Zahiriddin Muhammad Bobur (1483—1530) Ulugʻ oʻzbek shoiri, mutafakkir, tarixchi va davlat arbobi; markazlashgan davlat va boburiylar saltanati asoschisi.

Zahiriddin Muhammad Bobur Andijon (1483 y. 14 fevral)da tugʻilgan. Amir Temurning beshinchi avlodi, Fargʻona hukmdori Umarshayxning farzandi. Bobur 12 yoshda (1494) taxtga chiqdi. 1503—1504 yillarda Afgʻonistonni egalladi. 1519—1525 yillarda Hindistonga 5 marta yurish qiladi. Uch asrdan ortiq davom etgan (1526—1858 y.y.). boburiylar saltanatiga asos solgan, 26 dekabr 1530 yil Agra, Indiyada vafot etkan. Qabri keyinchalik vasiyatiga koʻra Qobulga koʻchirilgan.

Shoir
Lirik merosi «Qobul devoni» (1519)ga, 1528-29 yillarda «Hind devoni» ga jamlangan. Toʻliq devon tuzgani haqida maʼlumot bor. Sheʼrlarining umumiy hajmi 400 dan ortadi. Shundan 119 gʻazal, 231 ruboiy va tuyuq, qitʼa, fard, masnaviy kabi janrlarda asarlar yaratgan. Sheʼrlarini mavzu jihatidan oshiqona, taʼlimiy, tasavvufiy, hasbi hol kabi turlarga ajratish mumkin. Bobur sheʼriyati intellektual qalb izhori sifatida arqoqlidir. Uning asarlari samimiy, ravon, usluban tugal va mushakkaldir. Bobur ruboiy janrini turk adabiyotida dunyoga olib chiqqan shoirdir.

 
Bobur. Miniatyura 15 asr.Boburning ulugʻ asari «Boburnoma» boʻlib, uni «Vaqoe» deb ham nomlaydilar. Buyuk memorial asarda 1494—1529 yillari Markaziy va Kichik Osiyoda, Yaqin va Oʻrta sharq mamlakatlarida kechgan voqealar bayon etilgan. «Boburnoma»ning oʻndan ortiq qoʻlyozma nusxalari bor. Asarni Qozonda N.I. Ilminskiy (1857), Londonda Beverij xonim nashr (1905) etgan. Oʻzbekistonda dastlab professor Fitrat 1928 yilda asardan parchalar eʼlon qildi. «Boburnoma»ning 1948—1949 yillarda ikki jildli; 1960, 1989 yillarda tuzatilgan, 2002 yilda toʻldirilgan qayta nashri amalga oshirildi.

Boburning nashr qilingan asarlari «Boburnoma»ni Abdurahim xoni xonon (1586) fors tiliga, Vitsen (1705) golland tiliga, J.Leyden (1826) va V.Erskin ingliz tiliga, Pavel de Kurteyl (1871) fransuz tiliga, Rashit Rahmati Arat (1940) turkchaga, Mixail Sale (1943) ruschaga tarjima qilganlar. 1826—1985 yillar davomida «Boburnoma» 4 marta ingliz (1826,1905,1921,1922), 3 marta fransuz (187, 1980, 1985), 1 marta nemis (1878) tiliga oʻgirilgan.

Yangi alifbo-"Xatti Boburiy"ni (1504) kashf qildi. Unda sheʼrlar yozdi va Qur’on koʻchirtirdi.

Boburning soliq ishlari haqida maʼlumot beruvchi «Mubayyinul-zakot» (1521), aruz vazni haqidagi «Risolai aruz» (1523-25) kabi asarlari bor. «Aruz risolasi»da turkiy aruzning tabiati, taraqqiyoti va sheʼriy asarlardagi koʻrinishlari; aruzning 272 vazni va 21 bahriga ilmiy sharhlar berilgan. Xoja Ahror Valining «Volidiya» asarini oʻzbekchaga sheʼriy tarjima qilgan. Boburning «Harb ishi», «Musiqa ilmi» nomli asarlar yaratgani haqida ham maʼlumot bor. Ammo, ular topilgan emas.

 
Boburnoma sahifasi. Hidiston karkisi.Javohirlal Neru, M.Gandi, A.K.Singxa, B.A.Luniya kabi davlat va fan arboblari Bobur va boburiylarning Hindiston taraqqiyotidagi, jahon sivilizatsiyasidagi mavqeini haqqoniy eʼtirof etgan.

Bobur ijodi bilan xorijiy olimlardan U.Erskin, S.M.Edvards, A.Beverij, X. Beverij, R.M.Kaldekot, Ch.Stori, E.Xolden, L.U.King. F.J.Talbot, D.Ross, J.Elfiniston, I.Mano; F.Koʻprulu, Z.Mansuriy, A.K Singxa, R.Sharma, R.R.Arat, H.Boyir, Sh.Yorqin; N.Ilminskiy, N.Veselovskiy, A.Samoylovich, M.Sale, I.V.Stebleva; oʻzbek olimlari Fitrat, P.Shamsiev, H.Yoqubov, V.Zohidov, S.Azimjonova, A.Qayumov, A.Abdugʻafurov, Gʻ.Salomov, N.Otajonov, B.Qosimov, S.Hasanov, H.Boltaboev v.b. shugʻullanganlar. Oʻzbekiston Milliy universiteti olimlari Boburning sheʼriy mahorati, «Mubayyin» asari borasida tadqiqotlar olib borishmoqda.

 
Boburning ramziy qabri«Bobirnoma» mavzusida qator badiiy asarlar ham yaratilgan. Flora Anna Stilning «Boburxon» (Parij, 1940), Fernard Grenardning «Bobur» (Parij, 1930), Harold Lembning «Bobur-yoʻlbars» (Nyu-York, 1961) romanlari, Vambek Gaskonining «Bobur va uning avlodlari yoki Buyuk moʻgʻullar» (Nyu-York, 1980) esse-romanlari shular jumlasidandir. Hindistonlik Muni Laʼl boburiylar haqida 6 ta roman yozgan. Oʻzbek adabiyotida Oybek, P.Qodirov, B.Boyqobilov, X.Sultonov, X.Davron Boburga bagʻishlab roman, qissa va dostonlar yaratdilar.

Bobur nomida xalqaro ilmiy eksriditsiya mavjud boʻlib, uning aʼzolari Bobur qadamjolari boʻylab besh marta safar uyushtirdilar. Ekspeditsiya materiallari asosida «Bobur va uning jahon sivilizatsiyasida tutgan oʻrni» memorial muzeyi tashkil qilinib, uning jamgʻarmasida Bobur nomi bilan bogʻliq 500dan ortiq kitob va manbalar bor. Andijonda Bogʻi Bobur tashkil qilinib, buyuk shoirning hoki keltirilgan ramziy qabr bor, Ark ichi memorial kompleksi Bobur yashagan davr haqida maʼlumot beradi.

Jonimdin o`zga yori vafodor topmadim "¦
Jonimdin oʻzga yori vafodor topmadim,
Koʻnglumdin oʻzga mahrami asror topmadim.

Jonimdin oʻzga jonni dilafkor koʻrmadim,
Koʻnglum kibi koʻngulni giriftor topmadim.

Usruk koʻziga toki koʻngul boʻldi mubtalo,
Hargiz bu telbani yana hushyor topmadim.

Nochor furqati bila xoʻy etmisham, netay,
Chun vasligʻa oʻzumni sazovor topmadim.

Bore boray eshigiga bu navbat, ey koʻngul,
Nechaki borib eshigiga bor topmadim.

Bobur, oʻzungni oʻrgatakoʻr yorsizki, men
Istab jahonni muncha qilib yor topmadim.

Gʻurbatu hijrongʻa qoldim, oh ul jon ilgidin "¦
Gʻurbatu hijrongʻa qoldim, oh ul jon ilgidin,
Jongʻa yettim emdi gʻurbat birla hijron ilgidin.

Koʻrsatur gah tiygʻu gah oʻq holatimni bilmayin,
Ne balolar koʻradurman yori nodon ilgidin.

El figʻonimdin bajonu men bu jondin, ey ajal,
Qil xalos elniyu meni jonu afgʻon ilgidin.

Bobur, ul oy hajrida ishing base dushvor edi,
Shukrkim, qutqardi oʻlum seni oson ilgidin.

Yor yuzumni koʻrub dardu gʻamim bilsa kerak"¦
Yor yuzumni koʻrub dardu gʻamim bilsa kerak,
Yuz koʻrub dardu gʻamim chorasini qilsa kerak.

Ey sabo, jonu koʻngulni oʻzining chun qildi,
Koʻngli birla degasen joni uchun kelsa kerak.

Vaslini ne qilayin gʻayrdin ayrilmadi hech,
Yor vasli menga, u agʻyordin ayrilsa kerak.

Vaslining qadrini chun bilmadi bu telba koʻngul,
Hajrining tiygʻi aning yuragini tilsa kerak.

Shukr Boburni bilurmen degan ermish ul oy,
Lojaram bandalarin shohlari bilsa kerak.

Sochining savdosi tushti boshima boshdin yana "¦

Sochining savdosi tushti boshima boshdin yana,
Tiyra boʻldi roʻzgorim ul qaro qoshdin yana.

Men hud ul tifli pariyvashgʻa koʻngul berdim, vale
Xonumonim nogahon buzulmagʻay boshdin yana.

Yuz yamonligʻ koʻrub andin telba boʻldung, ey koʻngul,
Yaxshiligʻni koʻz tutarsen ul parivashdin yana.

Tosh urar atfol meni, uyda forigʻ ul pariy,
Telbalardek qichqirurmen har zamon toshdin yana.

Oyogʻim yetguncha Boburdek ketar erdim netay,
Sochining savdosi tushti boshima boshdin yana.

Koʻngulga boʻldi ajoyib balo qaro soching "¦
Koʻngulga boʻldi ajoyib balo qaro soching,
Shikasta koʻngluma ermish qaro balo soching.

Muyassar oʻldi junun mulki, ey junun ahli,
Nisori ashkni emdi bu kun mango soching.

Soching shikastida bordur shikasta koʻngullar,
Koʻngullar ochilur, ochilsa ul qaro soching.

Ochildi koʻngli, chu ochting sochingni, Boburning,
Ne ayb, agar desa dilbandu dilkusho soching.

[tahrir] Baloyi ishqki, har dam manda jafoyedur "¦
Baloyi ishqki, har dam manda jafoyedur,
Bu ishdin kecha olmon ajab baloyedur.

Xati labigʻa tutash boʻlsa, ey koʻngul, ne ajab,
Ki Xizr chashmayi hayvongʻa rahnamoyedur.

Yarar bu xasta koʻngul dardigʻa oʻqin yarasi,
Magarki har yarasi yorning davoyedur.

Bahor fasliduru may havosi boshimda,
Ayoq tut menga soqiyki, xush havoyedur.

Ul oy raqibgʻa boʻldi rafiqu Boburning
Rafiqu hamdami hajrinda ohu voyedur.

Koʻzumda muttasil ul egma qosh kerak boʻlsa "¦
Koʻzumda muttasil ul egma qosh kerak boʻlsa,
Qoshimda koʻz yorugʻi ul quyosh kerak boʻlsa.

Sujud vaqtida mehrob boʻlmasun hargiz
Ki, bosh qoʻyarda oʻshal egma qosh kerak boʻlsa.

Habib ishqida boshdin kech, ey koʻngul, yoʻq esa,
Bu yoʻlgʻa qoʻyma ayoq sanga bosh kerak boʻlsa.

Qoʻyub ayogʻigʻa bosh, soʻrsa laʼlidin har kim,
Boshigʻa tufroqu ogʻzigʻa tosh kerak boʻlsa.

Sening bila bari el noxush oʻlsa, ey Bobur,
Ne boʻlgʻusi sanga, ul yori xush kerak boʻlsa.