasi[150] maqomiga ko‘ra qildi. Ibn Arabiyga ko‘ra, rahmat atamasi koinot tizimining dinamik printsipidir.

Shuning uchun erkakning gunohi havoni unutishdir: nafosat ikki qarama-qarshi jinsga mansub ajdodning bir-biriga bo‘lgan mehridan kelib chiqadi. Bu in divinis[151], shuningdek, "o‘zini hamma bilishini istagan" xudo uchun ham aks-sado berdi.

Ilohiy ismlardan eng ko‘p qo‘llanadigani ar-Rahmon, ya'ni barchaga rahm qiluvchidir. Rasululloh bu ismga ayollar nechog‘liq tiniq aks-sado berganini ta'kidlar edi. Ul zotning o‘zi rahmatdan saboq berardi, bu so‘zning etimologiyasi rahim so‘ziga borib taqaladi, uning ma'nosi "bachadon"dir[152]. Shu tariqa vujudlar shakl oladigan koinot qolipi, aksariyat ibtidoiy tizimlarda bo‘lgani singari,  ayol ekani ayon, vaholanki, Alloh "an sich"[153] jins tasnifi yoki har qanday boshqa mulkdan baland turadi.

Buning yana bir tasdig‘i Makkani ishg‘ol qilish paytida jazirama quyosh ostida bir ayolning bolasini axtarib, u yoqdan-bu yoqqa yugurib yurgani tasvirlangan mashhur hadisda keltirilgan. U farzandini topadi va uni ko‘ksiga bosib: «Mening o‘g‘lim, mening qo‘lim!» deydi. Payg‘ambarning hamrohlari buni ko‘rib, yig‘lab yuboradi. Rasululloh ularning rahmi kelganini ko‘rib, xursand bo‘ladi va: "Sizlar bu ayolning bolasiga nega rahmi kelganini bilishni istaysizlarmi? Qiyomat kunida mening jonim qo‘lida bo‘lgan Alloh taolo o‘zining chin bandasiga  manavi ayol o‘z farzandiga ko‘rsatgan mehribonligidan ko‘ra ko‘proq mehribonlik ko‘rgizadi»[154].

Va yana: «Ul zot samolar va Yerni yaratgan kuni yuzta rahmat yaratdi, ularning har biri Yer bilan osmon orasidagi fazochalik ulkandir. Ul zot bitta rahmatni yerga indirdi, ana shu rahmat bilan ona bolasini suydi»[155].

Fenomenal ilohiyotning «onalik» jihatini rahmatda deb bilishga moyil rivojlangan so‘fizm an'anasi xudoning yaratuvchilik jihatini «ayollik» va rahmdillikda ko‘radi. Yaratilgan tartib - mulk muzakkarga xos bo‘lganiga qaramasdan, itoatkor va hassosdir. Ibn Arabiy tizimida xilqat nafas ur-Rahmon, ya'ni barchaga hamdard bo‘lgan Zotning nafasidir. Shu yerda ilohiy qudratni ikkilamchi sabab-oqibat munosabatlarini rad etish orqali asrab qolish shart, deb biladigan ash'ariy okkazionalizm[156] mistik, muhtarama ayollarga xos qiyofa kasb eta boshladi, bu yerda tajalli dunyosi uning dunyoga keltirish vazifasidan paydo bo‘ladi. Qur'onda: "Biz har bir narsani jufti bilan yaratdik", deyiladi.

Rahmdil xudoning "ayollik" xususiyati aksariyat so‘fiy shoirlarni Ul zotga nisbatan Laylo - ilohiy mahbuba deb murojaat qilishga undagan, arabcha ism bo‘lmish Laylo «tun» ma'nosini anglatadi. Laylo yuzini yopgan, noma'lum xudo bo‘lib, u hayotni yaratadi, uning ishqi yuraklarga bir marta tushsa, sevuvchining ko‘zlarini ko‘r qilib qo‘yadi. Ushbu an'ananing bir qismida shoirlar darveshning yuzdagi yopinchiqni ko‘tarib, o‘z mahbubasining og‘ushiga singib ketish uchun jazavaga tushganini tasvirlab berish maqsadida ochiqdan-ochiq erotik tildan foydalanadi. Yopinchiq aqldan ozish va gunohni anglatuvchi tashbehdir. Bu turkiy adabiyotda Oshiq Poshoning  lirik "G'aribnoma"sidan boshlanadi va Oq Shamsiddinning o‘g‘li Hamdiyning "Laylo va Majnun" dramasida o‘z takomiliga yetadi. "Layli va Majnun" dahosi Mir Alisher Navoiyning "Xamsa"sidagi durdonadir. Arab dunyosidagi ruh shoirlarining eng buyugi, "Sevguchilarning sultoni" deb nom olgan qohiralik Ibn al-Farid bunday kuylaydi:

Garchi sevgilim mendan gina qilsa-da, uni kuylamoq istayman, uning hikoyalari meni sharobday mast qiladi.
Mening jonim unga qurbondir, jonimni uni sevishga sarf etdim! Ajalimdan besh kun oldin ajalim keldi...[157]
 
Aksincha, kimdir bu o‘rinda xristianlarning nikoh to‘yi mistitsizmi[158] haqida o‘ylashi mumkin. Avilalik Avliyo Tereza[159] o‘zining Iso bilan ittifoqini bayon etish uchun hassos suratlardan foydalangan ko‘rinadi.  Biroq yana xudoning o‘g‘li bo‘lmish Iso erkak bo‘lib chiqyapti. Islom mistitsizmida esa hatto erkaklar  ham ko‘pincha ilohiy ma'shuqa sifatida tasvirlanadi: bu hol Irigarayning, agar ayol «ayol bo‘lishni istasa, agar u o‘zining ayollik shaxsiyatini takomillashtirishni istasa, u o‘z shaxsiyatini takomilga yetkazish uchun bir xudoga ehtiyoj sezadi», degan talabini qondirsa kerak[160].

Binobarin, kalom jinsni  tan olmaydi; ma'naviyat unga ko‘pincha tashbih sifatida qaraydi. Shu tariqa u iymon va ehsonning farqli jihatini ko‘rsatib beradi. Taxmin qilishimiz mumkinki, Irigarayning talablari mohiyatan musulmon metafizikasiga mos keladi. Endi biz al-Hibriyni tashvishga solgan sohaga qaytsak: an'anaviy islom uchligining uchinchi juz'ini Jabroil "Islom" hadisida bayon qiladi. Ushbu hadis dinning tashqi shakllarini ham qamrab oladi. Bu hol ham jins mavjudlikning asosiy sifati ekanini tan oladi va tasdiqlaydi hamda islom qonunining ko‘plab bandlarida va musulmonlarning hayotiy me'yorlarida o‘z ifodasini topadi.

Buyuk Ahdni tuzatish orqali  islom joriy etgan hayot namunasi ibtidoiy va gunohlardan xoli ekani kunday ravshan, binobarin, u hayotsevar va insoniyatning gormonal, jinsiy va genetik o‘lchamlarini tasdiqlaydi. Ko‘rib o‘tganimizday, akvinalik Foma islomni "tabiat bog‘i" deb atashni xush ko‘rar edi. "Musulmonlar uchun tana, aql va ruh aynan o‘sha yaratilgan fenomenning ko‘rinishlaridir, ularning barchasi  o‘zaro munosabatlar tufayli vujudga keladi".

Postmodernizm va poststrukturalizm «tabiat» g‘oyasini muammo sifatida hal etishga moyildir. Hatto an'anaviy feministlar ham uni Freydning havas qilib bo‘lmaydigan biologizm[161]ini esga olgan holda, essentsial[162] deb hisoblaydi. Freyd biologizmining 1960-yillarda keng tarqalgan konstruktiv paradigma[163]lari obro‘si keyinchalik tushib ketgan edi. Ayol aqli «madaniy qayd»ning oddiy bir bo‘lagidir, shunday ekan, endilikda qalbaki ongdan voz kechish evristik[164] mashq hisoblanmaydi. Bu Mernissi va Laylo Ahmad singari musulmon feministlar ish ko‘radigan paradigmadir, bu paradigma shariatning jinsga oid tengsizligiga barham berish orqali asl holatni qayta tiklashga qaratilgan ularning loyihasini olg‘a siljitishga ko‘mak beradi. Oldin qayd etib o‘tganimday, men bu yondashuvni juda jo‘n deb bilaman. Bunday yondashuv teologik va kosmologik kontekstni pisand qilmasligi barobarida g‘arblik bo‘lmagan Boshqaning telos[165]ini noqonuniy qilib qo‘yadi. Xristian feminizmi bilan solishtirilganda, uning, maddohlarning o‘zlarini oqlash uchun qilgan  aksilharakatlariga o‘xshab - kimdir bu o‘rinda Zaynab al-G'azzoliy yoki  Bint ash-Shatiyni ko‘z oldiga keltirishi mumkin  - sayoz     ekani ayon bo‘lib qoladi; ushbu mavzuning oddiy amaliyot va o‘ziga xoslik masalasiga dovur soddalashtirilishi, albatta, chin ma'nodagi dunyoviylashtirish harakatidir, bu harakat xudoning xususiyatlarini pisand qilmaydi. Vaholanki, aynan shu sifatlar «shu yer - quyidagi" qadriyatlar va institut - qurimlarni shakllantirishi mumkin.

Ta'kidlab o‘tganimday, ushbu musulmon mutafakkirlari birmuncha eski tuzilma doirasida ish ko‘radi. Ular, albatta, qanday qilib jinslarga bo‘linishdan xoli ilohiyotshunoslik va salohiyat jihatdan ayollarga yon bosuvchi mistitsizm shariatning jinslar tengsizligiga orqa manzara bo‘lib xizmat qilishiday g‘ayrimantiqiy tushuncha tahlilini barbod qildi. Ularning hech biri o‘zlaricha tushungan tenglik ma'nosi bilan bog‘liq jinsga oid yaqinda amalga oshirilgan tadqiqotlar xususida bong urmaydi. Masalan, tilga oid asosiy masalani olib ko‘raylik. Yaqin-yaqinlargacha feminizm tafakkuri Lakandan uning o‘zi "til sohasi, Ramziy tartibni muzakkarda bir chiziqqa safga tizish"[166] deb atagan narsa bilan bot-bot yerga urishda foydalanar edi. Shuning uchun (ayollarni) ozod etish  loyihasi tilni isloh qilishga, yoki,  Irigarayning, har bir til jinslardan tarkib topgan, degan qarashiga asosan, tilda muannas (jenskiy rod) uchun joy hozirlashi, unda esa bundan buyon muzakkar (mujskoy rod) tadqiqot mavzusi bo‘la olmasligiga sabab bo‘lishi kerak. Bunday bo‘lginchilik ba'zi bir islomiy kontekstlarda samarali bo‘lib ko‘rinadi. Bu kontekstlarda erkak va ayol tili nafaqat so‘zlarni talaffuz qilish, balki sintaksis va lug‘at bo‘yicha ham ko‘pincha bir-biridan keskin farq qiladi. Mening bilishimcha, ushbu lingvistik maydon ayollarga ijtimoiy dinning baham ko‘rilgan yoki androtsentrik diskursiga o‘zlarining xavotir va tajribalarini yozish imkonini berishi mumkinligi hali tadqiq qilinmagan; biroq, gumonimcha, natijalar Lakanni feministlarcha o‘rganish foydali ekanini tasdiqlaydi.