VIII bob
Diniy Boshqa[281]ni tan olish

Diniy Boshqani qanday tan olish  zamonaviy ilohiyotshunoslik zudlik bilan hal etishi lozim bo‘lgan o‘ta murakkab masalalardan biridir. Dinlarni o‘zaro qiyoslash ilmining tez rivojlanishi, ommaviy axborot vositalarining globallashuv jarayonidagi bayroqdorligi, insoniy munosabatlarda diniy e'tiqoddan ko‘ra  pragmatizmga asoslangan siyosiy va iqtisodiy bosimning ustuvorligi har bir dinning  boshqa dinlardan o‘zining ustunligi xususida an'anaviy tarzda kafolatlar berishi va g‘ayridinlar bu borada mutlaqo noto‘g‘ri yo‘l tutadi, degan tushunchalarga shubha bilan qarash tamoyilini qaror toptirmoqda. Ba'zi bir «plyuralist»[282] mutafakkirlarning fikricha, biror dinning ustunligi xususidagi almisoqdan qolgan va o‘tmishdagi toqatsizlikni esga tushiradigan kafolatlar axloqiy nuqtai nazardan nafaqat shubhali, balki to‘g‘riligini tekshirib bo‘lmaydigan darajadagi yondashuv hamdir.  Chunki bunday kafolatlar odatda muqaddas narsalarga nisbatan mutlaqo shaxsiy va, binobarin, nisbiy mulohazalarga asoslangan, hech kimga tegib ketmaydigan daxlsiz bayonlardan iborat bo‘ladi.

Biz ushbu bobda islomiy tafakkurni zikr etilganiga o‘xshash yo‘nalishda o‘zgartirishga yaqin-yaqinlarga dovur bo‘lgan urinishlarning naqadar mantiqiyligi va ahamiyati xususida fikr yuritmoqchimiz. Albatta, bunday munozara amaliy ahamiyatga ega ekani ayon. Islomning klassik ruknlarini kamsonli etnik guruhlar manfaatini himoya qiluvchi qonunlar nuqtai nazaridan qayta ko‘rib chiqish aslida an'anaviy hayot tarzimiz "liberal davlat qonunchiligidan ko‘ra ko‘proq erkinlik va'da qiladi"[283] deb safsata sotadigan maddoh kishilarga xayrixohlar ko‘pligidan qat'i nazar, "islomlashtirish" strategiyasini boshidan kechirayotgan davlatlarning musulmon bo‘lmagan fuqarolari orasida tashvish uyg‘onishiga sabab bo‘ldi. Bunday qonunlarning Qur'onda mavjud yagona odil xudo haqidagi tushunchaga uyg‘unligi xususidagi dalil boshqa joylarda ham rivojlantirilishi kerak; biroq men ushbu sahifalarda musulmonlarning nasx[284]ga oid ilohiyotshunosliklari mulkni tasarruf qilishdan qonun yo‘li bilan mahrum etish to‘g‘risidagi qarashlardan ajratilishini hamda  muloqot va o‘zaro hurmatni mushkullashtirmaydi, aksincha, mustahkamlaydi, deb tushunilishini yoqlamoqchiman. Agar biz buni ko‘rsatib bera olsak, yangi ilohiyotshunoslik "plyuralizm"ining axloqiy jihati o‘z jozibasini yo‘qotib qo‘yishi mumkin. 

Ushbu dalilni shakllantiruvchi musulmon soteriologiya[285]si diskursning o‘zaro farq qiluvchi bir necha reestri[286] doirasida amal qiladi. Mazkur yo‘nalish ergashadigan yo‘llarni sunniylikning hukmron formal ekzoterik ilohiyotshunosligi (kalom) bo‘lmish ash'ariya va moturidiya bilan cheklash to‘g‘ri bo‘lur edi. Bu o‘rinda musulmon mistitsizmi me'yoriy nuqtai nazardan kalomga nisbatan kamroq islomiy bo‘lgani uchun emas, aksincha, so‘fiylik diskurslari she'riy tilining  tropikka xos va erkin mubolag‘alardan iborat anglash og‘ir bo‘lgan tabiiyligi bilan bog‘liq qiyinchiliklar tufayli istisno qilinyapti. She'riy tilning maqsadi dogmatik va qotib qolgan pozitsiya - turimni qog‘ozga tushirish emas, aksincha, trans holatiga tushishni talqin etish yoki shu holatga tushish hissini uyg‘otishdan iboratdir[287]. Kalom ilmi sistematik ilohiyotshunoslik sifatida muqaddas bitiklarni sharhlash hamda ilohiy matn va ratsional tartibning formal va foydalanish mumkin bo‘lgan germenevtik printsiplarini rivojlantirishga jiddiy e'tibor beradi, mistikani ilhom vositasida tushunishdan ko‘ra ushbu masalani muhokama qilish uchun amaliy maydon hozirlab beradi. Bundan tashqari, so‘fizm emas, aynan kalom ilmi, so‘fiylikdan farqli o‘laroq, shariat bilan o‘zaro munosabatga kirishadi va musulmon bo‘lmaganlar bilan muloqot qilish shartlari uchun darhol axloqiy va ilohiyotshunoslik bilan bog‘liq zamin hozirlab beradi.   

20-asr musulmon ilohiyotshunoslarining juda ozchiligi o‘zlarini murosasiz ilohiyotshunoslik plyuralizmi tarafdorlari sifatida ko‘rsatdi. E'tiqodni zamonaviy tenghuquqlilik aksiomasi bilan uyg‘unlashtirishni o‘ylagan ushbu mutafakkirlar ilohiyotshunoslik plyuralizmi urug‘larini Qur'onga oid diskurslardan butunlay yo‘qotish uchun germenevtikaning murakkab kontekstual[288] va dekonstruktsion strategiyasidan foydalanadi.  Bunga janubiy afrikalik mutafakkir Farid Esakk Rashid Ridaning, Qur'ondagi ilohiy matnlarni tafsir qilish an'anasiga ko‘ra, "muslim"ning ma'nodoshi sifatida tushunib kelingan "mo‘min" tushunchasiga aniqlik kiritish taklifini qayta tiklashga da'vat qilganini misol sifatida keltirish mumkin. Uning nazarida, "muslim" tushunchasi barcha xudojo‘ylarlarni qamrab oladi[289]. Mahmud Ayyub yaqinda chop etilgan bir maqolasida xuddi shu ohangda, oldingi dinlar hozirgi kunda o‘z ahamiyatini yo‘qotdi, qabilidagi klassik doktrina - mabdaga  yopishib olgan  shayx Al-Azhar Muhammad Sayyid Tantaviy va misrlik mashhur televoiz Muhammad al-Sha'raviy singari zamonaviy ilohiyotshunoslar ro‘yxatini keltiradi va ularni tanqid qiladi. U o‘z iddaosini tasdiqlash uchun  eng mashhur dissidentlar sifatida inqilobiy Eron mullasi Sayyid Mahmud Taliqoniy va pokistonlik zamonaviy ziyoli bo‘lmish Fazlur Rahmon singari noan'anaviy shaxslarni sanab o‘tadi. Bu ikkala shaxs ham iudaizm va xristianlikning batafsil formulirovkalari hatto islomning tarix maydoniga chiqqanidan so‘ng ham tom ma'nodagi  najot vositasi sifatida hurmat qilinishi kerak, degan qarash asosida mo‘min va kofir kim ekani xususidagi sunniy va shia ta'limotlari murosasidan voz kechdi. Ayyub ularning ushbu qarashlarni tasdiqlaydigan Qur'on matnlarining asl ma'nosidan kelib chiqish zarurligi xususidagi fikrlarini yangi va muhim takliflar sifatida ma'qullaydi[290].

Esakk va Ayyub singari mutafakkirlar olg‘a surayotgan plyuralistik tezis - iddaoning  katta kuchga ekanini hech kim inkor eta olmaydi. Bu hol boshqa savollar tug‘ilishi evaziga ba'zi bir dastlabki savollarga javob bo‘lishi, boshqa savollar esa javob topilgan savollardan ham o‘jarroq chiqib qolishi mumkin. Ulardan biri inkor etmaslik qonuni va Gevin D'Kosta "transtsendental  agnostitsizm"[291] deb atagan narsaga yon berish ehtimoliga daxldordir. Kalom an'anasi azaldan ushbu muammoning mavjudligini tan olib keladi: 12-asrda yashagan ilohiyotshunos, har bir din haqiqiy bo‘lishi kerakmi, degan  iddaoga javob izlar ekan, dunyoning yaratilgan va abadiyatdan oldingi tabiatiga, yaratuvchi xudoning mavjudligi va mavjud emasligiga, monoteizm va dualizmga, ilohiy bashoratlarning haqqoniyligi va haqqoniy emasligiga ishonishning parallel ravishda asoslanganiga sabab bo‘lishiga olib kelishini kuzata turib, " bu mumkin emas"[292], degan xulosaga kelishi mumkin edi.

Inkor etmaslik dalili xristianlik sharoitida har tomonlama rivojlanish masalasi ekani va uni islomga nisbatan ham qo‘llash mumkinligini biz bundan buyon qayta ta'kidlab o‘tirmoqchi emasmiz. Biroq muqaddas islomiy bitiklarda plyuralistik ma'lumotlar bilan bog‘liq murakkablik mavjud. Bu bitiklarni tahlil qilishda  an'anaviy uslubga ehtiyoj seziladi. Ibtidoiy musulmon jamiyatidagi o‘zlikni anglashga oid   bunday masalalardan birini muqaddas bitikda tilga olingan masalalar qatorida sanab o‘tish mumkin. Biz Rasulullohning sahobalarini "plyuralistlar"  deb taxmin qilishimiz mumkinmi (bu qarash tadqiq qilib ko‘rilmagan va tarixiy nuqtai nazardan ehtimoldan uzoq); yoki ular nohaq bo‘lishganmi (bu ilohiyotshunoslik nuqtai nazaridan isbotlanmagan)? Uchinchi tusmol shuki, sahobalarning qarashlari o‘zlari yashagan sharoitgagina to‘g‘ri kelgani,  bu hol muqarrar ravishda inkorni talab etuvchi radikal xulosalarni, hech bo‘lmaganda, azaliy noaniqlik yoki kontekstual[293] nisbiylik, Allohni anglash qadar kengayuvchi  ash'ariya sub'ektivizmi bilan tenglasha oladigan samarali pomstmodern harakat xususidagi taxminlarni yoqlovchi matnlarning "oshib-toshib yotgani" xususidagi kafolatlarni keskin kamaytiradi. Plyuralistlar o‘z obro‘sini saqlab qolish uchun hechqursa asrlar davomida birlashtiruvchi ekzegetik[294] qoliplar bilan matnlarni chegaralab kelgan   fundamental metodologik printsiplardan voz kechishi kerak  bo‘ladi.  Bular sirasiga Qur'onning ma'lum bir parchalarini bekor qilish, shar'iy hadis diskursini hamma narsadan muhim deb bilish va olimlarga xos ijmo - konsensus nazariyasini Alloh istagining transtarixiy ifodasi sifatida tushunishga ishonish singari jihatlar kiradi. Esakk va boshqalar buning o‘rniga yangi bir ekzegetik yo‘nalishni taklif etadi. Ular solnomaga emas, aksincha, 20-asrning so‘ngidagi dunyoviy ruh shakllantirgan vijdonga xilof ish qilmaslikka asoslanib, ba'zi bir matnlarni boshqalari yordamida niqoblab ketadi.

Islomda diniy matnlarni talqin qilishni sud  orqali nazorat qilish tizimi yo‘qligi sababli mana shu "dinni topish"day uslubni o‘zgartirish  bilan  mohiyatan ko‘p narsaga erishish muqarrar ekani ravshan. Xuddi Esakk va Ayyub qilganiday, Boshqani baholashda bag‘rikenglikni ta'minlash uchun ijmodan boxabar bo‘lish, hadisni e'tibordan soqit qilish va Qur'on germenevtikasi  ahkomlarini yumshatish e'tiqodning har bir o‘ziga xos jihati ekzegetik sababiga ma'lum bir shubha bilan qarash hamda xristian dinidagi solishtirma harakatlar tanqidchisi Grehem Leonard "sub'ektivizm zulmi" deb tavsiflagan postmodern nisbiylik va sektalar inqirozi sabablarini ochib berish imkoniyatini oshirish talab etiladi. Umuman olganda, bir qancha musulmon mutafakkirlari - ularning soni judayam kam - islomiy liberalizm  zaifligini ko‘rsatib berar ekan, undan ko‘p narsa kutadi, yoki uni "ozodlikka eltuvchi" deb biladi[295].

Musulmonlarning barcha oyatlarni joy-joyiga qo‘yadigan, ularni an'anaviy jihatdan idrok qilish butunlay noto‘g‘ri deb bo‘lmaydi, qabilidagi din nuqtai nazaridan kerakli bo‘lgan ishonchni qabul qiluvchi muqaddas bitigini haqqoniy baholash so‘fiylarning Allohni anglash borasidagi, islom oldingi dinni nasx - inkor qiladi, degan klassik talqinini tasdiqlayotganday ko‘rinadi. Ushbu talqin nasxni anglatuvchi hodisadir. Bir paytlar arablar o‘rtasida ildiz otib ketgan butparastlikka, keyinchalik, Madinaga hijrat qilingandan so‘ng esa iudaizm va xristian dinlarining mahalliy vakillariga qarshi dastlabki munozara kontekstiga borib taqaluvchi Qur'on va hadis oxir-oqibatda barcha dinlarga qarshi dalillarini ishga soladi. Biz endi ushbu dalillar uslubining qisqacha hisoboti va tabiati  tomon yuzlanyapmiz. Ular islomdagi nasxga oid diskurslarning asosi va ko‘pgina parametrlari[296] o‘rnini bosadi.

Qur'on arab ma'jusiyligiga mutlaqo chek qo‘ydi. Bu muqaddas kitobda odamlarga otameros bo‘lib kelgan din kambag‘allarni ezgan, individual ruhning yashab qolishini rad etgan va Allohning vazifasini faqat  yarim oroldagi qabilalarga tegishli ilohlar ustidan mujmal nazorat qiluvchi samoviy xudo maqomiga tushirib qo‘ygan dahshatli okkult[297] butparastligi sifatida tasvirlanadi. Qur'on buni shirk, ya'ni boshqalarni Allohning sherigi deb bilish, ularni ham chin qudrat va iroda egasi deb hisoblash deb qaraydi. Unga ko‘ra, bu xato bandalarini "yoqilg‘isi odamlar va toshlar" bo‘lgan abadiy jahannam o‘tida kuydiradi. Shunisi ravshanki, unchayam sodiq bo‘lmagan Hikk ekzegeti[298] ham dinni Jon Hikkning I.Kantdan olib ishlatgan terminologiyasini istifoda etarak, "Biru borga erkin ochiqlik"  singari o‘ta salbiy atamalar bilan tavsiflashi mumkin. Qur'on esa noumen[299]ni fenomen sifatida tasavvur qilish birday qimmatga ega bo‘la olmasligini aniq-ravshan ta'kidlaydi.

Iudaizm va xristian dinlarida, albatta, u qadar ochiq so‘zlanmaydigan bunday o‘rinlar talaygina. Qur'onning barcha sahifalarida (masalan, "Baqara" surasining 136-oyatida[300]) ikkala dinga ham Allohning chin payg‘ambarlari asos solgani va o‘shandan beri marhamat va gunohlardan forig‘ bo‘lishday azaliy mukammal  vositalar ularning diqqat-e'tiborida bo‘lib kelgani aytiladi. U yana takroran shuni nazarda tutadiki, Allohning insoniyatga yo‘l ko‘rsatishi Tavrotdagi payg‘ambarlar  bilangina tugab qolmaydi. Qur'onda bu hol yahudiy bo‘lmagan payg‘ambarlarning namunali hayotini esga olish orqali isbotlab beriladi[301]. Unda ta'kid etiladiki, «har bir qavm uchun (Alloh yo‘liga) yetaklovchi - hidoyat qilguvchi bordir" ("Ra'd" surasi, 7-oyat) va "har bir ummat ichida ham albatta bir ogohlantiruvchi - payg‘ambar o‘tgandir"("Fotir" surasi, 24-oyat), yoki shunga o‘xshash "Aniqki, Biz har bir ummatga: "Allohga ibodat qilinglar va shaytondan yiroq bo‘linglar", degan vahiy bilan bir payg‘ambar yuborganmiz" ("Nahl" surasi, 36-oyat). Hatto hadisda ham Allohning payg‘ambarlari soni aniq keltiriladi, ya'ni Odam Atodan Muhammadga qadar bir yuz yigirma to‘rt mingdan kam bo‘lmagan payg‘ambar o‘tgan[302], deyiladi.

Insonlarning gunohlardan forig‘ bo‘lishiga oid ekspansiv[303] ilohiy strategiyani bunday anglash yoki yanayam aniqroq qilib aytganda, dunyoning ibtidosi gunohdir, degan  ko‘zqarashdan yiroq va unga fojia tusini bermaydigan Qur'on soteriologiyasining   o‘sha gunoh deb atalayotgan narsani "hosilni yig‘ib olish" yoki "najot" (faloh) deb tushunishida katta hikmat bor. Klassik ekzegetikada tasdiqlangan va takomilga yetkazilgan qur'oniy  qarashga ko‘ra, na dinlarning o‘ziga xosligi va na turli-tumanligi yuzasidan tortishib o‘tiradigan narsaning o‘zi yo‘q; aslida, dinning o‘zi bitta (ad-din), turli e'tiqodlar esa uning bo‘lak va tarmoqlaridan boshqa narsa emas. Rahm so‘zi Kitobni boshdan-oyoq bog‘lab turgani va bitiklar ilgari ham "nozil qilingani" tufayli yangi ilohiy tashabbusning  o‘zidan oldingi bitiklarga nisbatan olg‘a siljish bo‘lgani mutlaq yoki so‘zsiz hodisa deb qaralmaydi. Go‘yo unda insoniyat va Alloh o‘rtasidagi munosabatlarning yangicha ko‘rinishi taklif etilmagan emish. Islom uchun Qur'ondan oldingi tarix tarixdan oldingi davr hisoblanmaydi. Insoniyat tugal "najotga erishish" uchun hazrati Muhammadni kutib o‘tirishi shart emasdi. 

Mana shu Allohning o‘z karamini darig‘ tutmay, tarixni va dunyo xaritasini ishonchli belgilar bilan adolatli taqsimlaganini anglab yetishdir. O'sha belgilar Yaratganning o‘ziga ishoradir.  Alloh taolo Qur'onda bot-bot takrorlanadigan o‘zaro hurmatga izn beradi. U musulmonlardan ahli kitobga qarata: "Bizlar o‘zimizga nozil qilingan (Qur'on)ga ham, sizlarga nozil qilingan (Tavrot va Injil) ga  ham iymon keltirganmiz. Bizlarning ilohimiz ham, sizlarning ilohingiz ham Bir (Iloh)dir"[304] deb aytishini talab etadi. Esakk va boshqalar to‘g‘ri qayd etganiday, Qur'onda mana shu mazmundagi sof plyuralizmga yaqin turuvchi oyatlar ko‘plab uchraydi. Xususan, "Moida" surasining 44-48-oyatlari musulmonlarga, qaerda bo‘lmasin, boshqa e'tiqod vakillariga duch kelsa, ular bilan o‘zaro munosabatda qo‘llanma vazifasini o‘taydigan premodern[305] diniy hujjatdir. Unda yahudiy payg‘ambarlariga va "hidoyat va nurga to‘la" Isoga nozil qilingan kitoblar maqtaladi, Muhammadga esa o‘sha din vakillari orasida Qiyomat kuni barcha diniy tafovutlarni ko‘rsatib, ularga oydinlik kiritgunga qadar Alloh nozil qilgan  narsalar bilan hukm qilish buyuriladi.

Mana shu oyatlar, to‘g‘ri talqin qilingan paytda, ikkita maqsadni ko‘zlaydi: birinchidan, yahudiy-xristian payg‘ambarlarini Muhammadning ularga muzaffar voris ekanini tasdiqlash uchun tan olish va, ikkinchidan, uning dinining oldingi ko‘rinishlari (iudaizm, xristianlik - Tarj.) ning omon qolgan himoyachilari ustidan "qo‘riqchi" (muhaymin) qilinganini tushunishdir. Ushbu yo‘riqnoma islomni o‘z-o‘zini ahl uz-zimma, ya'ni so‘nggi va universal haqiqatnoma[306] qo‘riqchilari taklif etgan diniy daxlsizlik ahdiga rozi bo‘lgan jamoalar: yahudiylar va xristianlarning himoyachisi sifatida tarixiy  jihatdan tushunishga undaydi. Tarixiy musulmon jamoalari Rasulullohning: "Kimki zimma vakiliga biror zahmat yetkazsa, Qiyomat kuni meni o‘zining dushmani sifatida ko‘radi"[307] degan ogohlantirishiga rioya etib, kichik monoteistik jamoalarga nisbatan bag‘rikenglik qilib kelganini hamma biladi. Bunday munosabat ildizi Qur'onning otalarcha nazorat burchini himoya qilishiga borib taqaladi, u 20-asrgacha ham yashab keldi. Turklarning Atos tog‘ida so‘nggi hokim bo‘lgan kishining 1912 yili u yerni bosib olgan yunon askarlarining hibsga olishini kutib o‘tirgan paytda frantsuz jurnalisti bilan qilgan suhbati e'tiborga molikdir:

Atrofga bir qarang. Mana bu minglab rohiblarga bir qarang; ularning monastirlarini ziyorat qiling, ular bilan savol-javob qilib ko‘ring. Ular nimadan shikoyat qilishlari mumkin? Biz ularning qoidalariga daxl qildikmi? Mulkini toptadikmi? Ularning muqaddas joylarni ziyorat qilishiga monelik qildikmi? Hatto ularning dunyoviy konstitutsiyasi nomini o‘zgartirdikmi?... Men sizdan so‘rayapman, qaysi millat, qaysi bosqinchi ularga nisbatan buyuk insoniyatga qilganday  buyuk murosa va buyuk diniy bag‘rikenglik bilan munosabatda bo‘lgan? Ular bizning qonunlarimiz himoyasida  Rum imperatorlari davridagidan ham erkinroq bo‘lib qolishdi... Ular bizning qo‘limiz ostida sizlar Frantsiyada rohiblarni siquvga olishingizning yuzdan birini ham ko‘rgani yo‘q... Allez, Monsieur![308] Ular bizning ketganimizdan afsus qiladi. Yunonlar, ruslar, serblar, ruminlar, bulg‘orlar, barcha rohiblar bir-birini o‘lguday yomon ko‘radi. Ularni birlashtirib turgan narsa islomni yomon ko‘rishidir. Biz bu yerdan ketganimizdan keyin ular bir-birining go‘shtini yeydi.[309]

Muqaddas Qabr cherkovi tashqarisidagi o‘rindiqda bir-biriga yov ziyoratchi guruhlar o‘rtasidagi kelishmovchilikni bartaraf etish uchun yordam so‘rab telefon qilishga shay holda chilim chekib o‘tirgan iordaniyalik mudroq konsteblning qiyofasi hech ko‘z odimdan ketmaydi. To shu  kungacha o‘sha cherkovning kaliti, yalpi kelishuvga ko‘ra, musulmon kishining qo‘lida turadi. Bu hol islomning o‘z-o‘zini an'anaviy baholashdagi, murosali deb bo‘lmas-ku, lekin ishonchli ramzidir.

Islom jamiyatining shunga o‘xshash musulmon bo‘lmagan jamoalar ustidan murosali tarzda hukm yurita olish qobiliyatini qayta-qayta namoyish etayotganini empirik isbot tariqasida olish mumkin. U tarixning, musulmon e'tiqodi  samimiyatining murakkab laboratoriyasida sinovlardan o‘tgandir. Xuddi klassik xristianlik nuqtai nazaridan iudaizm o‘rnini xristianlik egallagani kabi oldingi dinlar o‘rniga radikallikdan uzoq bo‘lgan islom dini maydonga chiqdi. Ammo o‘rta asrlardagi musulmon shaharlaridagi yahudiylar va xristianlarning yashash sharoitlarini xuddi jannatdagiday bo‘lgan deb tasavvur qilish xato bo‘lur edi. Zimma qoidalari mantig‘i na plyuralistik soteriologiyada, na  inson huquqlari va yalpi diniy indifferentizm[310]ning universal g‘oyalariga asoslangan zamonaviy dunyoviy adolatda edi. Ilk xaliflar davriga borib taqaluvchi chiqimlarni tartibga soladigan va boshqa qonunlar  yahudiy va xristianlarning huquqlarini cheklab qo‘ygan edi. Islomning tarixiy huquq amaliyotiga uning maqtovga loyiq emasligini tasdiqlaydigan ko‘plab dalillar mavjud, deb emas, aksincha, xristian va yahudiy dinlarini ham bundan buyon tugal deb bo‘lmaydi, degan ilohiyotshunoslik hukmi tasdig‘i sifatida qarash kerak bo‘ladi. Bu ikkala din  ham muqaddas kitoblarga tayanadi va, binobarin, ular ham yashashga munosibdir.