Abu Bakr nomi ila bog liq bo’lgan muhim ishlardan yana biri shu ediki, payg’ambar vafotidan so’ng bir qancha arab qabilalari islom dinidan chiqa boshlagan edi. Bu borada yaxudiylar, masihiy-xristianlar va boshqa xalqlar ham payg’ambar vafotini bahona qilib, harakatga keldilar, odamlarni islomdan saytarmoqchi bo’ldilar. Bu ishda Abu Bakrning tadbirkorligi qo’l keldi, uning tutgan siyosati natijasida musulmonlar birmuncha yengil tortdilar.

Abu Bakrning ulkan ishlaridan yana biri Qur’on suralarini to’plash bo’lgan edi. Bu kishi Makka va Madina davrida nozil bo’lgan oyatlarni to’platdi, ularni yozdirdi. Qur’on oyatlarini payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)dan eshitgan savodli kishilar qog’oz parchalari, terilar, yassi oq toshlar, tuyaning kurak suyaklari, xurmo daraxti po’stlari kabilarga yozib olgan edilar. Abu Bakr yozilgan barcha parchalarni to’pladi, ularni bir joyga yig’dirdi. Ular ustidan nazorat o’rnatdi. Bundan tashqari Qur’onni yod bilgan hushovozlarni to’plab, ular bilgan sura va oyatlarni o’qitib, ularni yozdirib oldi. Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) hayotlik davrida Qur’on asosan yozuvlarda va hushovoz  hofizlarning yodlarida saqlangan va to’plangan edi. Shungacha Qur’on oyatlarini yaxshi yod biladigan hofiz-sahobalarning ko’pligi tufayli uni tartibga tushirish va kitobat qilishga zarurat sezilmagan edi. Ammo Yamoma urushi vaqtida Qur’on hofizlari bo’lgan ko’p zotlarning shahid bo’lishi munosabati bilan bunga ehtiyoj turildi.
Qur’on saxifalarining bir yerga to’planishi zarurligini dastlab sezgan va bu ishning tadorykini ko’rishga chog’langan kishi Umar ibn Hattob bo’lgan edi. Bu kishi o’zaro urushlar natijasida xofizlarning qirilib ketishidan va Qur’on oyatlari yozilgan parchalarning yuqolib ketishidan xavfsirab, Abu Bakrga o’z mulohazasini aytgan edi. Shu sababli u yozilgan Qur’on parchalarini bir yerda to’plash masalasini o’rtaga qo’yganda, Abu Bakrga bu gap ma’qul tushdi. Garchi bu ishni payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) hayot vaqtida boshlashimiz kerak edi, dedi u kishi. Хayr, ezgulikning kechi yo’q, deyishib, Qur’on yozilgan barcha parchalarni bir yerga to’plashga qaror qildilar.
Ular kelishishib Qur’on sahifalarini to’plashni iqtidorli va savodli yoshlardan bo’lgan Zayd ibn Sobitga topshirishdi. Bu vaqtda u yigirma yoshlarga to’lgan, oxirgi besh yil davomida payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ga kotiblik qilgan, o’zi ham Qur’onni boshdan  oyoq yod  bilar  edi.
Хalifa Abu Bakr buyrug’i bilan Zayd ibn Sobit ishga kirishdi. U barcha Qur’on bitiklarini yig’ishga tushdi. Sahobalar ham bu muhim ishga bel bog’ladilar, qo’llarida bo’lgan barcha yozuvlarni va parchalarni keltirib berdilar. Zayd Qur’on oyatlarini tartibi bilan joy-joyiga qo’ya boshladi. Shu tariqa Qur’on yozuvlarining parchalari bir yerga to’plandi.
Abu Bakr rahbarligida Qur’on tartibga tushirish hay’ati tuzildi. Shunda tartiblangan barcha oyatlar hay’at qoshida boshdan-oyoq o’qildi, hech kishi o’sha o’qilgan nusxaga e’tiroz bildirmadi.
Abu Bakr bu to’plangan Qur’on nusxasini o’z huzurida saqlab yurdi, uning vafotidan so’ng xalifa Umar qo’lida turadigan bo’ldi. Undan keyin esa o’sha to’plangan Qur’on Umarning qizi va payg’ambarning xotini Hafsaning uyida asrab saqlandi.

Abu Bakr haqida saqlanib qolgan ma’lumotlarda uning o’ta taqvodor, darveshtabiat kishi bo’lgani bayon etiladi. Shu bilan birga Qur’onni anglashda, uni talqin qilishda unga yetadigan odam yo’q edi. Chunki u umr bo’yi paygmbar(sallallohu alayhi vassallam) bilan birga bo’lgan, ko’p vaqtini u kishi hamrohligida o’tkazgan edi. Shuning uchun ham u kishi payg’ambardan islom va Qur’on sohasida bo’lgan barcha nozik tushunchalarni anglab olgan edi. Shuning uchun ham payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) ba’zi hollarda u kishiga fatvo berish uchun ijozat berar edi. Chunki Abu Bakr qaysi oyatni qachon, qay holatda nozil bo’lganini yaxshi bilgan va bu xususda atroflicha ma’lumotli kishilardan sanalgan.
Abu Bakr ancha badavlat, o’ta sahiy bir kishi bo’lgan.
Umar ibn Хattob bu borada o’z xotirasini so’zlagan ekan:
— Bir gal payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) islomga da’vat etish uchun mablag’ga zarurat borligini so’zlab qoldilar. Men darhol mablag’imning yarmini keltirib berdim. Shunda payg’ambar:
—   Oilangga  nima  qoldirding?— deb  so’radilar. Men:
—   Sizga keltirganimcha,— dedim.
Ko’p o’tmay u yerga Abu Bakr kirib qoldi. U barcha pullarini keltirib payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ga tutkazdi. Payg’ambar u kishiga ham savol berib:
—   Oilangga nima qoldirding?— dedilar.
—   Ularga Alloh va uning elchisining sevgisini qoldirdim,— dedi.
Men uning bu himmati nazdida ortiqcha hech narsa deyolmadim. Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) ham bu kishining bu qabila oliyjanob xislatlarini maqtardilar. Bir gal xatto u kishi menga «mol-dunyosi va suxbati bilan eng saxiy bo’lgan kishi — bu Abu Bakr deganlar».
Boshqa bir munosabat bilan payg’ambarimiz «Qilgan ishlariga ko’ra mukofotini bermagan kimsamiz qolmadi. Undan faqat Abu Bakr mustasno. Bizga Abu Bakrning xizmatlari shu daraja bo’lgan ki, uni faqat qiyomat kuni Allohning O’zi qaytaradi»,— deganlar.
Umar ibn al-Хattobning o’g’li shunday hikoya qiladi:
«Bir kuni payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) hazratlari uylaridan chiqib masjidga kirdilar. O’ng tomonida Abu Bakr, so’l tomonida Umar ibn al-Хattob bor edi. U kishi ikkalovlarining qo’lidan tutgan holda shunday dedilar: «Biz kiyomat kuni ham shu tarzda tirilamiz». Bu gap payg’ambarimizning o’ngu so’lidagi odamlarga bergan yuksak bahosi edi.
Abu Bakr payg’ambar hadislaridan bir yuz qirq ikkitasini rivoyat qilgan ekan. Bu qadar oz hadis rivoyat etilganiga sabab qilib, payg’ambardan so’ng Abu Bakrning ikki yilgina yashaganini aytishadi.
U kishi rivoyat qilgan hadislar ichida mana shular bor:
"œSizlarga doimo to’g’ri bo’lish kerakligini tavsiya qilaman. Тo’g’rilikdan ayrilmang. Chunki to’g’rilik bilan yaxshilik bir xil oraliqdadir.
Тo’g’ri ham, yaxshi ham — ikkalovi jannatiydurlar.
Yolg’ondan saqlaning, chunki yolg’on yomonlik bilan teppa-teng. Ularning har ikkovining ham makoni jahannamdir.
Bir-biringizga hasad qilmang. Bir-biringizga dushmanlik qilmang, bir-biringiz bilan ahil bo’ling, ey Allohning bandalari!

UMAR IBN AL_XATTOB

Umar ibn al-Хattob (582—644), to’g’ri yo’ldan borgan xalifalar — xulafo ar-roshidiynlarning ikkinchisi, Abu Bakr as-Siddiqdan so’ng xalifalik taxtiga o’tirgan va xalifalar orasida birinchi bo’lib Amir al-mo’minin nomini olgan kishidir. Makkada tavallud topgan. Islom olamida eng ko’zga ko’ringan siymolardan va buyuk sarkadalardan biri. Qizi Hafsaga uylanishi tufayli payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) unga kuyov, Umar ibn al-Хattob esa payg’ambarning qayinotasi bo’lgan. Milodiy 644 yili Basra valiysi al-Mug’ira ibn Shu’baning topshirig’i bilan uning quli Abu Lu’lua xalifa Umarga xanjar sanchib o’ldirgan. U kishi ko’p kamtarona hayot kechirgan, uning har bir harakati adolatli bo’lganligi kitoblarda qayd etilgan. Shuning uchun bu kishini musulmon xalqlar «Umari odil» deb ham ataganlar. Umar o’n yilga yaqin xalifalik qilgan, uning hukmronlik davrida musulmonlar juda tinch-osuda yashaganlar. Shaxid bo’lgan kezda u oltmish uch yoshda bo’lgan. U kishining haqlini haqsizdan yaxshi ayiradigan xislati bo’lgan. Shuning uchun u kishini «Foruq»— farq qiluvchi, ayiruvchi degan nom bilan ham atashgan.
Umar dastlabki vaqtlarda tijorat ishi bilan shug’ullangan, unchalik badavlat bo’lmagan, o’rtacha savdogarlardan edi. Ammo u g’oyat kuchli pahlavon, chavandoz odam bo’lgan, shu bilan birga yaxshigina notiq, so’zamol hamda qurol-yarog’ni ham juda yaxshi ishlatadigan, o’ta chaqqon va jangovar odam bo’lgan.

Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) endi faoliyat ko’rsata boshlagan kezlari u kishining dushmanlari suiqasd payiga tushadilar va bu ishni bajo keltirishni kuch-qudratda yetishgan pahlavon Umar ibn al-Хattobning bo’yniga qo’yadilar. Dastlab u kelishganlaridek Muhammadni xilvat joyda topib o’ldirmoqchi bo’ladi. Ammo payg’ambar xayrixohlari uni ogohlantirib bu harakati nojo’ya ekanligini aytadilar. Bunday ikki xil gapdan taraddudga tushgan va o’zi tabiatan odil va xalol odam bo’lgan Umar o’zini payg’ambarga qarshi gijgijlayotishganini sezadi va nihoyat haqiqatni shaxsan aniqlashga qaror qilib kutilmaganda o’zi payg’ambar huzuriga kirib keladi. Umarning bu qadamidan   tevarak-atrofdagilar ba’zilari hayron bo’ladi, boshqasi voqeani tushunolmay garang qoladilar.
Payg’ambar o’tirgan xonaga yaqinlashgach, uni qo’riqlab turganlar Umarni to’xtatib, ichkariga kirishiga ijozat so’raydilar. Shunda ichkaridan:
—   Mayli, kirsin,— degan ovoz eshitiladi.
Umar darhol payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) huzuriga kirib, tiz cho’kadi, to shu vaqtgacha u kishiga nisbatan tutgan munosabatidan uzr so’raydi. islomni qabul qiladi. Umar islomni qabul qilgach, musulmonlarning obro’si va kuch-quvvati yana ham oshadi.
Bu voqeadan hamma xangu-mang bo’lib qoladi, atrofdagi musulmonlar buni eshitib hushnud bo’ladilar. So’ngra Umar ham o’z navbatida islomni qabul qilgandan tortib to vafotiga qadar o’z yo’lidan og’ishmadi, hatto u islom yo’lida fidokorlik ko’rsatib, el orasida mashhur bo’ldi. Nihoyat payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) safdoshlaridan bo’lib, Abu Bakr as-Siddiq vafotidan so’ng xalifa bo’ldi.
Umar doim payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ga hamroh edi, u bilan yaqin hamsuhbat edi. Shu jihatdan u payg’ambar bilan yuz bergan barcha voqealardan xabardor bo’lardi. Barcha shaharlarda yuz bergan janglarda payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) bilan yelkama-yelka qatnashgan edi.
Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) aytar ekanlar:
—   Allohga qasam ichib aytamanki, ey Umar, shayton aslo-aslo senga ro’para   kelolmaydi, sen qaysi yo’lga yursang, u, albatta, boshqa yo’ldan ketgusidir!
Yana shuni ham aytish joizki, payg’ambar Abu Bakrni o’ziga eng yaqin deb bilgan bo’lsa, undan keyin o’ziga yaqinlardan deb Umarni tilga olar ekanlar.

Abu Bakr vafot etgach, xalifalikka Umarni ravo ko’rishdi, uni xalifa etib saylashdi. U 634 yili xalifalik taxtiga o’tirdi. Uning bu lavozimda bo’lishi islom tarixida muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
Bu kishi davrida islomni yoyish va o’lkalarni fath etish keng olib borildi, Eron egallandi, hatto Vizantiya yerlari bo’lgan Suriya va uning shimoliga ham qo’shin yuborildi, Quddus (Ierusalim) qo’lga olindi. Umar davrida islom askarlari Misrga kirib borib, Iskandariyani egallaydi.
Umar davrida islom o’lkalarida ilm-ma’rifat ishlari keng yoyildi, madaniy o’zgarishlar yuz berdi. Umar o’lkalarni boshqaruvchi valiylik vazifasiga bilimli va qobiliyatlk kishilarni tayinlashga kirishdi. Ular ham islomni tarqatuvchi,  ham  taraqqiyotga  yul  ko’rsatuvchi kishilar bo’lishlari kerak edi. Umar ta’lim-tarbiya ishlariga katta e’tibor berdi.
Manbalarning ko’rsatishicha, xalifa Umar davrida Qur’onni yod biladigan hofizu-qurrolar (yodlagan va uqiydiganlar) yetishtirishga e’tibor berildi. Chunki yodlash orqali avloddan-avlodga o’tib borishi Qur’onning buzilmay to’g’ri saqlanib qolishiga yaxshi xizmat qilar edi. Umar payg’ambar hadislarining saqlanib qolishi ustida qam tadorik ko’radi. Хalifa qonunshunoslik soxdsida ham anchagina tadbir qo’lladi. Fiqh, ya’ni islom qonunshunosligi borasida ixtisosli kishilar tayyorlash to’g’risida ham birmuncha ishlar qilindi. U islomga yangidan kirgan o’lkalarga shu soxa mutaxassislarini yo’lladi.
Bu davrda jiddiy bir masala bo’lgan — qullar va ularga ozodlik berish choralari ham muhokama qilinib, bu yo’ldagi ishlarni qulaylashtirgan yo’l-yo’rig’lar qabul qilindi. Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ning Madinaga xijrati yilidan boshlanadigan yangi xijriy taqvim-kalendar qabul qilindi va xalifalikda bu taqvim amalga kiritildi.

Islom davlati tarkibiga kirgan o’lkalarning rasmiy nomi shu paytgacha yo’q edi. Bundan so’ng viloyatlar aniqlandi: Misr, Suriya, Jazira, Basra, Kufa, Falastin, Eron kabi mmlakatlar islom viloyatlariga aylandi. Viloyatni idora qiluvchi shaxs valiy bo’lib, o’lkani idora qilish unga topshirilgach, unga ta’luqli ishlarning hammasiga o’zi javob berishi kerak edi. U kotiblik lavozimini ham kiritadi. Kotib markazda xalifaning, o’lka va viloyatlarda valiylarning yozishmalarini olib boradi va maxsus topshiriqlarni bajaradi. Bulardan boshqa bo’lgan devon kotibi esa askarlikka doir ishlarni yuritadi, ularga maosh berish, lavozimni aniqlash, bir amaldan ikkinchisiga ko’tarish kabi masalalar bilan shug’ullanadi. U xiroj-soliqlar bilan shug’ullanishni ham tartibga soladi, bu sohada tegishli lavozimlar ta’sis etadi, xalq tinchligini qo’riqlaydigan idoraviy tartiblarni o’rnatadi, moliya masalasi, sarfu harajat, bozor va savdo ishlari va bular bilan mashg’ul bo’ladigan odamlarni tanlash va tayinlash, ma’muriyatni tuzish kabi ishlarda ham tartib-intizom o’rnatadi.
Qonunchilikda fatvo chiqarish, bu xususda Qur’on va hadis asosida ish yuritish, payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ning odamlar bilan munosabatida tutgan yo’l-yo’riqlariga amal qilgan holda ish tutish g’oyat muxim masalalar edi. Bu ishlarni amalga oshirish uchun u sahobalardan iborat katta hay’at tuzdi. Bu hay’atga Ali ibn Abu Тolib, Usmon ibn Affon, Muoz ibn Jabal, Abu Hurayra, Abdu-ur-Raxmon ibn Avf kabi buyuk zotlar kirgan edilar. Umar davri yana shu narsa bilan ajralib turadiki, ko’p soxalarda mustaqil maxkamalar tuzildi.
Umar davrida madaniy qurilishlar davom etdi, ariq va kanallar qazildi, qal’a va askarxonalar, devon, xazinaxona, qamoqxona, mexmonxona kabi qator inshootlar qurildi. Zaruratga qarab ba’zi joylarda askarlar qishlaydigan-qishloqlar, kichik-kichik shaharcha va guzarlar tashkil etildi.
Хalifa Umar davrida islom rivoji yo’lida ko’rsatgan xizmatlari uchun odamlarga xazinadan maxsus maosh tayinlanar edi. Oylik maoshi uning ko’rsatgan fidokorligi, islom uchun katta janglarda qilgan ishtiroklari asosida oz yo ko’p bo’lishi mumkin.

Umar ibn al-Hattob Quraysh qabilasi orasida o’zining dovyurakligi va jasurligi bilan ma’lum edi. Shu bilan birga u o’ta qat’iy, o’z aytganini oxiriga yetkazadigan kishilardan bo’lgan. U kishiga hech kim bas kelolmas ekan. Uni o’ziga tarafdor qilib olganlar uning qo’ynini puch yongoq bilan to’lgazib, uning obro’yi va kuch-qudratidan foydalanmoqchi bo’lganlar. Bir kuni Umar ketayotganda yo’lda unga yaqindagina islomni qabul qilgan Nuaym to’qnash kelib qoladi.
—   Хo’sh, yo’l bo’lsin, Umar?—dedi  Nuaym. Shunda Umar unga qarab:
—   Qurayshlar ichida yangi din chiqargan Muhammadni saranjom qilib kelay,— dedi.
—   Obbo Umarey,— dedi Nuaym,— eshitmadingmi singling bilan kuyoving uning diniga kirishdi-ku. Sen oldin ularni bu yo’ldan qaytar.
Umar sarosimaga tushib qoladi. So’ng yo’lini o’zgartirib, to’ppa-to’g’ri singlisinikiga ravona bo’ladi.
Umar ibn al-Hattob singlisining uyiga kirsa, ich-karidan Qur’on tilovat qilinayotgan ovoz eshitilib qoladi. U eshik oldida qotib qoladi. Hamon Qur’on tilovati davom etar, singlisining mayin va hazin ovozi yuraklarni zabt etar, kishini hayolga chumdirib qo’yar edi. Umar shahdam qadam tashlab, ichkariga kiradi. Singlisi bilan kuyovi darhol o’qiyotgan Qur’on sahifasini yopib qo’yadilar. Shunda Umar ularga:
—   Qani ko’rsatinglarchi, nimani o’qiyapsizlar?— deb so’radi. Bu orada ular o’qiyotgan narsasini berkitishga ulgurgan edilar. Kuyovi Umar avzoini ko’rib, undan xavfsirab g’uldiradi:
—   Hech narsa o’qiyotganimiz yo’q.
Umar darg’azab bo’lib o’zini tutolmadi:
—   Sen ham unga ergashdingmi,— dediyu kuyovini yoqasidan tutib bug’di, uni   yerga qulatdi. Akasining bu harakatidan norozi bo’lgan singlisi Fotima erini uning qo’lidan qutqarmoqchi bo’lganida, Umar unga ham bir tarsaki qo’yib, og’zu burnini qonga beladi. Singlisi yig’lab, Hudoga nola qildi.
Bu holdan negadir Umar bir seskanib ketdi. Avvaliga singlisining holini ko’rib unga achindi, keyin kuyovini bug’ganiga o’zicha xijolat chekdi, nojo’ya ish qilganiga pushaymon qildi. Shunda singlisi va kuyoviga tikilib:
—   Qani beringlarchi, bir ko’ray, o’qiyotgan narsalaringni,— dedi.
Fotima hayolga botdi, u hech narsa bermadi. Keyin zora u biroz yumshasa, degan fikrda Qur’on tilovat qilishga tushdi. Shunda uning mayin ovozi Umar qalbnni ezganday bo’ldi, uning ko’ngli yumshadi, surishtirmasdan nojuya qilgan harakatidan, singlisi, kuyovini urganidan birmuncha xijolat chekkanday bo’ldi. Shundan so’ng u behosdan payg’ambar sahobalari bilan suhbat qurib o’tirgan uy tomonga ravona bo’ldi.
Shu tariqa u to’g’ri paygambar(sallallohu alayhi vassallam) qoshiga borib, islom dinini qabul qildi. Manbalarda aytilishicha, Umar musulmon bo’lganlarning qirqinchisi edi.

Umar bir necha bor uylangan edi. Uning to’rt farzandi mashhurdir. Biri payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ning xotini bo’lgan Хafsa, bir o’gli hadis ilmida mashhur bo’lgan Abdulloh ibn Umar, boshqasi o’zining jasorati bilan mashhur bulgan Ubaydulloh ibn Umar va yana biri Osim ibn Umardir.
Umar ibn al-Hattob o’z davrining bilimdoni va har tomonlama yetuk olim edi. Islomni qabul qilgach, butun kuch-qudratini islom yo’liga sarf qildi, payg’ambar (sallallohu alayhi vassallam) rejasi bilan ish olib bordi. Ammo Makkada faoliyat
olib borish ancha qiyin bo’lgach, turli guruhlarning hamla-hujumi tufayli ularning bu yerda qolishi ancha mushkul bo’lib qoldi. Shuning uchun asta-sekin Makkani
tark etib, goh ochiq, goh. yashirin ravishda Madina tomonga ko’chish boshlandi. Hamma musulmon bo’lganlar birin-ketin ko’chib ketdilar.
Ammo Umar yashirincha ko’chmadi. U qilichini qinidan sug’irib olganicha kuppa-kunduzi Ka’ba tomon yurdi, uni ziyorat qildi. So’ng qarasa anchagina odam yig’ilibdi, ular mushrikiylar edi. Keyin ularga qarata dedi:
—   Mana biz ketayapmiz. Qani, men bilan olishadigan mard bo’lsa o’rtaga chiqsin. Qani kim qarindosh-urug’iga aza tutirmoqchi bo’lgan, xotinini beva, bolalarini yetim qilmoqchi bo’lgan kaltafahmlar bormi oralaringda, chiqlaring o’rtaga!   
Umarning bu shijoatiga to’planganlar orasidan hech kim yurak betlab chiqmadi, unga ro’para bo’lgisi keladigan mard topilmadi. Umar shu gapni aytib, so’ng asta-sekin yo’lida ravona bo’ldi.

Umar ibn al-Hattob o’z hayotini, islomdan avval o’tgan kunlarini eslab, der ekan:
«Qilmishimning biriga yig’layman, boshqasiga kulaman. Jaxolatdan tug’ilgan qizlarimni tiriklayin ko’mganimga yig’layman. Хolvodan butlar yasab, keyinroq och qolganimizda uni yeb qo’yganimizdan kulaman».
Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) bir kuni sahobalarga shunday deydi: «Hech biringizga bolalari, mol-mulki, ota-onasi, hatto o’zingizdan ham sevimli bo’lmagunimgacha, u kishi komil musulmon bo’lolmas».
Shunda Umar o’sha yerda ekan, u debdi:
—   Yo Rasululloh, sin mening jonimdan boshqa har narsadan ham sevimlisiz.
Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) bo’lsa unga javoban:
—   Joningdan ham, yo Umar,— debdilar.
—   Rost, jonimdan ham,— deb javob beribdi Umar.
Umar doimo payg’ambar yonida yurar, u zotning ilmidan, fazlu karamidan baxramand bo’lardi, payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) ham u kishini juda hurmat qilar, doim uning ra’yi-fikrlarini ma’qul topar edi. Hatto shunday bo’ldiki, payg’ambar Umardagi bu saloxiyatni ko’rib, u kishiga musulmonlarga fatvo berish ishini ham topshirib qo’ygan edi.
Abdulloh ibn Mas’ud degan islom tarixchisi Umarning o’qimishli, ilmi yetuk odamligini tasvirlab, fikrini ifodalab shunday degan ekan: «Umarning ilmini tarozuning bir pallasiga qo’yib, yer yuzidagilarning ilmini boshqa bir pallasiga qo’yganda, Umarning ilmi qo’yilgan tarozu pallasi ogir kelardi. U kishi Allohni eng yaxshi tanigan, Alloh kitobini eng yaxshi tushinib anglagan va dinni ham ich-ichidan tushinadigan bir odam edi».
*Bu yerda albatta, o’xshatishda mubolag’aga ketilgani ayon, lekin o’sha davrdagi diniy ishlar, olib borilgan siyosatlar yuzasidan qaralsa, u kishi yetuk, sog’lom fikrli, katta aql sohibi bo’lgani aniq. Islom tarixida tutgan o’rniga ko’ra u kishi maqomini belgilaydigan bo’lsak, islomni oyoqqa turg’azib, uni kuch-qudratini oshirishda, miqyosini kengaytirishda Umar ibn al-Xattobning tutgan o’rni g’oyat buyuk bo’lgan.