Қуръондан ҳосил қилинадиган манфаат ақл-заковатнинг даражасига сраша бслади. Бугунги суҳбатимизга асос бслган остлар Қуръони каримнинг икки сурасидан (Сод ва Ҳижр) олинган бслиб, улардан шу нарса англашиладики, мусулмонлар Аллоҳ каломининг мазмун-моҳистига чуқур сътибор беришлари, ундан тсғри хулосалар чиқаришга ҳаракат қилишлари, остлар устида кспроқ ақл юритишлари лозимдир.
كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُواْ آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُو الأَلْبَابِ
Аллома Саъдий раҳимаҳуллоҳ бу остни мана бундай тафсир қиладилар: "Қуръонда жуда ксп схшилик ва чексиз илм бор... Қуръоннинг схшиликлари ва баракотига бу китоб ҳақида фикрлаш, унинг маънолари атрофида ақл юритиш, унга қайта-қайта мурожаат қилиш орқали сришилади..."
"Ақл сгалари насиҳат олишлари учун" - дегани сса соғлом ақл сгалари Қуръон маънолари устида тафаккур юритиш билан ҳамма илмлар ва мақсадларга етишадилар, деганидир. Бу шунга далолат қиладики, ушбу китобдан олинадиган манфаат, насиҳат инсон ақл-заковатининг даражасига сраша ҳосил бслади".
Аллоҳ сна бир остда أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآن деб марҳамат қилган. "Қуръон маънолари устида тафаккур қилмайдиларми?!.." (Аисо сураси, 82-ост). Бу ост ҳам юқоридаги ост маъноси билан ҳамоҳангдир. Бу ҳақда имом Қуртубий ёзадилар: "Мана шу остда "Қуръоннинг тафсири фақат Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан собит бслган ривостлар билангина қилиниши керак, деб даъво қиладиган ва араб тили қоидалари доирасида таъвил қилишни ман стадиган кимсанинг ссзига раддис бор. Яна бу остда фикр юритишга, далил келтиришга, кср-ксрона тақлидни бекор қилишга буйруқ ва қиёснинг мавжуд сканига далил бор".
Қуръон маънолари устида фикр юритиш ҳақида гап кетар скан, тафсир илми қоидаларидан бир нуқтани ссга олиб стиш даркор. Уламоларга ксра, остлар снг аввало остлар билан тафсир қилинади. Чунки бир остда умумий тарзда берилган маъно бошқа бир остда муфассал ёритилган бслади. Агар остнинг маъноси шу каби йсл билан очилмаса, унда А асулуллоҳнинг Суннатларига мурожаат қилинади. Ундан сснг илмли саҳобаларнинг ссзларига, сснг саҳобалардан тафсир илмини срганиш билан машғул ва машҳур бслган тобеийнларнинг ссзларига қаралади. Агар шунда ҳам остнинг маъноси ечилмаса, унда Қуръон калималарининг шаръий ва луғавий жиҳатдан қандай маъноларга далолат қилиши сътиборга олиниб, тафсир қилинади. (Муҳаммад бин Солиҳ Ал-Усайминнинг "Тафсир илми асослари" китобидан қисқартириб олинди). "Кимки саҳобалар ва тобеийнлар мазҳабларидан ва тафсирларидан четга чиқиб, уларга хилоф йсл тутса, у хатокор ва бидъатчи бслади". ("Тафсир асослари ҳақида муқаддима", Ибн Таймис). Бундан ксринадики, Қуръони карим остларини А асулуллоҳ ва салафлар тушунгандек тушуниш, сснг уни шу доиранинг ичида ҳар бир замоннинг сзига сраша муаммоларини ҳал стиш учун ақл ва ҳикмат билан қслламоқ лозим. Зеро, Қуръон фақат А асулуллоҳ ва саҳобаларнинг даврларидагина смас, балки то Қиёмат кунига қадар амал қиладиган китобдир. Унинг: "Қуръон маънолари устида тафаккур қилмайдиларми?!.." - деган чақириғи саҳобалар билан бир қаторда бугунги ва сртанги мусулмонлар учун ҳам хитобдир. Қуръонда бугунги одамларни ҳам тсғри йслга бошлайдиган, ноҳақлик ва зулмдан қайтарадиган, золимларга насиҳат қилишга чақирадиган қанчадан-қанча остлар бор. Бу ишларни бажариш илм аҳлининг зиммасидаги фарз бслса, унга итоат қилиш омма мусулмонлар устларидаги вазифадир.
Қуръонни Аллоҳ ҳамма замон ва маконлар учун мос келадиган ҳолда нозил қилганига қарамасдан, айрим кишилар Қуръон маъноларини бугунги кун тақозосидан келиб чиқиб ва замон кишиларининг диний-дунёвий сҳтиёжларига боғлиқ ҳолда тушунишни ёқтирмайдилар. Бунга ҳаракат қилган олимлар ва талабаларни "Қуръонни сзининг фойдасига бурмоқда", деб айблайдилар. Ҳолбуки, Қуръон фақат бундан 1400 йил аввалги араблар жамисти учун нозил бслган смас, у бугунги ва сртанги ҳаёт муаммоларини ҳам сз ичига олади. Баъзиларнинг назарида сса Қуръон намоз, рсза каби бир неча ибодат турларидан бошқа масалалар қаршисида сукут сақлаши афзалдек ксринади. Қуръоннинг ҳаётий китоб сканини тушунолмаслик, уни ҳар бир даврда босқичма-босқич амалда татбиқ қилиш мумкин ва керакли иш сканига иқрор бслмаслик ё ақл-фаросат, илм ва тушунчадаги қолоқлик ё сса иймондаги қусурдандир. Аллоҳнинг таърифи билан айтганда "иймон келтирган ақл сгалари" (Талоқ сураси, 10-ост). ҳаёт жабҳаларининг барча қирраларига дахлдор бслган Қуръон остларини тслиқ срганадилар. Ундаги талабларни ҳикмат ва сабр билан амалга ошириб бориш йслларини қидирадилар ва албатта мақсадга сришадилар.
Юқоридаги ссзлар билан бир қаторда Қуръонни сзининг ёки бирор гуруҳнинг раъйига, манфаатларига мослаб, нафсу ҳавосига берилган ҳолда таъвил қилишнинг улкан гуноҳ сканини таъкидламоқ зарур. Остлар устида ақл юритиш лозим скан, деган баҳона билан миссига келган фикрни Қуръонга боғлаб ксрсатиш, бир остни бошқа бир остга ёки А асулуллоҳнинг саҳиҳ Суннатларига тескари қсйиш, салаф уламоларнинг йслларига зид қарашларни кстариб чиқиш мумкин смас. Қуръонни таъвил қиладиган инсон стмиш уламолар томонларидан ишлаб чиқилган тафсир қоидаларини срганган, бу илмнинг шартларига риос қиладиган бслиши шарт.
* * *