Bizning tadqiqotimiz islomning tarqalishi, xususan, Janubiy va Janubi-sharqiy Osiyoda tarqalishidagi mahalliy shart-sharoit va jug‘rofiyaga o‘zining asosiy printsiplariga zarar keltirmagan holda   moslasha olishday xususiyati mavjudligini tasdiqlaydi. Bu - chekka  joylardagi o‘zining asosiy printsiplariga xavf tug‘dirmaydigan mahalliy urf-odat va an'analarga imkon qadar moslashishdir. Bu - nafaqat  Karikal yoki Tamil shtati, qolaversa, Janubiy va Janubi-sharqiy Osiyodagi islomning muvaffaqiyatini ta'minlab bergan sir bo‘lsa ajab emas[451].

Men islomning Britaniyada bundan buyon qanday ildiz otishi yo‘llarini ko‘rib chiqar ekanman, men al-vala' val-bara' mafkurasining bu yerda taraqqiy etishiga ishonolmasligimni aytmoqchiman; ehtiyotkor aksilislohotning ba'zi bir ko‘rinishlari uning davom etishiga va, shubhasiz, ozchilikni tashkil etuvchi jamoaning birlashgan va xushmuomala hayoti uchun sunniylik islomi resurslarining sharoitga moslashishiga kafolat berishi mumkin.

*        *        *

Nihoyat, endi asosiy mavzuga qaytamiz. Men hayotning islomiy shakllari o‘z markazidan ko‘ra, olis joylarda ko‘proq moslashuvchan ekanini va bu hol tarix nuqtai nazaridan mohiyatan kamroq liberal bo‘lgan madaniyatlarda mahalliylashuv imkoniyatini va o‘zaro rivojlanishni ta'minlab berganini ko‘rsatib o‘tgan edim. Agar madaniy qurilmalar tanish bo‘lsa, Britaniya va islom narratsiyalarining juda elastik ekani oydinlashadi. Ayniqsa, islom narratsiyasi hududiy o‘zgaliklarga juda moslashuvchan ekanini namoyish qildi. Islom Britaniya diniy manzarasida o‘z qobig‘iga o‘ralib, begonalashib qoladimi yoki muhitga integratsiyalashib ketadimi? Men ba'zi bir yuzaki moslashuvlar xususida biror fikr bildirishdan o‘zimni tiyib, islomning diniy e'tiqodning britaniyacha usuli bilan o‘zaro munosabatga kirishib keta olishiday teran masalaga e'tiborimni qaratmoqchiman.

Mushohada  chog‘ida ilk bor ko‘zga tashlanadigan narsa islomning Britaniyadagi diniy narratsiyaning markazida turuvchi xristianlikka nisbatan  qardosh din ekanidir. Ikkala din ham ayni bir somiy zamindan o‘sib chiqqan va o‘z aqidalarini ellinlardan meros qolgan tilda shakllantirgan. Foma Akvinskiy G'azzoliyning «Maqosid» asarini, xuddi «Vedalar» haqida mulohaza yuritganday, osongina o‘qishi mumkin edi. Xristianlikning islomga oid ilk tajribasi davrida ba'zi bir mutafakkirlar, garchi bir kishi yanglishgan bo‘lsa-da (masalan, damashqlik Avliyo Ioann[452]), yangi dinni xristianlikning bir shakli deb ham hisoblagan. Garchi o‘rta asrlardagi lotin xristianligi ham shu fikrda bo‘lsa-da, ikki an'ananing bir-biridan ilhomlanishini ko‘rgan  ba'zi bir 20-asr olimlari islomni, isoshunoslik nuqtai nazaridan o‘z o‘rniga qo‘yilmagan xristianlik, deb ham baholashdi. Islom xususidagi keng qamrovli va ma'lumotlarga boy xristiancha mulohazalar muallifi Lyuis Massignon somiylar dunyosining boshqa yo‘l bilan erishib bo‘lmaydigan haqiqatini e'lon qilish uchun bu dinni mohiyatan qudratli, nozil bo‘lgan va xristianlikning bokira ayolning tug‘ishi, Isoning ramzga aylanishi singari sirlarini yashirin bir shaklda o‘z ichiga qamrab olgan ilohiy qo‘llanma deyishi bilan ulardan ham o‘tib ketadi[453]. Yaqinginada Hans Kung Tavrot mezonlaridan foydalanib, Muhammadning payg‘ambarligi qonuniy ekanini tasdiqladi. Islom, shuningdek, buddizm xristianlikka "tuzatishlar" sifatida muhim ahamiyat kasb etdi, degan fikr Hans Kungning ana shu tasdig‘ining bir qismidir[454]. Xuddi boshqalar kabi, uning ham inklyuziv qarashi amalda islomni xristianlikning ko‘rinmas cherkoviga tenglashtirib qo‘yadi.

Xristianlikning islomga nisbatan bunday qarashlari ikki an'ana bugungi kunda, garchi bir-biridan keskin farq qilsa-da, hatto o‘rta asrlarda bo‘lganidan ham ko‘ra ko‘proq bir-biriga chatishib ketgan, bir-birini urug‘lantiradigan narratsiya bo‘lishi mumkin, degan fikrni nazarda tutadi.  Bunday qarashlar, shuningdek, isoshunoslikni potentsial urug‘lantirish va konvergentsiyaning eng umidbaxsh nuqtasi deb hisoblaydi. Juda oz kishilargina Nisa qarorlari[455]ni dindorlar, musulmonlar yoki boshqalarning mayllariga moslash uchun tartibga keltirish kerak, deb hisoblaydi; biroq buning falsafiy va Tavrotga tanqidiy nuqtai nazardan yondashuvchi boshqa sabablari ham bor, Buyuk Britaniyadagi ko‘pchilik ilohiyotshunoslar, islom va xristianlik bir-birini oldingiga nisbatan kamroq tan oladigan bo‘lib qoldi, degan fikrda yakdildirlar.  Bugungi kunda neo-ortodoksal (ba'zan bartcha[456], ba'zan esa "radikal ortodoksal") reaktsiya hammayoqqa tarqalib ketdi. Nisa ortodoksiya[457]sini birdan yo‘q qilib bo‘lmasligi ravshan. Biroq ushbu unitar[458] isoshunoslikning Britaniyaning tan olingan ilohiyotshunosligi sifatida mavjudligi islomning mahalliy aholi e'tiqod qiladigan dinlar spektrida o‘zini qay tarzda namoyon qilishi mumkinligini ko‘rsatib beradi. Britaniya diniy tarixining asosiy timsoli nazaretlik Isodir; mabodo Britaniya isoshunosligida unitar va pelagiylik[459]day ittifoqdosh soteriologiya (najotshunoslik) deb nomlanadigan muhit bo‘lsa, islomning o‘rni aniqroq va muammolardan xoliroq bo‘lishi mumkin bo‘ladi.

Britaniyaliklarning muqaddas narsalar xususidagi o‘ziga xos tushunchalarining asosiy manbasi nima bo‘lishi mumkin? Artur haqidagi rivoyatlar turkumi  ana shu manba vazifasini bajarishga eng munosib nomzod bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Men endi ularni ilohiyotshunoslikning ulkan traektoriyasi uchun boshlanish nuqtasi deb hisoblashni istayman. U bugungi kunda Britaniyaning diniy tafakkurida unitar va pelagiylik tangligini keltirib chiqardi.

Biz ham Ketlin Reynega qo‘shilib britaniyaliklarning ushbu asosiy narratsiyasi ekstsentrik, ya'ni yagona markazga ega bo‘lmagan xristian narratsiyasi ekanini tasdiqlaymiz. Jomni izlash[460] katoliklarning yevxaristik[461] e'tiqodi va evrilishi oddiy majozi emas; aksincha, ham keltcha, ham platonik (sof ruhiy, hissiyot bilan bog‘liq bo‘lmagan) yo‘sindagi mistikadir. Afsonaning eng ko‘hna qatlamlarida ritsarlarni o‘zini qurbon qilish orqali emas, o‘z ichidagi ajdarhoning jilovini qo‘lga olish orqali intizomli bo‘lishday evrilishga chorlagan komil hukmdor hech qachon ortodoksal xristianlarning bitiklarini xushlamagan.

Bu britaniyaliklar tasavvurining ko‘hna qatlamiga tegishlidir. Men ishonamanki, biz har doim ushbu mamlakatning diniy amaliyotida, garchi kam sonli, unitar-pelagiycha bo‘lsa-da, ammo izchil  bir chekkani egallashimiz mumkin. Masalan, Jon Milton (1608-1674) Artur mavzusida deyarli bir epik doston yozdi; garchi u  o‘shaning o‘rniga "Yo‘qotilgan jannat" nomli epik dostonini bitgan bo‘lsa-da va doston ingliz kishisining xristian dini haqidagi eng buyuk bayonoti esa-da, shaklan cherkov belgilab bergan me'yorlarga bo‘ysunadi. Olimlar dostonning maqsadi va matniga keskin yotfikrlilikka eltuvchi vosita sifatida qarashadi.  Milton o‘z hayoti davomida troitsa[462] va gunohni yuvishga qarshi bir xususiy risola ham yozadi; biz uning   Ota Xudoning rahmatga asoslangan qudrati va Saxiy O'g‘il haqidagi rivoyat haqidagi bir qator mutaxassislarning asarlarini o‘qishini, uning najot haqidagi qarashlari paradigmasi haqidagi  qat'iyatini aynan mana shu manzara orqali tushunishimiz mumkin[463]. Nabil Matar aytganiday, Miltonning nazarida "arablar Angliya uchun nafaqat harbiy sohadagi qahramonliklari, qolaversa, yaratuvchan tasavvuri bilan ham namuna bo‘la oladi"[464].

Platonik g‘oyalar hamrohligidagi o‘sha unitar-pelagiycha kayfiyat Britaniya ziyolilari sahnasiga Ibn Tufayl singari islom ulamolari chiqishi bilan yanada kuchayadi. Uning asarlarini ingliz tiliga Oksfordning arabshunos va lod[465]shunos professori Edvard Pokoke tarjima qilgan. Milton o‘zining "Kirish" asarida sarasenlarni "o‘z imperiyasini erkin madaniyatni o‘rganish va qurol kuchi bilan kengaytirdi"[466], deb maqtaydi.

Bunday sohil yetakchi diniy yozuvchilar va mistiklarni o‘ziga jalb etib kelgan hamda pelagiycha va platonik mavzularni faqat mustahkamlashi mumkin.  Bunday mavzular Kembrijda mudarrislik qilgan Everard Digbi singari kishilarning qo‘lida o‘ziga xos qurol bo‘lib qoldi. E.Digbi "Theoria analytica" (1579) asarida inson tabiatining (Odam Atodan meros bo‘lib kelayotgan) gunohkorligini inkor etish va xaloskor tabiiy bilimning imkoniyatlari mavjudligini isbot qilish uchun platonik manbalardan foydalanadi. Digbi bilan Kembrijda birga ishlagan zamondoshi, "Ledi Margaret"[467]ning ilohiyotshunoslik bo‘yicha professori  va "yangi pelagiylar" himoyachisi Piter Baro (vaf.1596)ning xudo  faqat gunohlarni yuvish orqali najot bermagani xususidagi qat'iyatidan hafsalasi pir bo‘ladi. Do‘sti Antonio del Korro (vaf.1591 y.) ning "Xudoning ishlari jadvali" asarida "Troitsa xususidagi [...] ma'nodor sukunat"ning ko‘rsatib berilishidan ilhomlangan  Baro:

Tavrotdagi gunohdan forig‘ bo‘lish xudoning axloq to‘g‘risidagi qonuni dekalog, ya'ni dinning 10 ta amriga rioya etilganini bildirgan, deb iddao qiladi. Baro Lyuter, Kalvin va endilikda Chedertondan farqli o‘laroq, qonun va Injilga qarshi emas, aksincha, ularni o‘zaro birlashtirish yo‘lidan borgan ko‘rinadi. E'tiqod tufayli gunohdan forig‘ bo‘lish xudoni va boshqalarni chin dildan sevishga tenglashtiriladi. Bu esankiratib qo‘yuvchi e'tirof edi[468].

Arab falsafasi oldida qarzdor bo‘lgan Fichino va Piko della Mirandola singari italyan platonchilarilaridan o‘zlashtirilgan Yelizavet asrining keyingi davri Avgustinning Yevropada deyarli noyob hodisa bo‘lgan Tavrotdan tashvishga tushish va, shuningdek, Yevropaning boshqa mamlakatlaridan ko‘ra Angliyada unib-o‘sishi uchun qulay zamin bo‘lgan unitarianizm[469]ning ilk harakatlari bo‘lmish rahmat borasidagi fikriga qarshi keskin norozilikning guvohi bo‘ldi.

Platoncha va arabcha falsafiy tushunchalarning o‘zaro yaqinlashuvi Platon falsafasidan qattiq ta'sirlanib, ilohiyot bilan bog‘liq bo‘lmagan jihatlarda esa yotfikrlilik sifatida ildiz otdi, ba'zi o‘rinlarda islom uchun zarur boshpana vazifasini o‘tagan xayrixohlik u bilan chatishib ketdi. Islomning G'arbdagi ilk va muhim himoyachisi Henri Stabbe edi. U 1676 yili qazo qilgan Jeyms I.Stabbening shaxsiy shifokori va Britaniyadagi ilk maktab bo‘lmish Vestminsterning talabasi edi. H.Stabbe Vestminster maktabining o‘quv dasturiga arab tilini kiritadi, u Pokokening do‘sti edi. H.Stabbe «Islomning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti, Muhammadning hayoti, uning dinini xristianlar tuhmatlaridan xalos etish hisoboti»[470] deb nomlangan kitob yozib qoldiradi. Quyida uning prozasidan bir namuna keltiramiz:

Bir tarafdan erkaklarning e'tiqodini ular tushunishi qiyin bo‘lgan, sabab va sog‘lom fikrga to‘g‘ri kelmaydigan bir qator teran tushunchalarga ishonish zarurati  bilan bulg‘amaydigan; ikkinchi tarafdan esa ularni ko‘plab bema'ni, qimmat va irim-sirimga asoslangan  marosimlar bilan band qilmaydigan, boz ustiga, erkaklarni o‘zlarining Alloh va Inson oldidagi burchi chegarasida tutib turish usuli bo‘lgan Diniy Ibodatni xursandchilik bilan ado etish - islom dinida amal qilinishi kerak bo‘lgan  narsalar mana shulardir[471].

Ushbu asarning yashirin tarzda  qo‘ldan-qo‘lga o‘tgan qo‘lyozmalari yotfikrlilikning so‘nggi shakllariga ta'sir ham ko‘rsatganday bo‘ldi. Unitarianizm (Troitsani tan olmaslik)ning munozarachisi Jon Toland Stabbening matnini o‘qigandan so‘ng "musulmon xristiani" degan iborani qo‘llagan bo‘lsa ajab emas[472]; ayni paytda uchtadan kam bo‘lmagan qo‘lyozma muhtaram ruhoniy Jon Disneyning shaxsiy kutubxonasiga kelib tushadi. U 18-asrning oxirlarida omma ko‘z o‘ngida unitarianizmni qabul qilish bilan cherkov a'yonlarini vahimaga solib qo‘yadi[473].

Stabbening asarida Islom paradigmatik Boshqa emas, aksincha, inglizlarning tabiatiga mos bo‘lgan din sifatida tavsiflanadi. Stabbe irim-sirimchi emas, ma'naviydir. U soddalikni, ya'ni katolitsizmning nazokat bilan ishlangan tosh metaforalari va Charlzning boshni aylantirar darajadagi yuksak anglikan e'tiqodidan ko‘ra, masjidning toza va bo‘m-bo‘sh devorini afzal biladi[474].  Uni murakkab dogmalar qiziqtirmaydi[475]. U pragmatik axloqni qadrlaydi. Bu uning ko‘pxotinlilikni unitarianizmga xos tarzda himoya qilishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning o‘ta "inglizcha" halol o‘yin tushunchasiga ham zid keladigan bilvosita azoblanish g‘oyalariga vaqti yo‘q. Stabbening mulohaza va muhabbat orqali najot topish xususidagi qat'iyati zamondoshi bo‘lgan Jorj Herbertning qarashlariga yaqindir. Ba'zi bir o‘quvchilar J.Herbertning "Muhabbat meni qutladi" deb atalgan yirik poemasida "o‘rta asrlardagi islom metafizik she'riyati bilan yaqinlik borligini his qilishi mumkin"[476].

19-asrning boshlarida Villiam Bleyk Artur merosidan, Kembrij platonchilaridan va Jekob Boehmning ingliz sharhlovchilaridan va Svedenborgni tanqidiy o‘qishdan ruhlangan kishi sifatida "pelagiylik-platoncha"  yo‘nalishni davom ettirdi. Xuddi Milton singari Bleyk ham ingliz millatini o‘zining "Payg‘ambar kitoblari" asarida ma'naviyat sohasidagi mulohazalariga mavzu sifatida olishga harakat qilar edi. "Uxlayotgan qirol" iborasini qayta tiklagan Bleyk "Albionning uyqusi"dan shikoyat qiladi va vatandoshlarini o‘zlarini Urizen - xristian devidan emas, aksincha, yangi ilm-fanning mexanistik dunyoqarashi bo‘lgan "keksa jaholat"dan  xalos etishiga da'vat qiladi. Uning fikricha, bu dunyoqarash  odamlarni deterministik, ma'naviyatni qashshoqlashtiruvchi va, binobarin, tenglik va mashinalarni vahshiylashtiruvchi to‘r qopqonga tushiradi. U umid qilib bunday deydi:

Men Albionni uzoq va sovuq
G'aflat oromidan uyg‘otishim mumkin
Bekon va Niyutonning yovuz po‘lat bilan himoyalangan terrori
Albion uzra osilib turar
Va temirday savalar uni.

Albionning uyqusi, uning «gunohi» befarqlikdir, nafis va g‘ayritabiiy narsalarni tushunishning dag‘allashib, yo‘qola borishidir[477].

Reynening kuzatishicha, «Bleyk hech qaerda xristian ilohiyotshunosligidagi odamning bo‘ysunmasligi va gunohi tufayli jannatdan haydalishi xususida so‘z qotmaydi; u buning o‘rniga inson ahvolini abadiy narsalarning g‘aflatidan biri deb hisoblagan platoncha qarashni ma'qullaydi»[478]. U ham xuddi Milton kabi, Platonning «10-Respublika» kitobidagi suratdan boxabar edi. U yerdagi ruhlar dunyoga kirishdan avval g‘aflat daryosidan suv ichishga majbur edi.  Ular suvdan to‘yib ichmagani uchun dunyoga kelganidan so‘ng ijodkor, dindor va musiqachi bo‘ladi.

Bleykning nima uchun hech qachon cherkovga bormagani ma'lum. U Tavrotning neoplatonik talqinidan ilhomlanadi. Ayni hol uning Tavrotga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Bleykning vizual san'atda erishgan yuksak natijalari «Ish kitobi»[479]dagi gravyuralar turkumidir. Ulardan ayrimlarini (Londondagi San'at muzeyi bo‘lmish) Teyt galereyasida ham ko‘rish mumkin. Biz bu yerda «Ish»ning sabot va o‘zini ko‘z-ko‘z qilmaslik orqali kamolotga yetganini va, shuningdek, ma'naviy ma'rifatini ko‘rishimiz mumkin. Isoning najotkorlik uchun o‘zini qurbon qilishi hech qaerda ko‘zga tashlanmaydi[480].

Bularning barchasi musulmonlarning najot xususidagi fikrlariga mos keladi. Bleykning gunohni uyqu sifatida tasvirlashi Qur'ondagi yaratishga oid mashhur muqaddima bilan o‘zaro bog‘liqdir. O'sha muqaddimada butun insoniyat dunyoga kelishdan oldin Buyuk Ahdga shohidlik berish uchun Alloh huzuriga chaqirilgani bayon qilinadi[481]. Islom va, xususan, uning ichidagi so‘fiylik an'anasi g‘aflat printsipini odamni doimo ta'qib qilib yuruvchi muammo deb biladi. Xuddi Bleyk va ingliz an'anasi kabi, Qur'on ham najot tarixiga bunday nigoh tashlaganida odamni dunyoga keltirgan ibtidoiy gunohga o‘rin qolmaydi. Biz begona ilohiy tashabbus bilan «najot topmasligimiz», aksincha, Allohning yordami bilan o‘zimizni qaytadan tiklashimiz kerak bo‘ladi.

Ushbu mavzu haqida yana ko‘p gapirish mumkin. Bleyk «Shorhem eynshentz» nomi bilan mashhur guruh orqali Britaniya dinining chekkasida so‘nggi harakatlarga o‘z ta'sirini  o‘tkazadi. O'sha harakatlardan ayrimlar to shu kungacha davom etib kelyapti. Masalan, Bernard Shou va Oskar Uayld yoki 20-asrdagi Britaniya ilohiyotshunosligining o‘ziga xos ko‘rinishi bo‘lgan yashirin unitar tamoyil (tendentsiya), kembrijlik Jeoffri Lampe[482] singari shaxslar misolida ko‘zga tashlanganiday, haqli sur'atda bemalol mana shu shajaraga da'vogar bo‘lishi mumkin.

Xulosa chiqaradigan vaqt ham keldi. Mening bir necha mavzular chegarasidan chiqib ketgan paytlarim ham bo‘ldi, ammo bunga ehtiyoj borligi aniq edi. Mening fikrimcha, islom nuqtai nazaridan bu dinning Britaniya hayotiga kirib borayotganini kamsonli musulmon jamoalarining moslashuvi haqidagi uzun tarixning yana bir bobi qilib kiritish mumkin. Bunday  jarayon uchun  islom fiqhi va tarixida yetarli misollar mavjud. Aytib o‘tganimday, bu borada vahhobiylik qarashlarining kuchayib borishi yagona to‘siq bo‘lishi mumkin. U biror jamiyatga mohiyatan kirib borgan dinga qattiq qarshilik ko‘rsatadi.