Ijod ogʻushida.
Alisher Navoiy sheʼrni, shoirlikni hamma narsadan baland tutdi. Vazirlik martabasida turib ham sheʼr yozishni toʻxtatmadi. Atrofidagilar uning bu ishiga ragʻbat va hurmat bilan qaradilar. Shoh Husayn Bayqaroning oʻzi unga rahnamolik qildi. Ulugʻ shoirning ilk sheʼriy devonini muxlislari tuzgan boʻlsalar, birinchi devoni — «Badoye ul-bidoya» («Badiiylik ibtidosi»)ni 1472—1476 yillarda shohning amri va istagiga koʻra oʻzi kitob qildi. 1485—1486-yillarda ikkinchi devon — «Navodir un-nihoya»(«Nihoyasiz nodirliklar») maydonga keldi. Alisher Navoiy 1481—1482-yillarda «Vaqfiya» asarini yozadi. Vaqf deb biror xayrli ishning sarfu xarajatini taʼmin qilmoq uchun ajratilgan yer yoki mulkka aytiladi. Alisher Navoiyning eng katta orzusi doston yozish, birinchi navbatda, XII asrning buyuk shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141—1209) dan keyin shoirlik qudtarining mezoniga aylanib qolgan «Xamsa» yaratish edi. Nizomiyning «Panj ganj» nomi bilan tarixga kirgan «Xamsa»si 5 masnaviydan tashkil topgan edi: «Maxzan ul — asror»(«Sirlar xazinas»), «Xusrav va Shirin», «Layli va Majnun», «Hayf paykar»(«Yetti goʻzal»), «Iskandarnoma». Yuz yildan keyin unga Xusrav Dehlaviy (1253—1325) javob qildi. U oʻz dostonlarini «Matla ul-anvor» («Nurlar boshlanishi»), «Shirin va Xusrav», «Majnun va Layli», «Hasht behisht»(«Sakkiz jannat»), «Oynayi Iskandariy» (Iskandar oyinasi) deb ataladi. Lekin bular hammasi forsiy tilda yozildi. Ulardan forslar, shu tilni bilganlargina bahramand boʻldilar. Oʻz xalqining shunday hazinadan bebahra qolishi Navoiyni qiynadi.

Navoiy maslahatga ustozi Abdurahmon Jomiy huzuriga boradi. Jomiy Navoiyni bu ishga tezlikda kirishishga undaydi, uning oʻz kuchi va imkoniyatlariga ishonchini mustahkamlaydi. Navoiy besh dostonni ikki yilda tamomlaydi. 1483-yilda oʻz «Xamsa»sini yoza boshlab, 1485-yilning boshida yugatadi. Shoir ishlagan kunlar hisobga olinsa, 54 ming misralik ulkan obida 6 oyda bitkaziladi. Turkiy tilda birinchi marotaba «Xamsa» yaratiladi. Olimu fuzalo — barcha bu hodisani zoʻr olqish bilan kutib oldilar. Zayniddin Vosifiyning «Badoyeʼ ul-vaqoyeʼ»sidan: "Shoh Navoiyga: «Bir mojaro Siz bilan bizning oramizdan koʻpdan hal boʻlmay keladi, shuni bugun bir yoqlik qilaylik», deydi. Bu mojaro shundan iborat ediki, Sulton Husayn Alisherning muridi boʻlishini koʻpdan orzu qilar va uni «pirim» deb atar edi.

Alisher esa har gal: «Yo Ollo, yo Ollo, bu qanday gap boʻldi! Aslida — biz muridmiz, siz — hammasiga pirsiz», der edi. Endi Sulton Husayn Alisherdan soʻradi: — Pir nima-yu, murid nima?

Alisher javob berdi:

Pining tilagi — muridning tilagi boʻlishi kerak.
Shunda Sulton Husayn oʻzining oq otini olib kelishni buyuradi. Ot juda asov, chopagʻon edi.
Sulton Husayn aytdi:

Siz murid, men murid boʻladigan boʻlsam, Siz shu otga minasiz, men uni yetaklayman.
Alisher noiloj otga minishga majbur boʻladi. Ot gʻoyat asov boʻlib, shohdan boshqani oʻziga yaqinlashtirmas edi. Alisher oyogʻini uzangiga qoʻyishi bilan ot tipirchilay boshladi, Sulton Husayn otiga oʻshqirdi, ot itoat qilib, Alisherning minishini kutdi. Alisher egariga oʻtirishi bilan Sulton Husayn otining jilovidan ushlab yetaklay boshladi. Alisher hushidan ketdi. Uni egardan koʻtarib oldilar. Tarihda bunday hol koʻrilmagan edi. Hech bir zamonda shoh shoirga jilovdorlik qilmas edi. 1480—1490-yillar Navoiy uchun badiiy ijodda samarali davr boʻldi. Shoir «Xamsa» dan keyin koʻp oʻtmay, ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi. U 1488-yilda yozgan «Tarixi mulki ajam» («Ajam shohlar tarixi») shularning biri edi. Bu asar «Muhokamat ul-lugʻatayn»da «Zubdat ut-tavoxir»(«Tarixlar qaymogʻi») deb ham ataladi. 1480-yillarning oxiri, 1490-yillarning boshida Navoiyning yaqin doʻstlari, ustozlaridan Sayyid Hasan Ardasher (1489), Abdurahmon Jomiy (1492), Pahlavon Muhammad (1493) ketma-ket vafot etdilar. Navoiy ularga bagʻishlab «Holoti Sayyid Hasan Ardasher», «Xamsat ul-mutahayyirin», «Holoti Pahlavon Muhammad» asarlarini yozadi. Bu asarlar nasriy boʻlib, shoirning bu ulugʻ zamondoshlari haqidagi memuar xotiralaridan tashkil topgan edi. 1491-yilda muammo janriga bagʻishlangan «Risolayi muammo» (ikkinchi nomi «Mufradot») risolasini yozi. Navoiy zamonasida muammo janri keng tarqalgan boʻlsa — da, asosan, fors tilida yozilar edi. Navoiy oʻzbek tilida muammo yozgan ilk oʻzbek shoirlaridan boʻldi. «Xazoyin ul-maoniy»ga uning 52 muamosi kiritilgan. Shoirning fors tilidagi muammolarini esa 500 chamalaydilar. Navoiyning 1490-yillardagi eng katta xizmatlaridan biri «Xazoin ul maoniy» («Maʼnolar xazinasi»)ni tuzish boʻldi. 1492—1498-yillarda tartib qilingan 4 qism devondan iborat bu ulkan sheʼriy kulliyot shoirning turkiy tilda yozilgan deyarli barcha lirik sheʼrlarini qamrab olgan edi. Shoir 7-8 yoshidan 20 yoshigacha boʻlgan davrni umrining navbahori hisobladi va shu davr devonini «Gʻaroyib us-sigʻar»(«Yoshlik gʻaroyibotlari») deb atadi.

Hayotining soʻnggi yillari.
1490-yillarning boshidagi ogʻir yoʻqotishlar, ayniqsa, 40 yillik qadrdoni Pahlavon Muhammad bilan ustozi Jomiydan judo boʻlish Navoiyga qattiq taʼsir etdi. Buning ustiga saroyda Xadichbegim Nizomulmulk bilan mulk va mansab ishtiyoqida yangi-yangi fitnalar toʻqiydi. Shu fitnalar natijalaridan biri pok qalbli barcha kishilarni larzaga solib, mamlakatni halokat yoqasiga keltirib qoʻyadi. Bu-Moʻmin Mirzoning oʻz bobosi farmoni bilan qatl qilinishi edi. 1489-yilda Navoiy Hirotga qaytgach oʻrniga Astrobod hokimi qilib Badiuzzamon tayinlagan edi. Bu orada Balxda Darveshali qoʻzgʻoloni boshlanadi. Husayn Bayqaro Navoiyni olib, Balxga joʻnaydi. Darveshali bilan sulh tuziladi, lekin Hisorda Abusaidning oʻgʻli Sulton Mahmud Husayn Bayqaroga qarshi kurash boshlaydi. Shoh Navoiyni Balxda qoldirib, oʻgʻli Badiuzzamonni olib Hirotga otlanadi. U bilan ham murosaga kelishib, orqaga qaytadi va Balxni Badiuzzamon tasaruffiga beradi. Badiuzzamon oʻgʻli — 13 yoshli Moʻmin Mirzoni Astrobodda qoldirib Balxga keladi. Xadichbegim Nizomulkmulk bilan birgalikda Astrobodga Muzaffar Mirzoni hokim qilib tayinlashga erishadilar. Husayn Bayqaro va Badiuzzamon oʻrtasidagi munosabat yomonlashadi. Badiuzzamon Moʻmin Mirzoga Muzaffar Mirzoni shaharga kiritmaslikka buyuruq beradi. Shoh tezda Navoiyni Balxga yuboradi. Navoiy ota va oʻgʻil orasiga tushib, ularni yarashtiradi. Biroq huddi shu paytda Husayn Bayqaroning Badiuzzamonni qoʻlga tushirish va qamoqqa olish haqidagi Balxga, shahar qutloviga yoʻllagan yashirin farmoni maʼlum boʻlib qoladi. Yarash yana urushga aylanadi.

Navoiy voqeani bunday izga kirib ketganidan qattiq iztirob chekadi va umidsiz orqaga qaytadi. Ota-oʻgʻil urushida Badiuzzamon yengiladi. Moʻmin Mirzoni Muzaffar Mirzo asir oladi. 1499-yilda Marvda Husayn Bayqaroning yana bir oʻgʻli Abulmuhsin otasiga qarshi bosh koʻtaradi. Shoh oʻz qoʻshini bilan Marvga otlanadi. Bu paytlarda Navoiy hajga boorish orzusida edi. Mirxondning xabar berishicha, Abulmuhsin otasi bilan sulh tuzish uchun Alisherning podshoh nomidan vakil boʻlib kelishini shart qilib qoʻyadi. Navoiyga tez chopar yuboriladi. Chopar shoirga yetib, shohning maktubini topshiradi. Unda shoirning hajni keyinga qoldirib, texda Marvga yetib kelishi iltimos qilingan edi. Alisher Mashhad ulugʻlari va hamrohlari bilan maslahatlashadi. Ular mamlakatning tinchiligi uchun Alisherning hajga borishidan kechishini soʻraydilar. Alisher belgilangan joyga yetib boradi, ota-oʻgʻillarni yarashtirib, Hirotga qaytadi.

1498-yilda Alisher Navoiy «Majolis un-nafois»ni qayta koʻzdan kechirib, toʻldirdi. Shoirlar adadni 459 taga yetkazdi. Shu yili yoshligidan qalbida muhirlanib kelgan «Mantiq ut-tayr» ga javob yozadi. «Lison ut-tayr» Navoiy ijodini yakunlovchi asarlardan biridir. Buyuk shoir 1498—1499 yillarda xatlarini toʻplab, «Munshaot» tuzdi. Unda 88 ta xat jamlangan boʻlib, ularning aksariyati shoirning shoh va shahzodalarga yoʻllangan. Shoirning 1500-yilning oxirlarida yozib tugatgan «Mahbub ul-qulub» asari uning eng soʻnggi asari boʻlib qoldi. Navoiy 1501-yilning 3-yanvarida vafot etadi. Butun halq — shohda gadogacha, olimdan choʻpongacha, shoirdan dehqongacha ulugʻ farzandining oʻlimiga qaygʻu va iztirob bilan motam tutadi.

Yana Navoiy haqida
Ulugʻ oʻzbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi Nizomiddin Mir Alisher Navoiy temuriylar saltanatiga tegishli Xuroson mulkining markazi — Hirotda tugʻilib, shu yerda umrining asosiy qismini oʻtkazgan. Navoiyning otasi Gʻiyosiddin Bahodir temuriylar xonadoniga yaqin boʻlgan. Sheʼr zavqi va isteʼdodi erta uygʻongan Alisher etti yoshidayoq Farididdin Attorning 'Mantiqut-tayr' asarini yod olgan, Sharafiddin Ali Yazdiy nazariga tushgan. Mavlono Lutfiy yosh shoir isteʼdodiga yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy eʼtirofini qozongan.

Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan taʼlim olgan, Abdurahmon Jomiy bilan ijodiy hamkorlikda boʻlgan. Navoiy 1469 yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar sababli Hirotdan chiqib ketishga majbur boʻlgan.

Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga oʻtirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida yangi bosqich boshlanadi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga 'muqarrabi hazrati sultoniy' ('sulton hazratlarining eng yaqin kishisi') degan unvonni beradi. Unga koʻra Navoiy davlatning barcha ishlariga aralasha olardi.

Navoiy ijodi ixlosmandlari uning sheʼrlarini yigʻib, 'Ilk devonʼ (1464-65) tuzgan edilar, soʻngra 'Badoyiul-bidoyaʼ ('Goʻzallikning boshlanishi'), 'Navodirun-nihoyaʼ ('Nodirliklar nihoyasi') nomli devonlar (1470-yillar) tartib berilgan. Lirik merosi umumiy hajmi 50000 misradan ortiq 'Xazoyinul-maoniy' nomli toʻrt devon (1491—1498)ga jamlangan. Alisher Navoiy ijodining yuksak choʻqqisi 'Xamsaʼ asari (1483-85)dir, shoir birinchilardan boʻlib, turkiy tilda toʻliq 'Xamsaʼ yaratdi va turkiy tilda shunday koʻlamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi. 'Xamsaʼ tarkibiga 'Hayrat ul-Abror', 'Farhod va Shirinʼ, 'Layli va Majnunʼ, 'Sab’ai sayyor', 'Saddi Iskandariy' kabi dostonlar kiradi. Navoiyning tasavvufiy qarashlari deyarli barcha asarlarining ruhiga singgan boʻlsa-da, maxsus 'Lisonut-tayr' dostoni(1499)da, 'Nasoyimul-muhabbatʼ manqabasi'(1495-96)da, 'Tarixi anbiyo va hukamoʻ(1485-8), 'Arbainʼ, 'Munojotʼ singari asarlarida aks etgan. Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan soʻng Navoiy asarlarini diniy va soʻfiylik jihatidan oʻrganish kengaydi, ular ob’ektiv va ilmiy bahosini olmoqda. 'Arbainʼ, 'Munojotʼ kabi asarlari chop etildi.

Navoiy merosining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat. Ular ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-taʼlimiy va ilmiy-falsafiy yoʻnalishdadir. 'Mahbubul-qulub'(1500-01) Navoiyning soʻnggi yirik asari boʻlib, unda ulugʻ mutafakkir adibning hayoti davomidagi kuzatishlari, toʻplagan boy tajribasi oʻz yuqori darajasida aksini topgan. Uch qismdan iborat bu asarda 'Soriun-nosning af’ol va ahvolining kayfiyati' (1), axloqiy muammolar (2), 'mutafarriqa favoyid va amsol surati' (3) masalalari ifodalangan.

'Xamsatul-mutahayyirinʼ('Besh hayratʼ,1494) asarida ustozi va doʻsti Abdurahmon Jomiy, uning hayoti lavhalari, tariqati, yozishmalari, asarlari haqida hayratomuz hikoyalar keltiriladi. 'Holoti Sayyid Hasan Ardasher' (1488-89), 'Holoti Rahlavon Muhammad' (1493) asarlari manoqib-holot yoʻnalishida boʻlib, ularda shoirga ustozlik qilgan buyuk shaxslar hayoti, faoliyati yoritilgan. 'Munshaotʼ (1498-99) Navoiyning maktublari toʻplami (jami 88 ta xat) boʻlib, ular sogʻinchlik xatlari, navroʻz tabriklari, taʼziyanomalar, siyosiy oʻgitlar, sulhnomalar va boshqa yoʻnalishlardadir. Ular Husayn Boyqaro, Badiuzzamon va boshqa tarixiy shaxslarga bitilgan. 'Majolisun-nafois' (1490-91; 1497-98) tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki tazkira boʻlib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida maʼlumot bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot boʻlmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari, toʻrtinchi majlisda beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movaraunnahr, Kichik Osiyo va Eron, yettinchi va tiliga tarjima qilingan.

Navoiy 'Muhokamatul-lugʻataynʼ asarini oʻz zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til xususitlari bilan qiyoslashga bagʻishladi. Jonli xalq tilida qoʻllanilgan koʻplab soʻzlarni asarga kiritib, adabiy tilda qoʻllanilishiga sababchi boʻldi. Oʻzigacha ishlatilgan soʻzlarni yangi maʼno qatlamlarini ochdi. Oʻzbek tili grammatikasini Mahmud Koshgʻariydan soʻng ilmiy asosga soldi. Oʻzbek tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi boʻldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va eʼtiborli asarlarga murojaat qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi. Aruz nazariyasiga bagʻishlangan 'Mezonul-avzonʼ(1492) asarida arab va fors aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turk yozma va ogʻzaki sheʼriyati namunalarining vazn xususiyatlarini oʻrgandi. Turkiy aruz tabiatini yoritish bilan birga turk sheʼriyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi.

'Tarixi muluki Ajam' ('Ajam shohlari tarixi',1488) qisqa tarix boʻlib, Eron shohlari xronikasi bayon qilingan 'Tarixi Tabariy', 'Shohnomaʼ asarlarini mantiqan toʻldiradi, ulardagi faktlarni izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh Kayumarsdan sosoniylarning soʻnggi vakili Yazdi Shahriyorgacha boʻl-gan shohlar tarixini, mifologik talqinini beradi. 'Tarixi anbiyo va hukamoʻ ('Paygʻambarlar va hakimlar tarixi', 1485—1498) asarining birinchi boʻlimida 'Qissasul-anbiyoʻlar anʼanalarini davom ettirib, Odam alayhis-salomdan Nuh, Iso, Muso, Yaʼqub, Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi paygʻambarlar tarixiga oid qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni hakimga ham anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning 'Hukamo zikridaʼ deb nomlangan ikkinchi boʻlimida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar Fishogʻurs, Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, Buzurgmehr haqida ibratli hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri qisqa satrlarda talqin qilinadi.

'Vaqfiyaʼ (1481) asarida vaqf yerlari, mulklari, ularning miqdori, ulardan foydalanish, vaqf mulki va mablagʻi evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu yoʻnalishda madrasa va xonaqohlarda oʻrnatilgan tartiblar haqida fikr yuritdi. Navoiy oʻz ixtiyoridagi mablagʻlar hisobiga qurilgan xayriya muassasalari, ilmiy-madaniy binolar va bogʻlarni sanab oʻtdi. Asar Navoiy va Husayn Boyqaro munosabatlarini oʻrganish uchun ham muhim hujjatli manbadir.

Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat maʼnaviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam oʻrin oldi. Mustaqil Oʻzbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga koʻtarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, Oʻzbekiston Davlat mukofoti, Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, Oʻzbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-maʼrifiy muassasalar, jamoa xoʻjaliklari ulugʻ shoir nomi bilan ataladi.

Nasriy asarlari

  Navoiy merosining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat. Ular ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-talimiy va ilmiy-falsafiy yonalishdadir.
Mahbubul-qulub (1500-01) Navoiyning songgi yirik asari bolib, unda ulug mutafakkir adibning hayoti davomidagi kuzatishlari, toplagan boy tajribasi oz yuqori darajasida aksini topgan. Uch qismdan iborat bu asarda Soriun-nosning afol va ahvolining kayfiyati (1), axloqiy muammolar (2), mutafarriqa favoyid va amsol surati (3) masalalari ifodalangan.
Xamsatul-mutahayyirin(Besh hayrat,1494) asarida ustozi va dosti Abdurahmon Jomiy, uning hayoti lavhalari, tariqati, yozishmalari, asarlari haqida hayratomuz hikoyalar keltiriladi.
Holoti Sayyid Hasan Ardasher (1488-89), Holoti Rahlavon Muhammad(1493) asarlari manoqib-holot yonalishida bolib, ularda shoirga ustozlik qilgan buyuk shaxslar hayoti, faoliyati yoritilgan.
  Munshaot (1498-99) Navoiyning maktublari toplami (jami 88 ta xat) bolib, ular soginchlik xatlari, navroz tabriklari, taziyanomalar, siyosiy ogitlar, sulhnomalar va boshqa yonalishlardadir. Ular Husayn Boyqaro, Badiuzzamon va boshqa tarixiy shaxslarga bitilgan. 1480-1490 yillar Navoiy uchun badiiy ijodda samarali davr bo'ldi. Shoir "Hamsa" dan keyin ko'p o'tmay ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi u 1488 yilda yozgan "Tarixi muluki ajam" shularning biri edi. Bu asar "Muhokamatul ul-lug'atayinda" da "Zubdat ut-tavorix" deb ham ataladi. Kitobning asosiy g'oyasi o'tgan shoxlarning hayoti qilgan ishlari orqali zamondoshlariga ibrat saboq bermoqdir. Dunyoda nimaiki bor o'tkinchidir. Birginda narsa boqiy, u ham bo'lsa, adolatdir. Navoiy Xusayn Bayqaro ni shunday adolatparvar shoxlardan xisoblaydi va uning tarixni yozajgini aytadi biroq uning niyatlari amalga oshmay qoldi. Shuningdek Navoiyning "Tarixi anbiyo va hukamo", "Siroj ul-muslimin" asarlari ham ibrat va pand mazmunini ko'zda tutgan edi.
  1491 yilda muammo janriga bag'ishlangan "Risolayi muammo" risolasini yozdi. Hadislar asosida 40 ruboyini o'z ichiga olgan "Arbain" ham shu yillari yuzaga keldi.
  1495-1496 yillarda "Nasoyim ul-muhabbat" ni yozib tugatdi. Bu asar sharqda o'tgan mashhur shayqlar so'fiylar hayoti haqida ma'lumoit beruvchi tazkira edi. Bu taskira Abdurahmon Jomiyning "Nafohat ul-uns" nomli kitobining erkin tarjimasi edik. Alisher Navoiy uni yangi ma'lumotlar bilan boyitdi, birinchi navbatda turkiy xalq vakillariga keng o'rin ajratdi 750 shayx haqida ma'lumot beruvchi bu asarda tasavvuf tariqatlari, qonun qoidalari so'fiylarga hos hususiyatlar ular hayotiga kasb koriga oid lavhalar o'rin olgan bo'lib tasavvufni o'rganishda muhim ahamiyatga ega. Jumaladan, uning Yassaviyga oiud ma'lumotlari qimmatli hisoblanadi. 1998 yilda Alisher Navoiy "œMajolis un-nafois" ni qayta ko'zdan kechirib to'ldirdi shoirlar adadi 459 taga yetqazdi. Shu yil yoshligidan qalbida muhrlanib kelgan "Mantiq ut-tayr" ga javob yozadi.
  1500 yil ohirlarida yozgan "Mahbub ul-qulub" asari uning so'ngi asari bo'lib qoldi. "Mahbub ul-qulub" tuzilishiga ko'ra uch qismga bo'linadi

Ijtimoiy tabaqalar

Ahloq odatlar

Pand hikmatlar

  Janriga ko'ra nasrda yozilgan. Ayrim o'rinlardagina sheriy parchalar keladi. U parchalar ko'pincha fikrni hulosalash yoki bayonga ziynat berish uchun keltiriladi. Shoir nasriy bayonda saj'ga rioya qiladi qiladi. Asardagi fikr mulohozalar, noyob kuzatishlar milatimizni asarlar osha tarbiyalab kelgan axloq odob, turush turush turmushning mazmun mohiyatini anglashda muhimdir. Badiy jihatidan esa asar o'zbek nasri tarraqqiyotida betakror ahamiyatga ega.


 

Bolalik davri



   Alisher Navoiy 1441-yil 9-fevralda Amir Temurning o'gli Shohruh Mirzo shohligi davrida Hirotda tug'ildi. Zamondoshlari uning haqida ko'pincha "Nizomiddin Mir Alisher" deb yozadilar. 'Nizomiddin"-din--diyonat nizomi degani bo'lib, donishmand mansab egalariga beriladigan sifat, "mir" - amir demakdir. Uning otasi G`iyosiddin Muhammad (uni G`iyosiddin Kichkina ham der edilar) temuriylar saroyining amaldorlaridan, xonadonning ishonchli kishilaridan edi. Onasi amirzoda Shayh Abusaid Changning qizi bo`lgan, ismi ma`lum emas. Alisherning bobosi Temurning o`g`li Umarshayx bilan emikdosh (ko`kaldosh) bo`lgan ekan.
   Buyuk shoir o`z asarlarida o`z asarlarida bu qutlug` dargohga yaqinligidan iftixor etishini bayon qiladi. Shuningdek, uning tarjimai holiga oid ayrim lavhalar asarlarida uchraydi. Bu tabarruk zot to`g`risidagi ba`zi ma`lumotlarni esa uning zamondoshlari o`z kitoblarida beradilar.
   Alisher saroy muhitida yashaganligi uchun alohida tarbiya va nazoratda o`sdi. Kichiklik chog`idan she`r va musiqaga ishqi tushdi. Olimu fozillar davrasida bo`ldi. Uch-to`rt yoshlarida davrining mashhur shoiri Qosim Anvorning bir she`rini yod aytib, mehmonlarni hayratga soldi. Bir yildan so`ng uni maktabga berdilar. U bo`lajak sulton Husayn Bayqaro bilan birga o`qidi. Uning zehni va iqtidori haqidagi gaplar esa el orasida tarqalib bordi.
1447-yilda Shohruh Mirzo vafot etib, temuriy shahzodalar o`rtasida taxt uchun kurash boshlanadi. Hirot notinch bo`lib qoladi. Alisherlar oilasi Iroqqa yo`l oladi. Yo`lda, Taft shahrida Alisher zamonasining mashhur tarixchisi, "Zafarnoma" ning muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashdi.
   Alisher xonadoni 1541-yilda Hirotga qaytadi. Tarixchi Xondamir bu bilan bog`liq shunday bir hikoyani keltiradi: Karvon Yazd cho`li bilan Hirotga borarkan, tungi yurishlardan birida ot-ulov ustida hammani uyqu bosadi. Alisher mingan ot, ittifoqo, yo`ldan chiqib, bo`lajak shoir egardan tushib qoladi, uyqu zo`rlik qilib, uyg`onmaydi. Horigan ot ham egasi yonidan ketmay, to`xtab qoladi.
   Alisher tong otib, quyosh qiziganda uyg`onadi. Qarasa, poyonsiz sahro, atrofida hech kim yo`q. Yolg`iz otigina yovshan ildizlarini chimtib turibdi. O`n yoshli bola o`zini qo`lga oladi. Otini minib, zehn bilan yo`lni topib ilgari yuradi. Kun qizib, chanqoqlik boshlanadi. Shu payt uzoqdan bir narsa qorayib ko`rinadi. U suv to`la mesh ekan, Ollohga shukuronalar aytib, Alisher yo`lini davom ettiradi. Uning ota-onasi manzilga yetgach, o`g`illlarini yo`qligini biladilar va mulozimni shoshilinch orqaga qaytaradilar. Mulozim ko`p yurmay, Alisherga duch keladi. Alisherni, go`yo u qayta tug`ilganday, quvonch bilan kutib oladilar.
    1452-yilda Abulqosim Bobur Mirzo Xuroson taxtiga o`tiradi, notinchliklar bosiladi. G`iyosiddin Muhammad Sabzavorga hokim qilib tayinlanadi. Alisher esa o`qishini davom ettiradi. Maktab yosh Alisherni she`riyat, adabiyot olamiga olib kirdi. Bo`lajag shoir Sa`diy Sheroziyning "Guliston". "Bo`ston", asarlarini, Farididdin Attorning "Mantiq ut-tayr"("Qush mantig`i")ni so`ngsiz ishtiyoq bilan o`qidi. Ayniqsa, qushlar tilidan keltirilgan hikoyatlar va ularning chuqur mazmuni Alisherning o`y-xayolini tamom egallab oldi"¦
Bir kuni qushlar jam bo`libdi. Har xil: to`ti, qumri, tovus, bulbul va hokazo. O`rtaga hudhud (sassiqpopishak) chiqibdi. Boshidagi tojini selkillatib, o`zini ta`rifu tavsif etibdi. So`ng u hammani olam podshosi Semrug`ni izlashga undabdi. Qushlar uni surishtira boshlabdilar. "Zotini, sifatini, sifatini ayt, bizga nishon ber!" — deyishibdi ular. Hudhud hikoya boshlabdi: Smurg` bir kecha dunyoni aylanib, uchib yurar edi. Nogoh yo`li Chin shahri ustidan tushdi. Bir silkingan edi, mamlakat nurga g`aeq bo`ldi. Patidan biri tushib qolgan ekan. Ogoh bo`lganlar aqlu shuurini yo`qotdilar. Chin mulki esa hashamat (ulug`vorlikka) chulg`andi.
   Qushlar zavqu shavq bilan yo`lga tushadilar. Buroq bu zavq-shavq uzoq davom etmaydi. Qushlar e`tiroz bildirib, uzr aytib, o`zlarini chetga ola boshlaydi. Hudhud har biriga javob aytadi. Semrug`ga yetishish baxti oldida bu dunyoning tashvishlari hechligini isbot etuvchi biror hikoya keltiradi. Hudhudning gaplari, hikoyalari qushlarga yangi bir kuch bag`ishlaydi. Ular hudhudni boshliq qilib, yo`lga tushadilar. Hudhud buy o`lning ishq yo`li ekanligi, unga kirgan odam Shayx San`on singari o`zligidan kechishi lozimligini aytadi. Yana bir-biridan jozibali hikoyalar"¦ Nihoyat, qushlar yeti vodiyni bosib o`tadilar va o`zlarining Semurg` ekanligini anglab yetadilar.
    "Mantiq ut-tayr" xayoli Alisherga bir umr hamroh bo`ldi. Umrining so`ngida esa "Lison ut-tayr"("Qush tili") nomi bilan kitob yozdi. Bo`lajag shoir yana Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy asarlarini sevib o`qir edi.
   1453-yilda Alisherning otasi G`iyosiddin Mauhammad vafot etadi. Alisher Abulqosim Bobur hizmatiga kirdi. Avval Sabzavorda, so`ng Mashhadda yashadi. Ikki maktabdosh do`st — Husayn va Alisher yana birga bo`ldilar. Bir munosabat bilan u 50 ming bayt, 100 ming misra she`r yod olganini aytdi. She`r shunchaki nutq o`stirish emas, ma`rifat, taffakur mashqi ham edi. Navoiy 15 yoshlarida o`z she`rlari bilan zamonasining mashhur shoirlari diqqatini tordi. Xondamirning yozishicha, she`rlari bilan endigina tanilib kela boshlagan Alisher o`z davrining dongdor shoiri Mavlono Lutfiy xizmatiga boradi. Mavlono undan she`r o`qishni iltimos qiladi. Alisher o`zining:

Orazin yopg`och, ko`zimdin sochilur har lahza yosh,
        Bo`ylakim, paydo bo`lur yulduz nihon bo`lg`och quyosh.

matla`i bilan boshlanadigan g`azalini o`qiydi. She`rdan hayratga tushgan keksa shoir bunday deydi: "Valloh, agar muyassar bo`lsa edi, o`zumning forsiy va turkey tillarda aytgan o`n-o`n ikki ming baytimni shu g`azalga almashtirardim va buni o`zimning katta yutug`im deb hisoblar edim". Bu turkiy (o`zbek) she`riyatiga juda katta iste`dod kirib kelayotganidan nishona edi.
 

Yigitlik davri




   1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etdi. Hokimyat tepasiga Abusaid Mirzo keldi. Husayn Bayqaro taxt uchun kurashga sho`ng`ib ketdi. Navoiy esa Mashhad madrasalarida o`qishni davom ettirdi. Do`stlar orttirdi. Keksa shoir Kamol Turbatiyni shu yerda uchratdi. Turbatlik bu shoir Alisher bilan bir bayt muhokamasi ustida tanishib qoldi.Shoir 1464-yilda Hirotga qaytadi. Biroq poytaxda uni noxushliklar kutadi. Abusaid Mirzo u bilan taxt talashayotgan Husayn Bayqaroni yaqin kishilarini ta`qib va tayziq ostiga olgan, jumladan, tog`alari Mirsaid Kobuliy va Muhammad Ali G`aribiylarni oldinma-keyin qatl ettirgan edi. Ular iste`dodli shoirlar edi. Alisherning ota mulki musodara qilingan, hatto yashashab turgani boshpana ham qolmagandi. U shaharda uzoq qola olmadi. Holbuki, yosh shoirning ijodi barq urgan payti edi. Abdurahmon Jomiyadek zamonasining alloma adibi bilan yaqindan tanishib, saboqlar olgani, mehr qozongan edi. Navoiy - "Mahmud Nuran" deb e`zozlagan bu mashhur shoir va olim o`zini siyosatdan uzoq tutar, hatto shahar tashqarisidagi Sa`diddin Koshg`ariy (1456-yilda vafot etgan mashhur shyx, Jomiyning ustozi) mozori yonidan joy qilib, o`sha yerda yashar edi.
   Navoiyning Sayyid Hasan Ardasherga yozgan she`riy maktubi bor. U "Masnaviy" nomi bilan "Xazoyin ul-maoniy"ning birinchi devoniga kiritilgan. Mutaxasisslar uni Navoiyning Hirotdan Samarqandga jo`nash oldidan yozgan maktubi deb hisoblaydilar. Chamasi, shoir safar oldida Ardasher bilan xayrlashmoqchi bo`lgan, lekin uni topmagan. So`ng ushbu maktubni yozib qoldirgan. Maktub Alisherning safar oldidagi kechinmalari va o`z otasidek yaqin ko`rgan Sayyid Hasan Ardasherning sifatlarini ta`rif etish bilan boshlanadi. Vatan va do`stlarni tashlab ketish og`ir. Xayrlashmay ketish undan ham og`ir. U ulug` do`stiga ketishi sabablarini tushuntirmoqchi. Xat shu munosabat bilan yozilgan. Inson so`z bilan ulug`dir, "falak jismining joni"-so`z, ayqisa "nazm" (she`r), deydi shoir. Va o`zida she`r yozishga juda katta kuch-qudrat sezayotganini aytadi. Shunday qudratki, agar Firdavsiy o`z "Shohnoma"sini 30 yilda yozgan bo`lsa, u o`shanday asarni 30 oyda yoza oladi. Nizomiy Ganjaviyning 30 yil sarflab maydonga keltirgan "Xamsa"si uning oldida 2-3 yillik ishdir. Faqat unga imkon kerak. Yurt esa notinch, odamlarda vafo yo`q. Insoniylik qolmagan zulm avjida. Hatto tasali beruvchi kishi ham yo`q. Ketaman, desang etagindan tutadigan umr yo`ldoshing, ketsang, ayriliqdan eziladigan do`sting bo`lmasa.
   Navoiy 60-yillarning ikkinchi yarmida Samarqandda yashadi. Uning bu shaharga kelishi sababini turlicha talqin qiladilar. Xondamir, o`qish uchun keldi, deydi. To`g`ri u Samarqandda din huquqshunosi va faylasuf Fazulloh Abullays qo`lida o`qidi. Zahiriddin Bobur uni Abusaid surgun qildi deydi. Bunda ham asos bor. Abusaidning Alisherga munosabati yomon edi. Shoir Samarqandda dastlab moddiy qiyinchilik ichida yashaydi. Keyinroq unga shahar hokimi Ahmad Hojibek rag`bat va hoiylik ko`rsatadi. Nihoyat, Samarqand o`z go`zalligi bilan ham Navoiyni maftun etadi. Shoi uni "firdavsmonand"(jannatmisol) deb ataydi va unga hech qachon "gardi fano" o`ltirmasligini — zavolikka yuz tutmasligini istaydi. Navoiy shu yillari shoir sifatida juda katta shuhrat topa bordi. 1465 — 1466-yillarda uning muxlislari she`rlarini to`plab, "devon" tuzadilar. Bu kitob bugun "Ilk devon" nomi bilan mashhurdir. 1468-yil oxrida Eronni eggalash uchun bo`lgan jangda Abusaid halok bo`ladi. Husayn Bayqaro 1469-yilning boshida Hiroti qo`lga oladi va Samarqandga xat yo`llab, Navoiyni o`z yoniga chaqiradi. Husayn Bayqaro uni davlat ishlariga jalb etadi. Muhrdor qilib tayinlaydi.
 

"Ahli fazil va ahli hunarg'a Alisherbekcha murabbiy va muqavviy ma'lum emaskim, hargiz paydo bo'lmish bo'lg'ay".

 
Davlat va jamoat arbobi

   Alisher Navoiy 1469-1472-yillarda muhrdor, 1472-1476-yillarda vazir bo`lib ishlaydi. 1487-1488-yillarda Astrobodga hokimlik qildi. Husayn Bayqaro uni o`ziga g`oyat yaqin tutar, har bir narsada u bilan maslahatlashar va buni nihoyatda qadrlar edi. To`g`ri, Bayqaro va Navoiy o`rtasiga uchinchi kishi aralashgan, sovuqchilik tushgan paytlar ham bo`ldi. Lekin o`z davrining ikki atoqli arbobi hamkorligi juda ko`p sinovlardan muvaffaqiyat bilan o`tib, avlodlarga o`rnak bo`ldi. Husayn Bayqaro saltanatining daslabki yillarida juda notinch kechdi. Xondamirning yozishicha, u taxtga chiqqan yilning o`zida Abusaid Mirzoning o`g`li Yodgor Muhammad taxt da`vosi bilan qo`zg`aldi. Husayn Bayqaro unga qarshi qo`shin tortadi va g`alaba qozonadi.
   1470-yilning bahorida Yodgor Mirzo Astrobodda yana bosh ko`taradi. Husayn Bayqaro Navoiyni yoniga olib, qo`shin bilan yana yo`lga tushadi. Xuddi shu payt Hirotda qo`zg`olon bo`lganligi xabari keladi. Husayn Bayqaro Navoiyni unga katta vakolatlar berib poytaxtga qaytaradi. Navoiy shaharda adolatni tiklab, xalqni tinchlantiradi. Shunday to`qnashuvlarning birida Yodgor Mirzoning qo`li baland kelib, poytaxdagi ayrim kishilar unga qo`shiladilar. Mojarolarni tinchlantirish maqsadida uylangani Abusaidning qizi Robiya Sultonbegim eriga hiyonat qilib, u safariga ketganida poytaxtda inisi Yodgor Mirzo nomiga xutba o`qitadi. Yurt bir muddat Yodgor Mirzo qo`liga o`tadi. Bu hol Husayn Bayqaroga qattiq ta`sir etadi. Tushkunlikka tushadi. Navoiy shunday paytda uning yonida turadi, tassali beradi. O`sha 1470-yilning o`zida payt poylab, Navoiyning maslahati bilan Murg`ob daryosi bo`ylaridan juda qisqa muddatda Hirotga yetib keladi va Bog`I Zog`onda maishatdan charchab uxlab yotgan Yodgor Mirzoni qo`lga oladi. Shundan keyingina Xurosonda ma`lum muddat tinchlik, osoyishtalik qaror topadi. Alisher ijod kishisi edi. U tabiatan buyuruqvozlikdan va hukmfarmonlikdan yiroq, tafakkur hamda taxayyulga moyil, g`oyat nozikta`b bir kishi edi. Mansab-lavozimlar har qancha yuksak bo`lmasin uning uchun zil-zambil yuk bo`lib, Husayn Bayqaroga bo`lgan ixlos va muhabbatigina uni iste`fo berishdan saqlab turar edi. Shunga qaramasdan, u sadoqat bilan xizmat qildi. `Donishmadnligi, tadbirkorligi bilan ko`plab g`alayonu qon to`kishlarni oldini oldi, urushlarni yarashga aylantirdi. Uning bu fazilati, ayniqsa, 1972-1476-yillardagi vazirlik faoliyatida yaqqol namoyon bo`ldi. Husayn Bayqaro hokimyat ishlarida Navoiyning aql va sadoqatida tayanib ish ko`rdi. Uni, qarshiligiga qaramasdan, yuqori martabalarga tayinladi, 1472-yilda esa "amir"(vazir)likka qo`ydi. Buyuk shoir "amiri kabir" (ulug` amir), "amirul muqarrab" (podshoga eng yaqin amir) unvonlariga musharraf bo`ldi. Uning vazirlik yillari Hirotda obodonlik avj olgan, madaniyat gullab, yashnagan davr bo`ldi. Ulug` amir o`zi bosh bo`lib, suvsiz yerlarga suv chiqardi, eski ariqlarni tozallatirdi, yangi kanallar qazdirdi. Eski binolarni ta`mir qildirib, yangilarini qurdirdi. Qanchadan-qancha madrasalar, xonahoqlar soldirdi.
 
Zahiriddin Muhammad Bobur. 
 

Ijod og`ushida



   Alisher Navoiy she`rni, shoirlikni hamma narsadan baland tutdi. Vazirlik martabasida turib ham she`r yozishni to`xtatmadi. Atrofidagilar uning bu ishiga rag`bat va hurmat bilan qaradilar. Shoh Husayn Bayqaroning o`zi unga rahnamolik qildi. Ulug` shoirning ilk she`riy devonini muxlislari tuzgan bo`lsalar, birinchi devoni - "Badoye ul-bidoya" ("Badiiylik ibtidosi")ni 1472-1476 yillarda shohning amri va istagiga ko`ra o`zi kitob qildi. 1485-1486-yillarda ikkinchi devon - "Navodir un-nihoya"("Nihoyasiz nodirliklar") maydonga keldi. Alisher Navoiy 1481-1482-yillarda "Vaqfiya" asarini yozadi. Vaqf deb biror xayrli ishning sarfu xarajatini ta`min qilmoq uchun ajratilgan yer yoki mulkka aytiladi. Alisher Navoiyning eng katta orzusi doston yozish, birinchi navbatda, XII asrning buyuk shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141-1209) dan keyin shoirlik qudtarining mezoniga aylanib qolgan "Xamsa" yaratish edi. Nizomiyning "Panj ganj" nomi bilan tarixga kirgan "Xamsa"si 5 masnaviydan tashkil topgan edi: "Maxzan ul - asror" ("Sirlar xazinas"), "Xusrav va Shirin", "Layli va Majnun", "Hayf paykar"("Yetti go`zal"), "Iskandarnoma". Yuz yildan keyin unga Xusrav Dehlaviy (1253-1325) javob qildi. U o`z dostonlarini "Matla ul-anvor" ("Nurlar boshlanishi"), "Shirin va Xusrav", "Majnun va Layli", "Hasht behisht"("Sakkiz jannat"), "Oynayi Iskandariy" (Iskandar oyinasi) deb ataladi. Lekin bular hammasi forsiy tilda yozildi. Ulardan forslar, shu tilni bilganlargina bahramand bo`ldilar. O`z xalqining shunday hazinadan bebahra qolishi Navoiyni qiynadi. Navoiy maslahatga ustozi Abdurahmon Jomiy huzuriga boradi. Jomiy Navoiyni bu ishga tezlikda kirishishga undaydi, uning o`z kuchi va imkoniyatlariga ishonchini mustahkamlaydi. Navoiy besh dostonni ikki yilda tamomlaydi. 1483-yilda o`z "Xamsa"sini yoza boshlab, 1485-yilning boshida yugatadi. Shoir ishlagan kunlar hisobga olinsa, 54 ming misralik ulkan obida 6 oyda bitkaziladi. Turkiy tilda birinchi marotaba "Xamsa" yaratiladi. Olimu fuzalo - barcha bu hodisani zo`r olqish bilan kutib oldilar. Zayniddin Vosifiyning "Badoye` ul-vaqoye`"sidan: "Shoh Navoiyga: "Bir mojaro Siz bilan bizning oramizdan ko`pdan hal bo`lmay keladi, shuni bugun bir yoqlik qilaylik", deydi. Bu mojaro shundan iborat ediki, Sulton Husayn Alisherning muridi bo`lishini ko`pdan orzu qilar va uni "pirim" deb atar edi. Alisher esa har gal: "Yo Ollo, yo Ollo, bu qanday gap bo`ldi! Aslida — biz muridmiz, siz — hammasiga pirsiz", der edi.
Endi Sulton Husayn Alisherdan so`radi: - Pir nima-yu, murid nima?
Alisher javob berdi:
- Pining tilagi - muridning tilagi bo`lishi kerak.
- Shunda Sulton Husayn o`zining oq otini olib kelishni buyuradi. Ot juda asov, chopag`on edi.
Sulton Husayn aytdi:
- Siz murid, men murid bo`ladigan bo`lsam, Siz shu otga minasiz, men uni yetaklayman.
   Alisher noiloj otga minishga majbur bo`ladi. Ot g`oyat asov bo`lib, shohdan boshqani o`ziga yaqinlashtirmas edi. Alisher oyog`ini uzangiga qo`yishi bilan ot tipirchilay boshladi, Sulton Husayn otiga o`shqirdi, ot itoat qilib, Alisherning minishini kutdi. Alisher egariga o`tirishi bilan Sulton Husayn otining jilovidan ushlab yetaklay boshladi. Alisher hushidan ketdi. Uni egardan ko`tarib oldilar. Tarihda bunday hol ko`rilmagan edi. Hech bir zamonda shoh shoirga jilovdorlik qilmas edi. 1480-1490-yillar Navoiy uchun badiiy ijodda samarali davr bo`ldi. Shoir "Xamsa" dan keyin ko`p o`tmay, ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi. U 1488-yilda yozgan "Tarixi mulki ajam" ("Ajam shohlar tarixi") shularning biri edi. Bu asar "Muhokamat ul-lug`atayn"da "Zubdat ut-tavoxir"("Tarixlar qaymog`i") deb ham ataladi. 1480-yillarning oxiri, 1490-yillarning boshida Navoiyning yaqin do`stlari, ustozlaridan Sayyid Hasan Ardasher (1489), Abdurahmon Jomiy (1492), Pahlavon Muhammad (1493) ketma-ket vafot etdilar. Navoiy ularga bag`ishlab "Holoti Sayyid Hasan Ardasher", "Xamsat ul-mutahayyirin", "Holoti Pahlavon Muhammad" asarlarini yozadi. Bu asarlar nasriy bo`lib, shoirning bu ulug` zamondoshlari haqidagi memuar xotiralaridan tashkil topgan edi. 1491-yilda muammo janriga bag`ishlangan "Risolayi muammo" (ikkinchi nomi "Mufradot") risolasini yozi. Navoiy zamonasida muammo janri keng tarqalgan bo`lsa - da, asosan, fors tilida yozilar edi. Navoiy o`zbek tilida muammo yozgan ilk o`zbek shoirlaridan bo`ldi. "Xazoyin ul-maoniy"ga uning 52 muamosi kiritilgan. Shoirning fors tilidagi muammolarini esa 500 chamalaydilar. Navoiyning 1490-yillardagi eng katta xizmatlaridan biri "Xazoin ul maoniy" ("Ma`nolar xazinasi")ni tuzish bo`ldi. 1492-1498-yillarda tartib qilingan 4 qism devondan iborat bu ulkan she`riy kulliyot shoirning turkiy tilda yozilgan deyarli barcha lirik she`rlarini qamrab olgan edi. Shoir 7-8 yoshidan 20 yoshigacha bo`lgan davrni umrining navbahori hisobladi va shu davr devonini "G`aroyib us-sig`ar"("Yoshlik g`aroyibotlari") deb atadi.
 

   O'limidan har bir uyga tushdi motam,
   Mamlakatning har burchidan chiqdi fig'on.
   Temir yurak, tosh yurakli kishilar ham,
   Bu dahshatli musibatdan yutdilar qon 
 
Hayotining so`nggi yillari

   1490 - yillarning boshidagi og`ir yo`qotishlar, ayniqsa, 40 yillik qadrdoni Pahlavon Muhammad bilan ustozi Jomiydan judo bo`lish Navoiyga qattiq ta`sir etdi. Buning ustiga saroyda Xadichbegim Nizomulmulk bilan mulk va mansab ishtiyoqida yangi-yangi fitnalar to`qiydi. Shu fitnalar natijalaridan biri pok qalbli barcha kishilarni larzaga solib, mamlakatni halokat yoqasiga keltirib qo`yadi. Bu-Mo`min Mirzoning o`z bobosi farmoni bilan qatl qilinishi edi. 1489-yilda Navoiy Hirotga qaytgach o`rniga Astrobod hokimi qilib Badiuzzamon tayinlagan edi. Bu orada Balxda Darveshali qo`zg`oloni boshlanadi. Husayn Bayqaro Navoiyni olib, Balxga jo`naydi. Darveshali bilan sulh tuziladi, lekin Hisorda Abusaidning o`g`li Sulton Mahmud Husayn Bayqaroga qarshi kurash boshlaydi. Shoh Navoiyni Balxda qoldirib, o`g`li Badiuzzamonni olib Hirotga otlanadi. U bilan ham murosaga kelishib, orqaga qaytadi va Balxni Badiuzzamon tasaruffiga beradi. Badiuzzamon o`g`li - 13 yoshli Mo`min Mirzoni Astrobodda qoldirib Balxga keladi.    Hadichabegim Nizomulkmulk bilan birgalikda Astrobodga Muzaffar Mirzoni hokim qilib tayinlashga erishadilar. Husayn Bayqaro va Badiuzzamon o`rtasidagi munosabat yomonlashadi. Badiuzzamon Mo `min Mirzoga Muzaffar Mirzoni shaharga kiritmaslikka buyuruq beradi. Shoh tezda Navoiyni Balxga yuboradi. Navoiy ota va o`g`il orasiga tushib, ularni yarashtiradi. Biroq huddi shu paytda Husayn Bayqaroning Badiuzzamonni qo`lga tushirish va qamoqqa olish haqidagi Balxga, shahar qutloviga yo`llagan yashirin farmoni ma`lum bo`lib qoladi. Yarash yana urushga aylanadi. Navoiy voqeani bunday izga kirib ketganidan qattiq iztirob chekadi va umidsiz orqaga qaytadi. Ota-o`g`il urushida Badiuzzamon yengiladi. Mo`min Mirzoni Muzaffar Mirzo asir oladi. 1499-yilda Marvda Husayn Bayqaroning yana bir o`g`li Abulmuhsin otasiga qarshi bosh ko`taradi. Shoh o`z qo`shini bilan Marvga otlanadi. Bu paytlarda Navoiy hajga boorish orzusida edi. Mirxondning xabar berishicha, Abulmuhsin otasi bilan sulh tuzish uchun Alisherning podshoh nomidan vakil bo`lib kelishini shart qilib qo`yadi. Navoiyga tez chopar yuboriladi. Chopar shoirga yetib, shohning maktubini topshiradi. Unda shoirning hajni keyinga qoldirib, texda Marvga yetib kelishi iltimos qilingan edi. Alisher Mashhad ulug`lari va hamrohlari bilan maslahatlashadi. Ular mamlakatning tinchiligi uchun Alisherning hajga borishidan kechishini so`raydilar. Alisher belgilangan joyga yetib boradi, ota-o`g`illarni yarashtirib, Hirotga qaytadi.
   1498-yilda Alisher Navoiy "Majolis un-nafois"ni qayta ko`zdan kechirib, to`ldirdi. Shoirlar adadni 459 taga yetkazdi. Shu yili yoshligidan qalbida muhirlanib kelgan "Mantiq ut-tayr" ga javob yozadi. "Lison ut-tayr" Navoiy ijodini yakunlovchi asarlardan biridir. Buyuk shoir 1498 -1499 yillarda xatlarini to`plab, "Munshaot" tuzdi. Unda 88 ta xat jamlangan bo`lib, ularning aksariyati shoirning shoh va shahzodalarga yo`llangan. Shoirning 1500-yilning oxirlarida yozib tugatgan "Mahbub ul-qulub" asari uning eng so`nggi asari bo`lib qoldi. Navoiy 1501-yilning 3-yanvarida vafot etadi. Butun halq - shohda gadogacha, olimdan cho`pongacha, shoirdan dehqongacha ulug` farzandining o`limiga qayg`u va iztirob bilan motam tutadi.
 
 

Turk nazmida chu tortib men alam,
Ayladim ul mamlakatni yak qalam.
 
Ilmiy-filologik merosi



  Majolisun-nafois (1490-91; 1497-98) tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki tazkira bolib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida malumot bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot bolmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari, tortinchi majlisda beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movaraunnahr, Kichik Osiyo va Eron, yettinchi va sakkizinchi majlislarda temuriylar sulolasiga mansub ijodkor shoh va shahzodalar haqidagi malumotlar jamlangan. Asar Fahriy Hirotiy (1521-22), Muhammad Qazviniy (1522-23), Shoh Ali Abdulali (1598) tomonidan uch marta fors tiliga tarjima qilingan.
  Navoiy Muhokamatul-lugatayn asarini oz zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til xususitlari bilan qiyoslashga bagishladi. Jonli xalq tilida qollanilgan koplab sozlarni asarga kiritib, adabiy tilda qollanilishiga sababchi boldi. Ozigacha ishlatilgan sozlarni yangi mano qatlamlarini ochdi. Ozbek tili grammatikasini Mahmud Koshgariydan song ilmiy asosga soldi. Ozbek tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi boldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va etiborli asarlarga murojaat qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi.
  Aruz nazariyasiga bagishlangan Mezonul-avzon (1492) asarida arab va fors aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turk yozma va ogzaki sheriyati namunalarining vazn xususiyatlarini organdi. Turkiy aruz tabiatini yoritish bilan birga turk sheriyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi. Bahrlar va doiralar haqidagi tasavvurni kengaytirdi. Toqqizta yangi vazn va sheriy shaklni aniqladi. Turklik tarixida ilk bor milliy vazn haqidagi qarashlarni ilgari surdi.
  Navoiyning ilmiy-filologik merosini muntazam tadqiq qilish 20 asrning 20-yillaridan yolga qoyildi. Bu yonalishda Fitrat, Oybek, A.Sadiy, O.Sharafiddinov, A.Hayitmetov, I.Sulton, H.Qudratullaev kabi adabiyotshunos va A.K.Borovkov, O.Usmonov, A.Rustamov kabi tilshunos olimlarning ishlari etiborli.