Eros

Ibn Arabiy singari mistiklarga ko‘ra, payg‘ambarning muborak jinsiyati Alloh bilan mushtaraklikning puxta va aniq erotik ramzi ekani xristianlikka qarshi tangrining o‘zi boshlagan ritorik munozaradir. Bu hol Rasululloh zamoniga kelib jinsiy faollikni haqiqiy gunoh deb, bokiralikni  esa farishtalarga xos fazilat deb  hisoblash odatga aylangani bilan izohlanadi. Payg‘ambar ko‘pchilik hollarda zohidona turmush kechirar, 24 soatlik «Dovud ro‘zasi»ni tutar, lekin buni sahobalariga taqiqlar edi. Bizga aytishlaricha, uning uyi derazasiz, shifti past, qopning bir bo‘lagi eshik vazifasini o‘tar edi. Hozirgi kunda roviylarning ma'lum qilishicha, payg‘ambar osoyishta lahzalarda namoz o‘qiyotib, yosh xotini Oyshaga tanbeh berish maqsadida uning oyoqlarini chetga surib qo‘yar ekan. Bu o‘z uyida tanho kurashayotgan sahro otalari sadoqatining olis hayqirig‘idir.

Hans Kung payg‘ambarning «hissiy turmush tarzi»ni missiyaga qarshi haqiqat deb baholaydi va ming yillik xristian munozarasini zaif bir shaklda davom ettiradi. An'anaviy musulmonlar ko‘pxotinlik Rasululloh komilligining shubhaga o‘rin qoldirmaydigan belgisi hamda Ibrohim va Sulaymon payg‘ambarlarning favqulodda go‘zal  patriarxati davom ettirilgani isboti deb biladi. Biroq o‘rta asrlarda yashagan xristianlar ham avliyolik, ham jismoniy yetuklik mujassam bo‘lishini tasavvur qilisha olmas edi. Payg‘ambar o‘z ummatlarini «tabiat bog‘i»da yashashga undar, u les venerea juma kuni (jamoa bo‘lib) namoz o‘qishni Venera - Zuhro sayyorasi kunidan olgan edi.[65]

O'rta asrlarning shunga o‘xshash munozaralari jinsiyatga bo‘lgan munosabatning xristian dunyosini sarosimaga soladigan tarzda keskin o‘zgarishi oqibatida tumanday tarqab ketdi. Bugungi kunda har bir kishi inson tabiatining tarixan ko‘klarga ko‘tarib maqtalgan nikohsizlik va'dasi tufayli buzilishi oqibatida qanchalar nadomat chekkanini ko‘rishi mumkin[66] va Kungning taraddudlanishi hozirda yo‘qolib borayotgan behuda uyatchanlik sarqiti bo‘lishi mumkin. Bu o‘rinda gap jinsiy baquvvatlikning ma'naviyat bilan uyg‘unligi xususida emas -  islom bu munozarada g‘alaba qilgan ko‘rinadi - aksincha, ko‘pxotinlikning axloqiy maqomiga borib taqalmoqda. Men bu o‘rinda Bosniyaning madaniyat vaziri bilan bo‘lgan suhbatimni esga olmoqchiman. Bundan boshqasi gapimni tasdiqlash uchun dalil bo‘la olmaydi. Uning aytishicha, Bosniya hukumati muslima ayollar guruhlarining ko‘pxotinlikni qonuniylashtirish bilan bog‘liq kuchli bosimi ostida bo‘lgan, biroq mahalliy xristianlar va xalqaro kuzatuvchilar bunga qarshi bo‘lgani uchun ularning talabi amalga oshirilmagan. Bosniyada ro‘y bergan urush ayollar sonining erkaklarga nisbatan oshib ketishiga sabab bo‘lgan. Aytishlaricha, Iroqda bunday tengsizlik bir million kishidan iborat ekan. Menga hamsuhbat bo‘lgan bosniyalik vazir: «Har doim tokchada turgandan ko‘ra yarim erkakka ega bo‘lish yaxshiroq», degan edi.[67]

Islomdagi ko‘pxotinlik ham  undan oldin qaror topgan yahudiylar ko‘pxotinligi kabi qabilalarning o‘zaro urushlari oqibatida vujudga keldi, Bunday ko‘pxotinlik beva ayollarning jamiyatga qayta qo‘shilishini ta'minlab bergan yagona mexanizm edi. Payg‘ambar arab yo‘lboshchisiga xos faoliyat ko‘rsatar edi. Ul zotning bitta xotinidan boshqa barchasi  beva ayollar edi. O'sha vaqt nuqtai nazaridan qaraganda, aksariyatining yoshi ancha o‘tib qolgan   edi.

Zamonaviy apologetika[68]ning tabiati shunaqa: biroq an'anaviy musulmonlar bunday talqinni tan olmasligi mumkin, chunki bunday talqin faktning ortiga yashiringan bir nuqtani e'tibordan qochirishi mumkin. Bu nuqta o‘sha ayollarning qayta nikohga kirish bilan havoriy va haqiqiy dindorga aylanishi, o‘z hayotini «maxluqlarning sardori», ya'ni erkaklar bilan baham ko‘rib, «taqvodorlarning onasi» bo‘lishday  go‘zal baxtga musharraf bo‘lishini  anglatadi.

Tanatos

Albatta, Hamletni «shafqatsiz omadning kamon va yoylaridan aziyat chekib turib ham xayolan aslzoda bo‘lish mumkinmi yoki o‘zingni mushkul ahvolga solgan dengizga qo‘l ko‘tarib, mushkulotlarni kunpayakun qilish kerakmi?» qabilidagi ikkilanish qiynaydi. Bu yerdagi o‘zini qurbon qilish uchun aslzodalikni tanlagan xristian (va ba'zi bir dunyoviy) hukmlar salbiydir. Lyuteranlarning din tarixiga «ikki podsholik» deb atalgan printsip asosidagi yondashuvi ta'sirida bo‘lgan Kennet Kregg bu holni Muhammadning o‘zini tinch yo‘l bilan qurbon qilgan Iso Masihga nisbatan quyiroq maqomdagi ruhoniy bo‘lganining bosh isboti sifatida keltiradi. Unga ko‘ra, Rumiyning hijratga oid ma'naviy talqini g‘alati va tarixiylikdan xoli bo‘lgan ters bir narsadir. U payg‘ambarning  «jamoa uchun, qarshi turish uchun, tashqi g‘alaba uchun, tinchlantirish va boshqarish uchun» sochmasiga ko‘zi tushib, ayyuhannos soladi.[69]

Payg‘ambari o‘zini Iso Masihning izdoshi deb biladigan va uni hurmat qiladigan musulmonlar Kreggning bir-biridan keskin farq qiluvchi ikkita chigal vaziyatga ilohiy yechim topib berish uchun yuborilgan ikki kishini  bir-biridan ajrata olmaganiga hayron. Xristianlar, isoshunoslik nuqtai nazaridan, Isoni ustun deb e'tirof etishga majbur. Biroq asl vaziyatdan xabardor bo‘lish o‘zaro solishtirish chog‘ida, hech bo‘lmaganda, og‘machilikka yo‘l qo‘yishdan qochishga xizmat qilishi kerak-ku. Yaqinda ilohiyotshunoslikda ro‘y bergan burilishlar bu o‘zgarishni tasdiqlaydi. Payg‘ambarning jinsiyati bilan bog‘liq munozaralar so‘nggi 50 yil ichida jimib ketdi, endi uning siyosiy hayoti bilan bog‘liq tortishuvlar ham oradan ko‘tarilishi mumkinmi? Barcha xristianlar Kreggning qarashlariga qo‘shilmasligini anglagan holda, dunyoning adolatsizliklariga axloqiy jihatdan eng to‘g‘ri javob harakatsiz va tahammulli guvohlikdir. Bugungi kunda Qaysar oyoq osti qilgan deb hisoblanayotgan ishlarning  amaliy oqibatlarini qayta baholash istagi kuchayib borayotibdi. Eng dahshatlisi, XX asrning eng katta ta'sir kuchiga ega bo‘lgan cherkov arboblaridan biri Payus XII ning aybi «davrning eng qora kuchlari bilan hamtovoqlik»[70]da  edi. U hijratning qaysi faol, mardona narratsiyasidan bahra olganki, siyosati bunday cheklovlarga duchor bo‘lgan?

Bunga o‘xshash taxminlardan foyda yo‘q, biroq biz o‘z-o‘zimizdan, yigirmanchi asrning moslashuvchanlik so‘qmoqlari va «Yaratganning kunini kutish» oqibatlari bizni so‘roq qildimi yoki yo‘qmi, yoxud sarroflarni qamchi bilan haydab solgan Iso Masih o‘rniga «Unga qarshilik ko‘rsatma, u yovuzdir» deb amr etgan kishiga  Pavelning ko‘rsatgan ko‘zbog‘lamachiligini bekor qildimi, yoki yo‘qmi deb qayta-qayta so‘rashimiz mumkin. Hozirgi kunda ko‘pgina Injilga oid tadqiqotlar Iso ta'limotidan faol va mutaassiblik rishtalarini yulib tashlaydi. Ularni Rim inkvizitsiyasidan qo‘rqqan ma'ruzanavislar ehtiyotkorlik tufayli lom-mim demagan yoki ma'ruzalardan chiqarib tashlagan  edi. Bunday qarash har qanday «ikki podsholik» ilohiyotshunosligini bezovta etib, kamqon viktorian messiyalarining Holman Hantcha turli-tumanligini kunpayakun qiladi. Bu hol xristianlarning ibodatxonalarni yana tozalovchisini hurmat qilishiga yordam beradimi?

Zamonaviy xristianlar Isoni qaytadan yahudiylashtirmay turib ham quyidagicha o‘zgarishga yuz tutmoqda:

Men xristian Tavroti va xudomiz bo‘lgan Iso Masih Injili barcha adolatsizlik va yovuzlik, zulm va ezishni yo‘qotishi va... ul zot   barcha hijrat qilganlarni ozod qiluvchi Alloh ekanini ko‘rsatmoqchiman. Ul zot o‘z bandalarini har qanday tutqunlikdan emin qiladi.[71]

Xaloslik, ya'ni emin bo‘lish mavzusi Lotin Amerikasidagi ozodlik kurashchilari va zamonaviy katolik cherkovi o‘rtasida ba'zi hollarda keskin ziddiyatlarga sabab bo‘lgan sharoitda vujudga kelgan bosimni mavhum yo‘l bilan qayta taqsimlashdan, ya'ni xristianlikdan ko‘ra  ko‘proq ko‘zga tashlanadi. Bu hol, Shabbir Axtar shubha bildirayotganiday, islomdagi taxminlarga qiziqish uyg‘otishi kerak bo‘lgan xristianlikning yangi imkoniyatlari tug‘ilishi oldidan boshlangan to‘lg‘oqlari bo‘lishi mumkinmi? Hijrat, Rumiyda bo‘lgani kabi, dunyo nuqtai nazaridangina emas, balki, unga daxl qiladigan zolimlar nazdida ham ozodlik nishoni bo‘lib ko‘rinadi. Aslida musulmonlarning Tavrot xususidagi eng umumiy iddaolaridan biri unda yangi Musoning kelishi bashorat qilinganidir.

Men ular uchun o‘zlarining orasidan senga o‘xshash yangi payg‘ambar yetishtiraman va o‘z so‘zlarimni uning og‘ziga joylayman; u odamlarga men amr etgan narsalarni so‘ylaydi. (Tavrotning 5-kitobi, 18:18)[72]

U bashorat qilingan va muqaddas bitik  nozil qilinajak yangi ozodlik payg‘ambari edi.

Hindistonlik bir musulmon o‘z kitobini «Ozodlik mafkurasi»[73] deb nomlar ekan, «Agar Muso qul qilingan isroilliklarni ozod etgan bo‘lsa, Muhammad butun insoniyatni uning zaiflarini ozod etish orqali emin qiluvchi zot edi», deb iddao qiladi. Kregg ko‘z yosh to‘kib qo‘msayotgan ommaviy qochqin, oldingi qochqinlarga o‘xshash xomxayol emas, haqiqiy dunyoviy ozodlik edi, u pirovardida cho‘lga emas,  Quddusga va Allohning buyukligi tajassum topgan joyga olib boradi.

Moviy va zarrin jilolangan Uchinchi ibodatxona yap-yangi Uchinchi saltanatning qoq markazida qad rostlab turibdi. U Quddusning oldingi dinlariga rasulluloh Me'rojdan  olib tushgan ilohiy duolardan nimalarnidir ato etadi. Mehmed Bosqinchi  1453 yili Bobil hukmdorligiga da'vogarlik qilganida buni oshkor etdi. Biroq Uchinchi saltanat shu ma'noda qurama ko‘rinishida edi: u muqaddas saltanat va muqaddas jinsiyat ehtimoliga izn berar edi. Binobarin, u Tavrotning eng go‘zal mezonlarining zuhur bo‘lishi edi. Shunga ko‘ra,  Islom iudaizmning monoteizmi, harbiy jasorati va jinslarni o‘ta nozik fahmlashining ajoyib tantanasiga aylandi.  Iudaizmni inkor etish orqali takomillashtirishga da'vo qilgan Pavel xristianligidan farqli o‘laroq,  islomning yahudiy nomasidan ildamlab ketishi ham uning universallashuvi belgisidir. 

Uchinchi saltanat Henrik Ibsenning ajoyib mulohazalariga asos bo‘lib xizmat qiladi. Uning o‘zi nodir asar deb hisoblagan «Qaysar va galileyalik»  pesasida norveg donishmandi 19-asrda xristianlikni ijtimoiy tengsizlikka barham berishi mumkin bo‘lgan xususiyat va zaruratga ega boshqa bir e'tiqod bilan almashtirishday umumiy xarakterga ega muammoni hal etish uchun kurashadi.  Pesada  tana va ruhning bir-biriga urush e'lon qilmasidan burun mavjud bo‘lgan uyg‘unligini dunyoga qaytarish uchun yo‘l izlayotgan Nobakor Yulian tasvirlanadi. U Rim xudolarining   eski tushunchalardan xoli va nozik did egasi ekanini anglab yetadi. Ular qahramonlik va iroda kuchini qadrlashadi. «Tananing totli tashnaligi»ni Baxus va Elevsin sirlariga mos gulchambar taqqan ko‘yi suratlangan qizlar qondiradi, Yulian ularning muammolardan xoli hissiyotidan mutaassir bo‘ladi. Bu Birinchi saltanatga xos edi; Konstantin va Yelena kashf etgan Ikkinchi saltanat esa mavjud tartibni keskin tarzda teskarisiga o‘zgartirish, raddiyalar dunyosi ko‘rinishidadir. Bu saltanat ikkilinayotgan imperator qaysariyalik Beyzelga aytmoqchi, «ruhoniy bir oyoqda turib abadiyatni kutayotgan ustun» ustida yashar edi. Ikkinchi saltanat qahramonlari bu sportchilar emas edi, biroq hatto Iso uchun qurbonlik qilingan majusiylar ham Yelena aytganiday: «ularning Yaratgan huzuriga ravona bo‘luvchi qoni ham bir xushomadga mengzar edi».[74] 

Shunga ko‘ra, Yulian tanlagan yo‘l ma'naviy va axloqiy jihatdan  o‘ziga xosdir. U ko‘hna kultlarni qayta tiklaydi va universal murosa axtaradi. Biroq ma'jusiy identitet[75]ga dushmanlik ko‘zi bilan qarash orqali Vagnerning o‘zlikni namoyon qilish xususidagi orzulari bilan o‘ynashgan Ibsen Yulianning Birinchi saltanatning tiklash bilan bog‘liq sa'y-harakatini foydasiz deb biladi. «Ko‘hna go‘zallik endi go‘zallik emas», deb imperator Beyzelga yon beradi, biroq u «yangi haqiqat ham endi yangi emas», deydi. U o‘zining taqdir xususidagi qarashlariga aldangan, har bir ishda tartibni yoqtiradigan zolimga aylanadi va forslar bilan ulkan jangda mag‘lubiyatga uchraydi. Uning o‘takasi yorilay deydi va o‘zining ma'jusiylardan bo‘lgan maslahatchisi Maksimusga yutqizganini tan oladi:

YULIAN     Menga imperator yoki galileyalik yutishini aytib bera olasanmi?
MAKSIM    Imperator ham, galileyaliklar ham yo‘q bo‘lib ketadi.
YULIAN     Yo‘q bo‘lib ketadi? Ikkalasiyammi?
MAKSIM     Ikkalasiyam. Bugunmi yoki yuz yil keyinmi - men buni bilmayman; biroq bu ushbu ishni qila oladigan haqiqiy odam kelgach, sodir bo‘ladi. [...] E, kelajakka  - ikki yoqlama hukmdor tug‘iladigan Uchinchi saltanatga qarshi qilich yalang‘ochlagan ahmoq.
YULIAN      Uchinchi saltanat? Masih? Yahudiylarning Masihi emas, biroq ikki saltanat Masihi, dunyo ruhi...
MAKSIM      Pan Logosda -  Logos Panda...[76]

Yulian unday kishi bo‘lishi mumkin emas; u o‘z yanglishishlaridan yengiladi. U Ibsenning aksariyat aksilqahramonlari  singari. Per Gint nazdida ham «idealist»dir. Dunyo kutayotgan kishi esa «realist»dir. Bu aks holning ayni atamalar (Berklining esse est percipi (narsalar anglangandagina mavjuddir) aqidasiga tayanuvchi idealizmi va so‘ngra Kantning «empirik» realizmi) ni istifoda qiladigan  falsafiy jiqqamushtliklarga hech qanday daxli yo‘q. Ibsenning nazarida, atamalar sof etik strategiyalar o‘rtasidagi chigallikni anglatadi. Bernard Shou o‘zining Ibsenga bag‘ishlangan tadqiqotida idealist «realizm manmanlikni, manmanlik esa buzuqilikni anglatadi», deb hisoblashini qayd etadi. Biroq bu fikrning teskarisi ham mavjud. Idealizm o‘zlikni ego sifatida yashirin tarzda namoyon qilishdir; bu hol Per Gintni cho‘chqa minib olgan ust-boshi kir ayolni malika deb hisoblashga undagan manmanlik turidir, chunki u malikani tusar edi. «Idealizm» romantik tasavvurdir. Binobarin,  biz o‘ylamay-netmay Gitlerni ham idealistga, uning Uchinchi reyxini sharqiy jang maydonida qayg‘uga botgan gitlerchi Yuliani bilan birgalikda halokatli evrilishga uchragan Uchinchi saltanatga  chiqarib qo‘yishimiz ham mumkin.

Ibsenning nazarida insoniyligimizni (bu o‘rinda Freydning ta'siri bo‘lgan bo‘lishi ham mumkin) gunoh strukturalari qarshisidagi mo‘rtligimiz va jinsiy aloqa borasidagi taysallashlarimiz tufayli   zaha yegan livsglaede - hayot lazzatining «realistik» qayta kashf qilishi yuzaga keltirgan. Rosmersholm[77]ning omadsiz qahramoni Pastor Rosmer ijtimoiy faollik yo‘lida oilasining siyosiy konservatizmidan voz kechadi va jaydari xotinining mayli qo‘zg‘almaydigan  jinsiy tabiatini kashf etadi. Shouga ko‘ra, Angliya ruhoniysi xristianlikni yo‘qotish, o‘zining jismoniy qobiliyatini ro‘yobga chiqarish va jamiyatga saxiylik urug‘ini sepish kerakligini anglagan holda zimmasidagi vazifani ado etish yo‘lini izlaydi. Shou: «U dunyoga Uchinchi saltanatni oldindan g‘ira-shira payqab nazar tashlaydi»[78], deydi.

Shou Ibsenning o‘z asarlariga katta ta'sir ko‘rsatganini qayd etadi va bu hol boshqa hech qaerda muallif «idealizm»ining «realizm»ga muxolifligichalik yaqqol ko‘zga tashlanmaydi. Yozuvchi uchun patsifizm (tinchlikparvarlik) yoki militarizm va yoki jinsiy aloqadan tiyilish idealizmning yaqqol ko‘rinishlari, ushbu dialektikani osib qo‘yish mumkin bo‘lgan qoziq vazifasini bajargan narsa uning dastlab yozilgan aksariyat  pesalarining mavzusi  edi.

Albatta, Shou o‘zining fabiy[79]cha hurfikrlik bilan yo‘g‘rilgan javobining talabga javob bera olmasligini yaxshi bilar edi. Hurfikrlilik bo‘lmasdan turib jinsiy aloqa erkinligiga qanday erishish mumkinligi u mashg‘ul bo‘lgan sohada chindan ham hal etilgan bir-ikki masalaning biri edi[80]. Biroq Ibsenga uning «Qaysar va galileyalik» pesasi qanchalik qadrli bo‘lgan bo‘lsa, Shou  ham yozilajak eng zo‘r pesasida superodamni yaratish g‘oyasini o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan edi. Hesket Pirson yozganidek:

Shou ko‘p yillar davomida (bu 1913 yil edi)  payg‘ambar haqida pesa yozishni o‘ylab yurar edi. Uning tabiatiga ko‘proq mos keladigan qahramon jangari vali edi, bu qahramonni u chin dilidan xush ko‘rar va shuning uchun uni sobit intuitsiya bilan tasvirlashi mumkin edi. Butun tarix davomida uning talablariga to‘la javob bera oladigan birdan-bir mukammal soqolli qahramonga Muhammadgina prototip bo‘lishi mumkin edi[81].

Shou 1913 yilgi kundaligida mana bunday deb yozadi: «Men ancha vaqtdan beri Muhammadning hayoti xususida drama yozishni niyat qilib yurar edim. Biroq Turkiya elchisining norozi bo‘lish ehtimoli - yoki norozilikdan xavfsirash - lord Chemberlenning bu pesa qo‘yilishiga litsenziya bermasligiga sabab bo‘lishi mumkinligi meni  to‘xtatib qoldi». Aynan shu sababdan, Pirson yozganiday, u «Avliyo Jon» pesasini yaratadi.

Shou ham, xuddi Ibsen singari xudoni sevar, biroq xristianlik uning g‘azabini qo‘zg‘ar edi. U buni    «o‘sib borayotgan narsa alal-oqibat   xochga mixlash bilan oyoq osti qilindi»[82], bu hol gunohlardan forig‘ bo‘lishdan safsata sotib, «bir pulga qimmat gunohdan forig‘ bo‘lish bilan sotib olingan axmoqona qasos edi»[83], deya tasvirlagan edi. Uning qarshilik ko‘rsatmaslik haqidagi mafkurasi zolim hukmdorlar uchun ayni muddao edi, u hatto odatda o‘zining din uchun makon hozirlashday maqsadini ham yerga urar edi. «Ijtimoiy najot individual adolat qaror topmasidan burun yuzaga chiqishi kerak»[84]. Binobarin, Janna d'Ark yoki Muhammadning chizgilari pesaning satrlari orasidan elas-elas ko‘zga tashlanib turadi. U tug‘ma peshvo bo‘lib, uning xudodan eshitgan ovozlari asldir (bu Shouning yolg‘onni fosh qilishga debocha bo‘lmagan yakkayu yagona g‘ayritabiiy rejissyorlik san'atidir)[85]; Janna «norozilik bildirayotgan payg‘ambar, hamma narsani kunpayakun qiluvchi, Hayot Kuchining faol agenti»dir[86], uni «idealistlar» (cherkov) qoralaydi, u murosa qila olmaydi, biroq siyosiy donishmandlikni muqaddas deb biladi, chunki, Shou astoydil ishonganiday, «hukumat dinsiz mavjud bo‘la olmaydi»[87].

Islom dunyosining javobi yetarli darajada ravshan. Biz Shouning «Avliyo Jon» pesasi T.E.Lourensning arablarning jasurliklari xususidagi ertaklarni o‘z ichiga olgan «Donishmandlikning yetti rukni» asarini tahrir qilayotgan paytda yozilganini bilib qolib ham hayratlanmaymiz[88]. Garchi Lourens o‘limiga qadar Muhammadning tarjimai holini yozish niyatidan voz kechgan bo‘lsa-da,   ikki do‘st bu masalani muhokama qilganiga shubha yo‘q.