Ali Madinadan chiqib, kelasi yili Basra tomon yurish qiladi. 657 yili umaviylardan bo’lgan Muoviya bilan Siffin vodiysida to’qnash keladi. Хullas, Muoviya Damashqda o’zini xalifa deb e’lon qilgan, Ali bo’lsa Kufada edi. Bularning ikkaloviga ham qarshi chiqqanlar, xorijiylar — chetga chiqganlar deb nom oladi. Хorijiylar ikkala xalifaga ham ko’nmay, ikkalasini ham o’ldirishga qasd qiladilar. Shundan so’ng Ali 661 yili xorijiylardan bo’lmish Abdurrahmon ibn al-Muljam as-Sorimiy tomonidan Kufa masjidi jomesida namoz o’qiyotgan chog’ida o’ldiriladi. U oldin Kufaga dafn etiladi, so’ng Najafda qurilgan qabrga ko’chiriladi. Katta o’g’li Hasanning so’ziga ko’ra, u o’lgan chog’ida ellik sakkiz yoshda, boshqa o’g’li Muhammad ibn al-Hanafiyning so’ziga ko’ra oltmish uch yoshda bo’lgan.
Saviyasi baland, atroflicha keng ma’lumotli bo’lmish Alidan payg’ambar (sallallohu alayhi vassallam)ning anchagina xadislari rivoyat etilgan. Ali anchagina jasoratli va dovyurak kishi bo’lgan, shu sababdan uni «Asadulloh», ya’ni «Alloh arsloni», deb ham atashgan.

Ali (karamullohu vajhahu)haqida shunday rivoyat bor.
Ali (roziyallohu anhu)urushda qalqonini yo’qotib qo’ydi. Urush tugab, Kufaga qaytayotganda qalqonini bir yahudiy qo’lida ko’rdi. Shunda Ali(roziyallohu anhu) o’sha yahudiyga qarab:
— Iye, bu mening qalqonim-ku, sening qo’lingga qanday tushib qoldi?— dedi. Men uni birovga hadya qilgan ham, sotgan ham emasman. Yahudiy bo’lsa:
—   Bu mening qalqonim, ko’rmayapsanmi, mening qo’limda turibdiku,— dedi.
Ali(roziyallohu anhu) uni tortib olishi ham mumkin edi, ammo o’zinikiligi ma’lum bo’lgach, baribir olamanku, mayli yaxshilikcha, janjalsiz olay dedi-da, ikkovi qozining oldiga bordilar. Qozi Ali(roziyallohu anhu)dan da’vosini isbot etadigan dalil, guvoh talab qildi. Shunda Ali(roziyallohu anhu) qoziga qarab:
—   Хizmatchim bilan o’g’lim Hasan bunga guvoh,— dedi.
Qozi bo’lsa:
—   O’g’il otasiga guvoh bo’lolmaydi,— dedi.
Shu bilan qozi nazarida Alining yetarli dalili bo’lmaganligi uchun yahudiy  foydasiga qaror chitqarib berdi.
Yahudiy esa o’zining g’alaba qilganini namoyish qilib dedi:
—   Mo’minlar amiri meni qoziga sudradi, lekin dalili yetarli bo’lmagani uchun qozi mening foydamga hukm chiqardi. Shundan bildimki, bu din haq din ekan, qozilari ham haqgo’y odamlar ekan. Shu sababdan men islomni qabul qilaman va musulmon bo’lishga ahd qilaman. Bu qalqon aslida senikidir. Тuyangdan tushib
qolganda men olgan edim.   |
Hazrati Ali(roziyallohu anhu) bu holdan juda sevindi:
—Modomiki, sen musulmon bo’lding, men bu qalqonni senga sovg’a qilaman, — dedi.

Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) doimo aytar ekanlar:
Ali Alloh va Rasulni sevar, Alloh va Rasul ham uni sevadi. Alini sevgan meni sevar, meni sevgan Allohni sevadi. Men Alinikiman, Ali esa menikidir.
Munofiq Alini sevmas, mo’min bo’lgan ham unga gina saqlamas.
Kimki Alini sevsa, u meni ham sevar.
Ali ibn Abu Тolib(roziyallohu anhu) der ekan:
Orzuga berilmaslik ulug’ boylikdir. Yana: Qanoat tuganmas moldir.
U kishi shularni takror-takror aytar ekanlar:
Molu dunyo zo’r istaklar moddasidir.
Тil misoli bir sherdur, uni faqat tishlashdan holi qilish kerak.
Do’stni yo’qotish — bu g’urbatda qolish degan so’z.
Aqldan foydaliroq mol bo’lmas.
Hulq-atvorning eng yomon turi shon-shuhratga intilishdir.
Aqllilik — chora-tadbir ko’rish degan so’z.
Тaqvodorlikdek oliyjanoblik bo’lmas.
Kishiga yaxshi hulqdek do’st topilmas.
Dunyoda odobday yaxshi meros bo’lmas.
Hayo va sabrga teng keladigan imon bo’lmas.
Kambag’allik eng katta o’limdir.
O’lkani boshqargan kishi o’zicha fikr yuritishi kerak.

ХOТIMA O’RNIDA
Тermiziyning naql etishicha, payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)  buyuradilar: "œMendan keyin musulmonlar orasida ajralishlar bo’ladi. Unday tartibsizlik paytlarda, mening odatlarimni va to’g’ri yyo’ldagi xalifalar (xulafoyi roshidiyn) odatlarini mahkam tuting. Mening xalifa — o’rinbosarlarim to’g’ri yo’lni ko’rsaturlar. Ular ko’rsatgan yo’ldan boring. Keyinchalik chqarilgan narsalardan saqlaning. Bid’atlarni barchasi zalolat, buzuqlikdan iboratdir".
Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ga ko’p yillar xizmat qilgan sahobalardan Safina degan kishining rivoyat qilishicha, payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam): "œMendan keyin o’rinbosarlarim o’ttiz yil mening yo’limni tutadilar. Undan keyin ummatlarim boshiga podshohlar keladi" deganlar.
 Sanab qaralsa, Abu Bakr(roziyallohu anhu) — ikki yil, Umar (roziyallohu anhu) — o’n yil, Usmon(roziyallohu anhu) —o’n ikkn yil, Ali (roziyallohu anhu) — olti yil xalifalik qilgan. Bu to’rt xalifa o’sha aytilganiday, o’ttiz yil hukm surgan  (Axmad-Foruq O’sha asar, 172-b.).
Rasululloh(sallallohu alayhi vassallam) bir gal Abu Bakr bilan Umar (roziyallohu anhumolar) haqida gapirib:
— payg’ambarlardan boshqa hech kim bulardan ustun bo’lolmaydi, — deydilar.
Umar(roziyallohu anhu)ning ilmi, bilimdonligi haqida gap ketganda yuqorida zikr etganimizga o’xshash uning olimligi, donoligi haqida mubolag’ali gap ketgan, lekin bunda avvalgisiga nisbatan pastroq maqtaladi. Bu yerda Arabiston yarim orolidagilar ilmini torozuning bir pallasiga qo’yilsa, ikkinchi pallasiga Umar ilmi qo’yilar ekan shunda Umar ilmi og’ir kelishi turgan gap.
Buxoriy shularni naql qiladi: sahobalardan Anas ibn Molikning (vafoti 93/715) hikoya qilishicha, bir kishi Rasululloh(sallallohu alayhi vassallam)dan Qiyomat alomatlarini so’ragan. Shunda ul zot:
—   Sen o’znng Qiyomat uchun nima hozirlik ko’rding? — deb savol berganlar.
—   Hech narsa qilganim yo’q, — deb javob beribdi u. Faqat Alloh Тaoloni hamda uning elchisini yaxshi ko’raman.
—   Unday  bo’lsa, Qiyomat kuni sen seviklilarnnng yonida bo’lasan,— deb javob beribdilar.
Shunda Anas bu so’zni eshitib ko’p sevnnib ketadi. Men, deydi u, Payg’ambar,  Abu Bakr va Umarni yaxshi ko’rardim. Garchi sevishda ular kabi bo’la olmasam  ham, bu  sevgim bilan men ular yonidan joy olarkanman, deb o’zimga tasalli berardim.

Hazrati Umar(roziyallohu anhu) bir xutbada aytganlar:
—   Kimki Qur’oni karimdan biror joy mushkul bo’lsa Ubayd ibn Ka’bdan so’rasin, halol-harom masalasini — Muozdan, Faroiz masalasini — Zayd ibn Sobitdan, mol-dunyoga erishish masalasini mendan so’rab o’rgaisin.
Dorimiy asarida yoznlishicha, Umar ibn Ashjo’i xalifa Umarning shunday so’zlarini keltirgan: "œShunday zamonlar keladiki, Qur’oni karimga yanglish, buzutq ma’no beradiganlar chiqadi. Тo’g’risini hadis olimlaridan o’rganing. Chunki Qur’oni karimni eng yaxshi biladiganlar hadis olimlaridir».
Dorimiy keltirgan yana bir xabar bor. Unda aytilishicha Abu Bakr huzuriga biror kishi bir narsani so’rab kelsa, u darhol Qur’on qarab hukm chiqarar ekan. Qidirgan narsasini Qur’onda topolmasa, hadisi sharifga qarab hukum chiqarar ekan. Bordiyu bu masala yechimini hadisi sharifda ham topolmasa, ashobi kiromdan "œRasululloh(sallallohu alayhi vassallam)ning mana shu masalaga javob qilganlarini biladigan bormi", deb so’rar ekan. Shunda biror fikr chiqsa o’shanga qarab kelishib hukm chiqarar ekan. Bordiyu bir fikrga kelishilmasa, yirik odamlarni yig’ar ekan-da, masalani ularga tushuntirar ekan. Shunda bir fikrga kelishilsa, o’shanga qarab hukm chiqarilar ekan. Umar bunday ish tutib masalaga javob topa olmasa, shunda masala bilan kelgan odamning o’ziga o’z fikr-mulohazasi bilan ish ko’rishiga maslahat berar ekan.

Hadisshunos olim Dorimiyning keltirishicha, Ziyod ibn Jodir hazrati Umar bilan gaplashib o’tirgan ekan. Shunda Umar so’rab qolibdi:
—   Islomiyatni buzadigan narsa nima?
—   Siz so’zlang, men eshitay,— debdi Ziyod ibn Jodir.
—   Din odamlarining yanglish gapirishi, munofiqlar o’zlarining buzuq fikrlarini   oyat yoki hadis bilan isbotlashga urinib, musulmonlarni aldashlari va buzg’un hukm chiqaradigan odamlardan bo’lib qolishidir.
Abu Bakr(roziyallohu anhu) Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)dan naql qiladi: "œKimki bir gunoh ish qilib qo’ygan bo’lsa, taxorat qiladi. Keyin ikki rakat namoz o’qiydi, undan keyin istig’for aytib, Хudodan gunohini kechirishini so’raydi, shunda gunohi kechiriladi.

Yana shunisi ham borki, Abu Bakr islomni qabul qilgach, qirq ming dirxam kumush pulini payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) va u zotga imon keltirganlarga sarflaydi. U imon keltirganliklari uchun azobga giriftor bo’lgan yettita qulni sotib olib ozod etadi.
Rasululloh(sallallohu alayhi vassallam) Makkada yashagan o’n uch yil ichida har kuni erta va kech Abu Bakr uyiga kelar, u bilan suxbatlashib o’tirar ekanlar.
Hadicha onamiz vafot etgach, Payg’ambarimiz ancha xafa bo’lib yuradilar. Shunda bir kuni Abu Bakr qizi Oyshaning qo’lidan tutib:
— Yo Rasululloh, qizimni xotinlikka qabul eting, xizmatingizni qilib, g’amingizni aritsin, — deydi.
Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) Oysha(roziyallohu anho)ni Madina shahrida o’z nikohlariga Qabul etadilar.

Payg’ambarimiz(sallallohu alayhi vassallam)ning butun yurish-turishlarn xulq atvor timsoli edi. U kishi hech kimni ayblamas, yomonlik qilganga yomonlik bilan jaiob bermasdilar. Oysha Onamiz aytadilar: U kishi biroviing aybini kechirar, ular bilan xushmuomalada bo’lardilar. O’zlari uchun birovdan qasd olmasdi. Hech bir qul yo xizmatkorini urganlarini birov ko’rgan emas. Biror hayvonga ham zarar berganlarini birov bilmasdi. Birov bir narsa so’rab kelsa, uni quruq qaytarmasdilar.
Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) hayotini Ali(roziyallohu anhu)dek yaxshi biladigan biror zot yo’q edi. Chunki Ali(roziyallohu anhu) yoshlik chog’laridan boshlab u kishi bilan birga edi, u kishi ko’z o’ngida ulg’aydi. Ali(roziyallohu anhu) doimo aytar ekan: "œAllohning elchisi kulib turadigan xush chehrali, fe’li-atvori yumshoq, ko’rinishida kamtar, mutavoze, muhtaram ajoyib axloq sohibi edi". U kishining yana yaxshi xislatlaridan biri hech mahal u kishining og’zidan: yomon so’z chqmas edi. U kishi odamlardagi kamchilik, ayb va nuqsonlarni hech mahal yuziga solmas, hech kimga ozor beradigan so’z so’zlamasdilar. Biror odam u kishining xushiga kelmaydigan bir narsa so’rab qoladigan bo’lsa, sukut qilar, o’y-andishaga cho’mar, lekin ma’qul tushmaganini bildirmas, shunga ko’ra dil xira qiladigan biror fe’l-atvorini yaxshi biladiganlar ahvoliga qarab turib, nima demoqchi bo’lganini anglab olardi. Chunki u kishinnng dili odamlarning yaxshilikka erishishini istardilar, jaholat poygaklarida qolib ketishni istamasdilar. Odamlarning bu holda qolishlarini o’ylab siqilar, Allohdan ularga insof berishini, ularni to’g’ri yo’lga solishini so’rardilar. Bu borada Qur’oni karimda shunday deyilgan: "œSizlarga o’zlaringizdan bo’lgan elchi keldi. Sizlarning gunohlar qilishingiz uning uchun og’irdir. U sizlarning g’amingizdadir, mo’minlarga u muloyim va g’amxo’rdir» (9-sura, 128 oyat).
U kishi insonlarga o’ta marhamatli, ularga mehru muhabbatli edilar. Eng og’ir va tahlikali chog’larda ham, o’zining bu xilsatini yo’qotmas, doimo fikr-andishasi bu borada uyg’oq edi. U kishi(sallallohu alayhi vassallam) dushmanlar bilan jang chog’ida, yuzlardan qon oqayotgan cho’g’larida ham «O’z payg’ambarin o’ldirgan xalq qanday qilib xalos bo’lur?! Yo Rabbim, Sen mening qavmimga yo’l ko’rsat, ular bu qilmishlari oqibatini bilmaydilar», deya nido etishlari u kishining oliyjanobligini bildiradi. U kishi bundaylardan qasd olmaganlar, hammasini kechirganlar. Shu bilan birga payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) o’ta sahovatli kishi bo’lganlar. Abu Zarr al-Giforiyning naql etishlaricha, u kishi (sallallohu alayhi vassallam) deganlar: "œyo Abu Zarr, Uxud tog’i qadarli oltinim bo’lsa ko’p xushnud bo’lardim. U oltinlarni uch kecha-kunduzda tinmay, muhtojlarga tarqatsam, qo’limda zaruratim uchun bir dinorda qolsa, shunga sevinardim, o’sha menga yetarli bo’lardi»—degan ekanlar.
Bir gal Ali Fotimaga oltindan buyinbog’ taqinchoq hadya etibdi. Fotima uni taqib, otasiga ko’ringan ekan, u kishi(sallallohu alayhi vassallam):
— E Fotima! Odamlar Muhammadning qizi buyniga oltildan bir halqa taqib olibdi, deyishini xohlaysanmi?— debdilar. Shunda Fotima taqinchog’ini yechib, uni bozorga eltib sotgan va uning puliga bir qulni sotib olib, uni ozod qilgan ekanlar.

IZOHLAR
1)Kunya — o’g’lining ismi bilan shuhrat topish. Arablarda o’g’il farzandga ega bo’lish sharaf hisoblanganidan odamning ismidan oldin uning kunyasi bilan atash rasm bo’lgan. Masalan, Abu Ali — Alining otasi degani bo’ladi.
2)Хalifa — arabcha o’rinbosar demakdir. Хalifalarning to’la unvoni esa «Хalifa ar-rasululloh» (Alloh elchisining o’rinbosari) bo’lgan.
3) Manbalarda ko’rsatilishicha, payg’ambar kasal yotgan vaqtlarida Abu Bakr bir necha kun namozda imomlik qilgan.
4)Jiz’ya — islom o’lkalarida g’ayridinlardan olinadigan soliq.
5) Abu Lahab — bu shaxsning asli ismi Abu al-Uzzo bo’lib, o’zi payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ga va islomga dushmanlik qilgan va kofir holida o’lib ketgan. Qur’oni karimning al-Masad surasida unga «Abu Lahab» (Olovning otasi, ya’ni do’zahiy) deb nom berilgan.
6)...o’z yoshligida Abu Тolibning ko’rsatgan muruvvati — bu o’rinda shuni ta’kidlash kerakki, payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) tug’ilishidan bir necha oy ilgari otalari, 6 yoshlarida — onalari, 8 yoshlarida o’z tarbiyasiga olgan bobolari vafot etib yetim qolgach, ularni amakilari Abu Тolib tarbiyalab katta qilgan.
7) Alining ikki tig’li, ya’ni ayri qilichi islom tarixida «Zulfiqor» deb nomlangan.

MUNDARIJA

Abu Bakr as-Siddiq
Umar ibn al-Хattob
Usmon ibn Affon
Ali ibn Abu Тolib
Xotima o'rnida
Izohlar