Б. х.да давлатни бошқариш бошқа хонликлардан десрли фарқ қилмаган. 16—17-а.ларда оталиқ лавозимидаги шахс хоннинг снг қсли ҳисобланиб, у бутун мамлакатни бошқарган. Аақиб ҳарбий ишлар ва ташқи сиёсат б-н шуғулланган. Вақф ерларни назорат қилиш садрлар зиммасига юклатилган. Шунингдек, қсшин учун алоҳида қози (қозиаскар) тайинланган. Қонуншуносликка ва умуман шариатга доир муҳим масалани ечиш ва ҳаётга татбиқ стиш аьлам зиммасида бслган. Девонбеги оталиқ мансабидан кейин турган. У уруш ва сулҳ ишлари, айрим вилост бошлиқларини тайинлаш ва б. масалалар б-н шуғулланган. Ларвоначи хон ёрлиқларини топшириш ва ҳарбий қисмларга бошчилик қилиш каби вазифаларни адо стган. Шунингдек, хонликда ссовул, сшикоғабоши, мирохур, шиғовул, амири лашкар, тспчибоши, мирзабоши, хазиначи, меҳтар, мироб, кушбеги ва б. лавозимлар бор сди. Манғитлар сулоласи даврида ҳам мустабид ҳокимист шакли мавжуд бслиб, амир ҳуқуқи чегараланмаган олий ҳукмдор сди. Ижро стувчи ҳокимистни бош вазир — қушбеги бошқарган. У хон б-н бамаслаҳат иш юритган. Жамист ҳаёти шариат қонунларига асосланган. Мамлакат мураккаб давлат аппарати орқали идора қилинган. Мае, молис ишлари девонбегийи калонга, давлат хавфсизлиги кскалтошга, ички тартибни сақлаш ва назорат қилиб туриш раисп топширилган. Бухоро қози калони ҳузурида аълам ва 12 муфтийасн иборат ривостлар тузувчи муфтийлар девони бслган. Амирликда мусулмон руҳонийлари юқори мавқега сга сди. Улар катта ерларга сгалик қиларди. Шайхулислом бош руҳоний ва адлис ишларининг сардори ҳисобланган. У жамист маънавий ҳаётини бошқарган. Суд ҳокимисти руҳонийлар қслида бслган. Барча қозилар қози калонга бсйсунган. Давлат бошқарувида у ёки бу лавозим вазифасига қараб сзгариб турган. Хонликда сртаасрчилик бошқарув тизимининг узоқ сақланиши тараққиёт ва қсшин кучқудратига салбий таъсир ксрсатган. Қсшинда дастлаб мисдан, 19-а. бошларида чссндан қуйилган бир неча тсп бслган. Сарбозлар сқёй, найза, қилич, ойболта каби ибтидоий қуроллар б-н қуролланган. Хонликда қсшин асосан отликлардан ташкил топган. 18-а. охиридаги маълумотга ксра, хон 10 минг кишилик қсшин тсплаш имконига сга бслган. 19-а. 30-й.ларида ёлланма аскарлар сони 19 минг киши бслиб, улар хизматини турли шаҳар ва ҳарбий истеҳкомларда стаганлар. 19-а. срталарида ҳарбий қисмлар, шунингдек тсп ва милтиқлар сони ортган. Умумий қсмондонлик амири лашкар зиммасида бслган. Умуман хонликда қсшин ҳар жиҳатдан замон талабидан анча орқада сди.
Мамлакат иқтисодий ҳаётида деҳқончилик, хунармандчилик, ички ва ташқи савдо асосий сринни сгаллаган. Ички низолар бслиб туришига карамай иқтисодиётнинг бу соҳалари ривожланишда давом стди. Деҳқончилик суғориш б-н бевосита боғлиқ бслган. Суғориш тармоқлари Зарафшон ва Амударёдан чиқарилган. Абдуллахон II нинг 1583 й.да Аурота тоғлари шим. ён бағирларидаги Аски Оқчоб қишлоғи сқинида қурдирган сув омбори қоддиқлари ҳозиргача сақланган. Шунингдек, Зарафшон дарёсида Лули Кармана, Лули Меҳтар Қосим ва Лули Чаҳорминор каби сув тақсимлагичлар қурилган. Зарафшондан Жиззахга Тустортар ариғи чиқарилган. Суғориш тармоқлари амир Шоҳмурод ва амир Ҳайдар даврларида ҳам анча кспайди, ксчманчиларнинг строқлашуви кучайди.
Хонликда ер сгалигининг асосан 3 тури — амлок (амир .бошчилигидаги мулкдорлар гуруҳи ихтиёридаги ерлар), мулк (хусусий ер сгаларига қарашли) ва вақф (мусулмон руҳрнийлари, Мадраса, масжид ва мозорларга қарашли) ерлари мавжуд бслган. Хонликда деҳқонлар ерни асосан, ижарага олиб ишлар сди. Солиқ тури ва тсловларнинг ксплигидан, бегор мажбуристидан безор бслган меҳнаткаш халқ тез-тез ғалаён қилиб турарди. Деҳқончиликда асосан ғалла, пахта скилган. Ипакчилик кспроқ Зарафшон водийсида ривожлаиган. Чорвачиликда от, тус, қорамол, қсй боқилган. Ҳунармандчиликнинг ксп турлари равнақ топган. Хусусан, тсқимачилик, тикувчилик, мисгарлик, заргарлик буюмлари хонликдан ташқарида ҳам харидоргир бслган. Шаҳар ва йирик қишлоклар аҳолисининг талай қисмини ҳунармандлар ташкил стар сди. Тсқимачилик маҳсулотлари Яқин Шарқ (мас, Зандана қишлоғида тсқилган занданийчи матоси бутун Шарқда машҳур бслган) мамлакатларига чиқарилган. Ҳаётни тебратувчи бу икки йсналиш ички ва ташқи савдо такдирини ҳам белгилаган. Деҳқончилик ва ҳунармандчилик маҳсулотлари ички ва ташқи бозор талабларини қондириб турган. Хонликлар сртасида савдо узлуксиз давом стган. Айниқса Бухоро ш. Ўрта Осиёнинг снг йирик савдо маркази сифатида машҳур бслиб, ксплаб карвонсаройларга ва савдо расталарига сга бслган.
Бухоро ислом дини марказларидан бири сифатида машҳур сди: Абдулазизхон ва Абдуллахон саройида бадиий безакли нодир асарлар тспланган кутубхона мавжуд бслган. Бу ерда моҳир хаттотлар ва миниатюрачи рассомлар ишлаб, қслёзма, адабиёт, тарих ва б. фанлар соҳасида сратилган асарларни ксчириш, безаш ва китоб ҳолига келтириш б-н машғул бслганлар.
Маданисти. Шайбонийлардаврида, айниқса улардан Убайдуллахон ва Абдуллахон II ҳукмронлик қилган йилларда Б. х. иктисодий ва маданий ҳаётида бирмунча сзгаришлар рсй берди. Ҳунармандчилик тараққий стди: темир ва чссн қуйиш, қуролсроғ, мис ва жез идишлар ссаш, тсқимачилик, қоғоз, совун и.ч. йслга қсйилди. Адабиёт, тарих, таржимонлик, луғатчилик, меъморлик, наққошлик, тасвирий санъат ва б. равнақ топди: «Музаккир улаҳбоб» (Ҳасанхожа Аисорий), «Тазкират ушшуаро» (Мутрибий), «Шайбонийнома» (Муҳаммад Солиҳ), «Зубдат уласрор» (Абдулла ибн Муҳаммад), «Абдулланома» (Ҳофиз Таниш Бухорий), «Бадоеъ улвақоеъ» (Зайниддин Восифий) каби йирик адабий ва тарихий асарлар сратилди, луғатлар тузилди (Амин Аҳмад А озий — «Ҳафт иклим» ва б.), А ашидуддин Фазлуллоҳ («Жомеъ аттаворих») ва Шарафиддин Али Яздий («Зафарнома»)нинг тарихий асарлари узбек тилига таржима қилинди. Мусиқа, хаттотлик (Кавкабий Аажмиддин Бухорий, Мир Али Ҳиравий, Аҳмад Ҳусайний, Мир Ҳусайн алҲусайний, Султон Али Машҳадий, Дсстмуҳаммад Бухорий, Маҳмуд ибн Исҳоқ ашШиҳобий ва б.) юқори даражада ривожланди. Тасвирий санъат юксалиб, Бухоро миниатюра мактаби вужудга келди. Кутубхоначилик (Абдулазизхон, Абдуллахон II кутубхоналари ва б.), китоб безаш ва муқовачилик ривожланди. Тиббиёт илми тараққий стди (Муҳаммад Ҳусайн ибн алМироқий Самарқандий, Шоҳ Али ибн Сулаймон, Султон Али ва б.), йирик шаҳарларда шифохона (дор ушшифо)лар ташкил қилинди. Бу даврда меъморлик юксак даражага кстарилди — Шайбонийхон мадрасаси, Мир Араб мадрасаси, Абдуллахон мадрасаси, Кскалдош мадрасаси ва б., Масжиди калон ва б. Говкушон мажмуаси ва б. карвонсаройлар, Тими калон ва б. расталар, Абдуллахон банди, Зарафшон сув айирғичи ва б. ксприк ва сув омборлари қурилди, ариқ, каналлар қазилди, сардоба ва ҳаммомлар солинди, Бухоро ш. снги мудофаа девори б-н сралди. Қабр тоши (Шайбонийхон, Абусаидхон қабр тошлари ва б.) ссаш бадиий даражага етди. Таълимтарбисга сътибор кучайди, ҳар бир маҳаллада мактаб очилди, баъзи хонадонларда уй таълими жорий стилди. Болалар олти ёшдан сқишга қабул қили"Аадиган бслди. Мадрасаларда илоҳиётдан ташқари риёзиёт, фароиз, ҳандаса, фиқҳ, шеър санъати, мантиқ, мусиқа, хаттотлик ва б. фанлар сқитилди.
Аштархонийлар давридаги муттасил уруш ҳаракатлари маданий ҳаёт тараққиётига катта тссқин бслди. Диний зсравонлик кучайди, дунёвий фанлар срнини ислом ақидалари сгаллай бошлади. Лекин шунга қарамай адабиёт, санъат ва б. соҳаларда бир қанча истеъдодли олимлар (мусиқада Дарвишали Чангий ва б.) етишиб чиқди. Адабий, тарихий асарлар — «Ҳайвоннома» (Сайд Аасафий). «Баҳр уласрор» (Маҳмуд ибн Вали), «Убайдулланома» (Муҳаммад Амин Бухорий), «Тарихи Абулфайзхон» (Абдурраҳмон Толеъ), «Муҳит уттаворих» (Муҳаммадамин ибн Муҳаммадзамон Бухорий), «Субҳонқулихон тсғрисида ҳажвис» (Турди) ва б. Тиббиёт ва меъморлик бир оз тараққий стди: аштархонийлардан Субҳонқулихон Бухорода махсус шифохона ҳамда тиббиёт кутубхонаси қурдирди. Ҳашаматли бинолар (Шердор мадрасаси, Тиллакори мадрасаси, Абдулазизхон мадрасаси, Аодир девонбеги мадрасаси, Болоҳовуз масжиди ва б.) бунёд стилди. Мактаб ва мадрасаларда асосан диний фанлар, қисман адабиёт (Аавоий, Фузулий, Ҳофиз, Бедил ва б.) сқитилди.
Манғитлар ҳукмронлиги даврида маданий ҳаёт паст даражада бслиб, ҳукмрон табақалар халқни жаҳолатда сақлашга ҳаракат қилар, бадиий ижодда мадҳисбозлик ва таркидунёчилик мавзуи ҳукмрон сди. 18-а. 2-срми ва 20-а. бошларида «Туҳфаи хоний» (Муҳаммад Вафо Карминагий), «Тож уттаворих» (Муҳаммад Шариф), «Фатҳномаи султоний» (Муҳаммад Миролим Бухорий), «Манғит хонлари тарихи» (Мирзо Абдулазим Сомий), «Ааводир улвақоеъ», «Таржимаи аҳволи амирони Бухоро» (Аҳмад Дониш) каби тарихийбадиий асарлар сратилди. «Тстинома», «Чор дарвеш», «Юсуф ва Зулайҳо», «Тоҳир ва Зуҳра», «Бсз сғлон», «Юсуф ва Аҳмад», «Гсрсғли» туркумидаги достонлар халқ орасида кенг тарқалди. Халқ санъати турлари — қизиқчилик, фонус хаёл, дорбозлик ва б. тараққий стди, мусиқа оммавий санъатга айланди, тасвирий санъат ривожланди (Абдулхолиқ Махдум ва б.). Йирик иншоотлар — Шайх Жалол дарвозаси ва хонақоҳи (18-а. 2-срми), Домулло Турсунжон мадрасаси (1796—97), Халифа Худойдод ансамбли (1777—1855), Чорминор (1807), Амир мадрасаси (20-а. бошлари), Ситораи Моҳи Хоса (19— 20-а. бошлари) ва б. қурилди., Б.х. А оссис вассалига айлантирилгач, қулчилик тугатилди, касалхона, дорихоналар, снги усулдаги рустузем мактаблари очилди, Каттақсрғондан Бухорога телеграф стказилди, Бухоро т. й. ва Амударёга темир ксприк қурилди. Меъморликда миллим ва европача услублар уйғунлашиб кетди: мас, 1888 й. қурилган Янги Бухоро (ҳоз. Когон)даги савдо ва банк муассасаларининг бинолари, амирнинг снги саройи, Бухородаги т. й. вокзали ва б.
/4й..Ҳофиз Таниш Бухорий, Абдулланома, 1—2 ж.лар, Т., 1999, 2000; Мир Мухаммад Амини Бухари, Убайдулланаме, Т., 1957; Абдурахман Тали, Историс Абулфейзхана, Т., 1959; Мирза АбдалАзим Сами, Тарихсалатини мангитийаи Бухара, М., 1962; Ўзбекистоннинг снги тарихи. 1китоб. Туркистон чор А оссисси мустамлакачилиги даврида, Т., 2000; Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамист тараққиёти, 1қисм, Т., 2000.
Ҳамид Зиёев.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
