Biz yaqindagi mustahkam konstruktiv andozaning inqirozi musulmon feminizmi uchun yangi makon ochib berishini taxmin qilishimiz mumkin, musulmon feminizmi Ahmad va boshqalarning raqobatli va dixotomik[167] strategiyasidan tashqarida mavjuddir.  Bu yo‘lni Zakiya Demir taklif qilgan edi. Shunisi aniqki, Freyd biologizmi yumshoq versiyasining Melani Kleynning shunga o‘xshash artikulyatsiyasi bilan birgalikdagi obro‘si kundan-kunga oshib bormoqda. Hatto bundan 20 yil burun Kleynning "jinslar o‘rtasidagi anatomik tafovut [...] psixik oqibatlarga sabab bo‘ladi", degan qarashi feministik nazariya uchun ham  kutilmagan hol edi. Biroq endi shu narsaga shohid bo‘lyapmizki, Sara Ruddikning aniqlashicha, erkak va ayollarning fikrlash tarzi bir-biridan keskin farq qilar ekan, ya'ni ayollarning "onalarcha fikrlashi" avvalo, tinch va nisbiydir[168]. Kerol Jilliganning qo‘shgan hissasi esa hamon salmoqlidir, uning 1982 yili chop etilgan "Boshqa bir ovozda" kitobida ayollarning ovozi "bo‘lakcha, ammo tenghuquqli ma'naviy robita"ni egallaydi. Jilliganga ko‘ra, ayollar axloqiy masalalarga "kontekstdan kelib chiqib yechim topadi": Ular adolat etikasidan ko‘ra g‘amxo‘rlik etikasiga moyildir... Buning sababi xudbinlik genining tadrijiy strategiyasida yoki ona va bolaning noyob munosabatlarida bo‘lishi mumkin. Jilliganning qarashi bahslidir, biroq u shu nuqtai nazardan bahslardan ustun turadiki, hozirgi kunda jinsga oid konstruktiv qarashlar ota va ona ismli ilohiyotni tushunishda musulmon jins diskursiga foydali zamin hozirlab berishi mumkin. Ilohiyotning ota va ona ismlari dunyoda o‘zaro muloqotga kirishadi, inson mohiyatida  turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi, ilohiyotning navbatma-navbat vujudga kelgan teofaniyasi sifatida izohlanadi.

To‘g‘risini aytganda, shariatning jinsga oid ko‘plab individual ahkomlariga To‘rt Maktabda kerakli tarzda joriy etilgan ijtihod tuzatishlariga nisbatan feministlarning nuqtai nazari o‘zgarishi ahamiyatini baholab o‘tirishga mening vaqtim yo‘q.  Biroq men bu Zakiya Demir va Zahro Rahnoverd singari musulmon ayol yozuvchilari himoya qilayotgan jinslarni o‘zaro ajratish ozod qilish strategiyasi sifatida qayta baholashga sabab bo‘lishi mumkinligini  taxmin qilyapman, ozod qilish strategiyasi kamsituvchi bandlik hukmiga daxldor bo‘lmagan paytda ayollik mohiyati va nasl qoldirish birdamligini asrab qolishi mumkin. Meri Deli va boshqalar erkaklar bilan muloqot qilishni isyonkor tarzda rad etish va haqiqiy egachilikni joriy etish uchun qal'a sifatida "ayollar makoni"ni yaratishni yoqlab chiqqan edi.

Irigaray "Jinsiy tafovut etikasi" kitobida erkaklar yaratgan  texnologik ish joylarini qoralaydi. Uning fikricha, bunday ish joylari ma'lum bir darajada qardoshlik vujudga kelishiga sabab bo‘ladi, [va] jinsiy tafovutni yo‘qqa chiqaradi". Raqobat qilish uchun ayollar erkaklarning biror maqsadga erishishni ko‘zlovchi "tor qarash" usulini o‘zlashtirishi hamda shuning natijasi o‘larak, biotsid[169], chayqovchilik va ayollarga, endilikda esa jinsga qarshi bo‘lgan ijtimoiy olibsotarlik  makoni haqqi-hurmati o‘zlarining gormonlarga joylangan mohiyatidan voz kechishi lozim. Uning kuzatishicha, "yaqin vaqtlardagi jinsiy ozodlik jinsiyatning yangi bir etikasini yarata olmadi", Grir ham shikoyat qilganiday, dastlab ayollarning o‘zi bundan aziyat chekdi. Biroq uning yozishicha,  feministlarning isyon ko‘rinishidagi javobi "ko‘pincha boshpana va o‘zlariga hudud hozirlash imkoniyatini ham barbod qiladi. Biz qanday qilib ayollarga ayricha boshpana va hudud barpo etishimiz mumkin?" Bu savol islomga ham tegishlidir; biroq Grirning javobi odamning ensasini qotiradi va befoyda bo‘lishi ham mumkin. U ham Levinas[170] singari sevishda inqilobni, o‘zaro murosaga asoslangan "ijtimoiy va madaniy rang-baranglik»ni, imo-ishora va jinsiyatning yangi tilini, erkaklar ayollarning bo‘lakcha tabiatini qayta baholashi kerakligini talab etadi.

Uning, jinslarning o‘zaro tafovutiga oid yangi molekulyar genetik tadqiqotlar tufayli bo‘lsa kerak, erkak mijozining o‘zgaruvchanligidan tushkunlikka tushishining kuchayib borishi haqidagi qarashlari zo‘rma-zo‘raki fikrlashga o‘xshab ko‘rinadi va u haqiqiy va o‘zaro ko‘ngil yaqinligi uchun kerak bo‘lgan kun tartibidagi masalalarning bittasidan ortig‘iga yaramaydi. Biroq biz uning tashxisida ancha istiqbolli yechimlar kalitini topishimiz mumkin. Buni uning o‘zi juda-juda istaydi. Uning qayd etishicha,  «bizning jamiyatlar erkaklar-o‘zlarining-orasida (l'entre-hommes) tushunchasiga asoslanadi. Ushbu tartibga ko‘ra, ayollar "tarqoq va quvg‘in atomlardir". Ammo u o‘z e'tiboridan soqit qilgan raqib madaniy iqtisodiyot ham bor.

An'anaga ko‘ra, islomning ijtimoiy makoni, avvalo, l'entre-hommes, ya'ni oq kiyimdagi erkaklar tomonidan qurilgan va sub'ektlashtirilgan - shaxslantirilgan. Qora kiygan ayollar esa garchi mavjud bo‘lsa-da, mavjud emaslik, ya'ni hurmatli mehmon maqomidadir. Ibtidoiy va muayyan ma'noda shariat qardoshligi namunalariga asoslangan islom jamiyatini ayollarni "tarqoq va quvg‘in atomlar" maqomiga tushirib qo‘ygan deb bo‘lmaydi. Entre-femmes (ayollar-o‘zlarining-orasida) degan qoidaga parallel makon, muqobil ma'no va mazmun saltanati mavjuddir, u yerda erkaklar mehmondirlar, u tashqi ko‘rinishidan entre-femmes  bilan mos tushadi, biroq aslida ayollar o‘rtasida do‘stona munosabatlar, ya'ni nos semblables[171]ni  hurmat qilishi uchun makon yaratadi. Bu modern va postmodern sharoitlarida o‘ta taqchildir. Va bu Irigaray taklif etayotgan ayollar gomoseksualizmi - lesbianizm akademiklari xomxayolidan ko‘ra insonlarcha samimiy   va nafisroqdir.

Irigaray ayni paytda ba'zi italyan feministlari orasida urf bo‘lgan yangi institut - qurim affidamento[172]ni tavsiya etadi. Bu atama faqat erkaklarniki bo‘lgan va keskin ijtimoiy makondan bemalol ayollar jamiyati ichiga chekinish yo‘llarini axtaradi. Muallif nazdida, bu «biz uchun ehtimol tutilgan va yashash uchun mos kelajakni asrayotgan boshqa bir madaniyat, ya'ni tarixiy yuzi hali bizga notanish bo‘lgan madaniyat ramzidir». Uning tasdiqlashicha, kurashlar va ayollar guruhlarining umumiy salbiy tajribasi shundan dalolat beradiki, affidamento hujayralari ayollarning erkaklardan ayricha ulkan va barqaror birdamligini yaratish uchun o‘zaro qo‘shilib ketish imkoniga ega emas. Ammo ba'zi bir mahalliy, norasmiy ayollar tashkiloti ularga o‘ziga xoslik andozalarini berishi mumkin, ularni esa qismlarga bo‘lib yuboruvchi modernizm inkor qiladi.

Islom entre-femmesini bir qancha antropologlar tadqiq qilgan. Chantal Lobato afg‘on qochqin ayollariga oid tadqiqotida ular hayotining samimiyligi va opalarcha boyligini maqtash orqali har joyda hoziru nozir bo‘lgan g‘arbcha dunyoqarashni tuzatishga harakat qiladi. Uning yozishicha, ayollarning bunday makonlari ma'lum ma'noda ularning o‘zlari barpo etgan tafakkur, an'ana va rivoyatlar tizimini qamrab oladi[173].

Hatto erkaklar hukmronligi yuqori darajada ekani kunday ravshan bo‘lgan sharoitda bir vaqtning o‘zida ham patriarxat, ham matriarxat ko‘rinishida zuhur bo‘ladigan jamiyatni qaysi bir antropologiya islomiy deb atashi mumkin? Ijtimoiy makon, avvalo, erkaklarga tegishli, ular bu makonni xususiysidan ko‘ra yuqoriroq qo‘yishi mumkin; ammo xususiy makonni ayollar ustun deb biladi, ular ijtimoiy makonni axloqiy va ma'naviy jihatdan shubhali deb hisoblashi ham mumkin. Binobarin, musulmon  urf-odatlarining tavsifini bir so‘z bilan  erkin mashg‘ulot desa bo‘ladi. Erkaklar ko‘pincha ayollar xususida siyqa fikr yuritadi; ammo ayollar erkaklar va hatto ularning shodon loqaydligi bilan bog‘liq munosabatlariga ham parvo qilmaydi. Ular: «Erkaklarni kim ham bilishi mumkin?» deyishga haqli. Erkaklar nuqtai nazariga ko‘ra, ularning patriarxal erkinligi noto‘g‘ri emas. Ayollarga yetarli baho bermaydigan ushbu hadis asosida mulohazalarni tasdiqlash, shuningdek, ushbu manzarani tasdiqlagan holda  unga nisbiy deb qarash ham  mumkin. Ehtimol, aynan shu o‘rinda biz Jilligan loyihasining amalga oshayotganiga guvoh bo‘lib turgandirmiz, u muzakkar nazariyalari "haqiqati"ni boshqa "haqiqatlar" bilan qarama-qarshi qo‘yadi. Shunday qilib, Jilligan o‘z perspektivasi - ko‘rimi uchun da'vo qilayotgan haqiqat xuddi ustuvor tushuncha "haqiqati" o‘sha ko‘rimga daxldor bo‘lgani kabi, nazariy ko‘rimning qamrovidagi haqiqatdir"[174].

Musulmon jamiyatlari hozirgi sharoitda makon va tafakkur nuqtai nazaridan turli qutblarga mansub bo‘lgan ushbu an'anani qanday yuzaga chiqarishi mumkin? Ochig‘ini aytganda, uning aksariyat musulmon jamoalaridagi hayotiy voqeligi kulgili ahvolda va bu hol erkaklarning mensimasligiga sabab bo‘lmoqda. Biroq Irigarayning bugungi umumiy maydon xususidagi g‘ayrishuuriy qarashi uning  yashirin imkoniyatlari haddan ziyod samarador ekanini namoyish etmoqda, deyishim mumkin. Agar  biz Lakanning fikrlash tarzida masjidni to‘g‘ri chiziq xossasi[175] deb bilsak: erkaklarning to‘g‘ri chiziqli barmog‘i  aql bovar qilmaydigan xudo - minoraning jamoatchilik og‘zidan qo‘ymaydigan, valilarning aylanalar - Lakanning ayollar deb biladigan noli - bilan ihota qilingan ibodatxona yoki uyda nishonlanayotgan mavlud marosimi - to‘g‘ri chiziqqa  yuzlanadi; ularning ichki olami mehrob (ayni paytda minoradan farqli o‘laroq, ibodatxonada yoki masjid) da zuhur bo‘ladi. U holda biz tenglikni qayta tiklashni masjidda bajariladigan diniy amallarni keskin isloh qilish orqali emas, aksincha, ayni paytda nafratlanish darajasiga tushib qolgan ibodat joyi: ibodatxonani qayta tiklash va obro‘sini ko‘tarish orqali amalga oshirishimiz mumkin. Yaqinda ijtimoiy fanlardan antropologiya (Klifford Girtz) va matn sharqshunosligi (Jon Renard) sohasida o‘tkazilgan tadqiqotlar so‘fiylikni somiy «transtsendentalizmi»ning zamonaviy vahhobiylik mutaassibligi bilan klassik sharqshunoslik qarashlarining kuchli ittifoqidan asrab qoldi va uning tarixiy markazlashuvi musulmon taqvodorligi asosida kechganini aniqladi. Ko‘plab feministik tahlillar - shular qatoriga Laylo Ahmadning tahlili ham kiradi - rasm-rusumlarga asoslangan din normativdir, degan tushunchadan kelib chiqadigan, masjidda diniy amallar bajariladigan payt orqada turadigan ayollar muqarrar hukmning qurbonlaridir, degan G'arb va xristian taxminlaridan olingan xulosa bilan bizning ko‘z qarashimizni noto‘g‘ri talqin qiladi.

Tasavvur ekranini so‘fizm va unga hammaslak bo‘lgan mashhur diniy tariqatlarni kiritish uchun kengaytirsangiz bormi, islomning klassik ko‘rinishlari ming bir joziba bilan paydo bo‘la boshlaydi. Imomning klerikal va avtoritar maqomi va erkak zotining normativ fiqhdan kelib chiqadigan ijtimoiy qiyofasiga oid yevrotsentrik qarashlar o‘rta asrlarda yashagan musulmonlar aksariyat hollarda nazariy jihatdan, ko‘pincha amalda ayol kishi bo‘lmish so‘fiy shayxning ta'siri va yo‘lboshchiligida yashagani haqidagi dalillar bilan rad etilishi kerak.

Jinsni boshqacha tushunish borasidagi diniy qarashlarning tarmoqlanib ketishi jinsiyat mubohasasiga borib taqaladi. Inson otliq mavjudot birlikda yashaydi, mavjudotning ma'naviy mohiyati jinsga borib taqaladi va shu sababli har bir jins dahosini boshga ko‘tarish islomga xos xususiyatdir. Rasululoh (s.a.v.)ni bevosita xuddi shu nuqtai nazardangina tushunish mumkin: uning jasorati birligi va binobarin, qudsiyligi namoyishidir. Uning ayol zotini, zavjayi muhtaramalarini boshiga ko‘tarish odati Sulaymon va boshqa yahudiy donishmandlari, hatto Krishnaning jasoratini esga soladi. To‘laqonli hayot kechirish orqali ul zot Alloh taolo farz qilgan nasl qoldirish odatini qabul qildi va uni muqaddaslashtirdi. Qonunlar ijodkori bo‘lmish Rasulullohning yakka o‘zi uchun yaratgan xasois - xususiyatlar (ularni Suyutiy o‘zining "Al-xasois al-kubro» asarida bir-bir sanab o‘tadi) uning axloqiy printsiplarga rioya etishida qattiqqo‘lik bo‘lishini talab etar, ammo ummatlari bundan ozod qilingan edi. Tahajjud ibodati unga majburiy bo‘lsa, boshqalar uchun ixtiyoriy edi. Oddiy musulmonlardan ertalabdan kechgacha ro‘za tutish talab etilgan bir paytda uning 24 soat yoki undan ham ko‘proq vaqt ro‘za tutish (o‘tar ro‘za - savm ul-visol) ga haqqi bor edi. Uning xos xususiyatlari asosan o‘zini har narsadan tiyishday qattiqqo‘llikdan iborat edi, ularning orasida ekspansiv ko‘pxotinlilikni ham ko‘rishimiz mumkin. Ba'zi bir xotinlari (Savdo, Umm Habiba, Maymuna) ning yoshi ul zotnikidan kattaroq bo‘lgani hami rost; Rasulullohning ularga uylanishini to‘g‘ridan-to‘g‘ri rahmdillik va siyosiy donishmandlik natijasi deb qarash kerak; biroq uning boshqa xotinlari ancha yosh edi. Rasuli akrom bunday ko‘pxotinliligi bilan tanaga qarshi xristiancha urushning tugaganiga ishora qilar va yahudiy payg‘ambarlari e'lon qilgan  jinsiyatning muqaddas qadriyatini tasdiqlashdan charchamas edi.

Ul zotning jang maydonidagi jasoratini ham bu fazilatlaridan ajratib bo‘lmaydi. Payg‘ambarimizning ma'naviy kamtarligi uning qahramonligi bilan chambarchas bog‘lanib ketgan ediki, bu holning Yevropada misli yo‘q: oila qurmagan templar[176] ham, Kalatrava[177] ritsarlari ham bu borada u bilan tenglasha olmaydi. Ammo uning bu fazilati  Krishnaning muqaddas jangchiligi xususiyatlari yoki o‘rta asrlar Yaponiyasining bushido[178]si bilan hamohang keladi. Samuraylar etikasi meditativ sokinlik, harbiy ustunlik va ayol bilan o‘zaro  muhabbatni o‘zida mujassam etadi; erkaklikning ta'sirchan ifodasi bo‘lgan bu hol shaxsiy namuna hisoblansa-da, aksariyat yevropaliklarga  sunnatning juda uzoq va qo‘l yetmaydigan o‘lchovi bo‘lib ko‘rinadi.

Bu bizni boshqa bir masala sari yetaklaydi. Feministlarning ta'kidlashicha, dastlabki xristian nikohsizligi inson tanasini dahshatli qiynoqlarga duchor etganki, Tertullian[179] so‘zi bilan aytganda, ayollar «shaytonning darvozasi» bo‘lgan. Bu hol «Uylanish - mening sunnatim, kimki mening sunnatimni bajarmasa, u mening ummatim emas», degan hadis tufayli islom madaniyatida chuqur ildiz otmadi. Nikoh qadr-qimmatining ortishi ayollarning o‘rnini zimdan yuksaklarga ko‘tarishga olib keldiki, cherkov otalari bokira mukammallikni afzal bilish orqali uni hal etib bo‘lmaydigan muammolar sirasiga kiritib qo‘ydi. Yana shunisi ham  haqiqatki, nikohsizlikni himoya qilish ba'zi bir ikkinchi va uchinchi avlodga mansub musulmon tarkidunyochilari orasida ham urf bo‘la boshladi, ulardan biri Abu Sulaymon ad-Daraniy: «Kimki uylansa, dunyo darajasiga tushgan bo‘ladi", deyishgacha borib yetdi. Biroq bunga o‘xshash  hissiyotlarga eng dastlabki tarkidunyochilik muhitida yo‘l berilar edi. Top Andre to‘g‘ri ko‘rsatib berganiday, nikohsizlikning urf bo‘lishi xristian monastirlarining ta'siri edi, uni keyinchalik normativ so‘fizm oqimi oqizib ketdi. Islom taraqqiy etgan o‘rta asrlarda qudsiylik va nikohsizlik birligini tasavvur etib bo‘lmas, xudoga intilganlarning juda oz qismigina oila qurmas, Ibn Taymiya esa nodir istisnolardan biri edi.

Qadriyatlar tadriji yana xristianlikning dastlabki paytidagi vaziyatga o‘xshab ketadi. Olimlarning kurashlarda necha marta burni qonagan dalili, ilk xristianlarning paydo bo‘lishi ayollarning maqomini yaxshiladimi yoki yerga urdimi, qabilida bahs yuritadi. Piter Braun va ko‘plab feministlar, yerga urdi, degan qarashga moyildir. Ven Vizeringtonning kuzatishicha, keyingi Injil materiallari (Luka, Acts) ayollarning qadr-qimmatini oshirish,  dastlabki xristianlar munosabatlarini shakllantirgan  ravvinlar (va, binobarin,  payg‘ambarlardan so‘nggi) me'yorlaridan qochishni himoya qilib chiqqan edi.  Ammo Iso vahiyga, xususan, uning rahmdillik tarzida talqin etishga sodiq yahudiy payg‘ambar edi, shundan kelib chiqqan holda Iso jamoasi hayotining dastlabki paytlarida ayollarni yoqlovchi imkoniyatlar mavjud bo‘lgan deb taxmin qilish mumkin. O'sha jamoa undan oldin mavjud bo‘lgan ellinlarning ayollarga nafrati ta'siri ostida parokanda bo‘lib ketdi. Pavel nomalarining ba'zi bir mualliflari ellinlarning ayollarga nafratini, Mishel Fuko «Jinsiyat tarixi»ning 2-jildida ko‘rsatib berganiday, sir-sinoatli dinlardan olgan.

Islomning ijtimoiy tarixida   ham shunga o‘xshash zanglash holati ro‘y berdi, deyish mumkin. Biroq, tanqidiy ko‘z bilan qaraganda, bu holat kichikroq bir miqyosda bir necha sabablarga ko‘ra ro‘y berdi, shu bois unga juda ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak bo‘ladi.

Birinchidan, yuqorida zikr etilganiday, muqaddas bitiklarning erkak jinsini ilohga olib borib bog‘lashini inkor qilish ayollarga bo‘lgan nafratning bahs talab qilmaydigan asosiy an'anasidan mahrum qildi.  Ismlar doktrinasi har bir mavjudotning juft qilib yaratilgani namunasidir, insoniyatning teomorfizmdan tuzalishi jinsning germafroditizm[180] foydasiga yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lishi mumkinligi xususidagi g‘oyani  istisno qildi. Aksincha, teomorfizmdan tuzalish jinsning tuzalishi ekani tushunarlidir.

Ikkinchidan, ko‘pgina cherkov otalari «ayol» kalimasini istakning  metonimiyasi (bir so‘zni uning ma'nosiga yaqin bo‘lgan boshqa bir so‘z bilan almashtirish) deb bilgan; cherkov otalari izmidagi xristianlikning doimiy ravishda nikohsizlikni uylanishdan ko‘ra afzal bilishi ayollarga bo‘lgan munosabatning o‘zgarishiga olib keldi. Albatta, bu masalada andoza sifatida Isoning o‘zi olinar, keyin cherkovni tasavvur va talqin qilish uchun uning suratidan foydalanilar edi. Buning mutlaq aksi bo‘lgan islom esa somiylar payg‘ambarligining ibtidoiy, shuningdek, Sulaymonga  xos ko‘pxotinlilik va qahramonlik andozasini qo‘llab-quvvatlar edi. Jioffrey Parrinder  ko‘rsatib berganiday, jinsiyatga ijobiy munosabatda bo‘lgan dinlar ayollarga tegishli axloqiy me'yorlarga yuqoriroq maqom berishga moyildir; biz ushbu risolaning 4-bobida ko‘rib o‘tganimizday, ayollar tanasi va ruhining avvalboshdanoq mavjud bo‘lishi islomning ma'naviy hayotiga hech qanday zaha yetkazmaydi.