"Улар намозларини муҳофаза қилувчилардир". "Яъни, улар намозларини сз вақтида, қоидаларига риос қилган ҳолда, шартлари ва рукнлари билан давомли суратда бажо қиладилар. Шундай қилиб Аллоҳ мсминларни "хушуъ" билан намоз сқиш ва уни доимий равишда бажариб юриш сифати билан мадҳ стди. Чунки намоз икки нарса билан мукаммал бслади. Демак, кимки намозни доимий равишда, аммо "хушуъ"сиз сқиса ёки доимий смас, баъзи-баъзида лекин "хушуъ" билан сқиб юрса, бу қораланадиган ва ноқис амалдир".

"Аллоҳ бу чиройли сифатларнинг зикрини намоз билан бошлади ва сна намоз билан тугатди. Бу намознинг снг афзал амал сканига далолат қилади. Шунингдек, А асулуллоҳ бундай дедилар: Ҳақда собит бслинглар, асло адоғига ета олмайсизлар, билингларки, амалларингизнинг снг схшиси намоздир. Доимо таҳоратли бслишнинг уддасидан фақат мсмингина чиқа олади". (И).

Шундай қилиб, Аллоҳ Муъминун сурасининг ибтидосида нажот топган мсминларнинг еттита сифатларини келтирди. Кейин сса ушбу сифатларга сга бслган бандалари учун тайёр қилиб қсйган улкан мукофотини зикр килди:

"Ана сшалар, сшалар Фирдавсни мерос қилиб оладиган ворислардир!"

Ҳаммага аёнки, мерос деганда аслида бошқа бировники бслган мол-мулкни маълум шаръий сабаб билан сз тасарруфига олиш тушунилади. Бу остдаги мерос ссзининг маъноси нима?

"Зикри олий Зот айтадики, дунёда мана шу сифатларга сга бслган кишилар Қиёмат кунида дсзах аҳлиниг жаннатдаги сринларини мерос қилиб оладилар". (Т).

"Абу Ҳурайра разисллоҳу анҳудан ривост қилинади. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: "Сизлардан бирор кимса йсқки, унинг икки манзили бслмаса. Жаннатда бир манзил, дсзахда бир манзил. Агар у слиб, дсзахга кирса, жаннат аҳли унинг манзилини мерос қилиб оладилар. Аллоҳнинг "Ана сшалар ворислардир" деган ссзи бунинг далилидир". (Ибн Можа, Албоний).

"Саид ибн Жубайрдан ривост қилиндики, мсминлар кофирларнинг сринларини мерос қилиб оладилар. Чунки улар аслида ҳеч бир шериги бслмаган ёлғиз Аллоҳга ибодат қилиш учун сратилган сдилар. Аммо мана бу мсминлар сзларига вожиб бслган ибодатларни бажарган бслсалар, ана улар сса сзларининг сратилишларидан ксзланган мақсадни, съни буюрилган ибодатни тарк стдилар. А­нди мана булар ана уларнинг агар итоат қилганларида сзлари олишлари мумкин бслган насибаларини ҳам оладилар".

Аллоҳ бу остда Фирдавс жаннати ҳақида ссйлади. Фирдавс жаннати ҳақида Муслим ривост қилган ҳадисда бундай дейилган: Лайғамбар дедилар: "Агар Аллоҳдан (жаннатни) ссрасанглар, Фирдавсни ссранглар, чунки у жаннатнинг сртаси, жаннатнинг снг юқорисидир. Жаннат дарёлари ундан отилиб чиқади". Яна бир ривостда Фирдавснинг устида А аҳмоннинг Арши бор дейилган.

"Ана сшалар, сшалар Фирдавсни мерос қилиб оладиган ворислардир". "Аки бундан мурод жаннатнинг ҳаммаси, дейилгани бслади. Шунда бу иборанинг остига мсминларнинг ҳаммалари дохил бсладилар. Яъни, улар сзларининг мартабаларига қараб турли даражаларга сга бсладилар. Ҳар ким (жаннатдан) сзининг ҳолига сраша срин олади". (С).

وَعِبَادُ الرَّحْمَـنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الأَرْضِ هَوْناً وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الجَاهِلُونَ قَالُواْ سَلاَماً * وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِيَاماً * وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَاماً * إِنَّهَا سَآءَتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقَاماً *

"œА аҳмоннинг (суюкли) бандалари ерда оғир-босиқлик билан юрадиган, жоҳиллар хитоб қилиб қолса, уларга чиройли муомала қиладиган, тунларини А аббилари учун саждада ва қиёмда стказадиган зотлардир. Улар: "œА­й А аббимиз, биздан жаҳаннам азобини буриб юборгин, зеро, унинг азоби шаксиз сз аҳлига қаттиқ ёпишгувчидир", дес илтижо қиладиган инсонлар. Албатта жаҳаннам маскан ва манзилгоҳларнинг снг ёмонидир". (Фурқон сураси, 63-66-остлар).

Аллоҳ таоло бу остларда Ўзининг севимли бандаларининг Ердаги ҳаётлари қай тарзда стишини, Аллоҳ ҳузуридаги бандаликларининг сифатлари қандай сканини баён стади.

Муфассир Саъдий ёзадилар: "œАллоҳга бандалик икки хил бслади: Биринчиси — Аллоҳнинг рубубистига бандалик. Бунда барча халойиқнинг — мусулмоннинг ҳам, кофирнинг ҳам, схшининг ҳам, ёмоннинг ҳам иштироки баробардир. Чунки уларнинг ҳаммалари Аллоҳнинг бандалари бслиб, У томонидан парвариш қилинадилар, бошқариладилар.

{إِن كُلُّ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ إِلاَّ آتِي الرَّحْمَـنِ عَبْداً}

"œОсмонлару Ердагиларнинг барчаси А аҳмоннинг ҳузурига қул бслиб келгусидир!" (Марсм сураси, 93-ост).

Бандаликнинг иккинчи хили Аллоҳнинг улуҳисти, ибодати ва раҳматига тааллуқли бандаликдир. Бу Аллоҳнинг пайғамбарлари ва авлиёларининг бандаликларидир. Бу остда мақсад қилинган бандалик мана шудир. Шунинг учун Аллоҳ бу бандаликни Ўзининг "œАр-А аҳмон" исмига изофа қилдики, бу нарса (солиҳ) бандаларнинг мана шу ҳолатга Унинг раҳмати туфайли етишганларига ишорадир. Шунинг учун Аллоҳ уларнинг сифатлари снг комил сифатлар сканини, таърифлари снг юксак таърифлар сканини баён қилди. Аллоҳ ана сша бандаларни мана бундай таърифлади: "œА аҳмоннинг (суюкли) бандалари ерда оғир-босиқлик билан юрадиган, жоҳиллар хитоб қилиб қолса, уларга чиройли муомала қиладиган зотлардир". Яъни улар Аллоҳга ва халойиққа сокинлик ва тавозе билан муомала қиладилар. Бу уларнинг Аллоҳга ҳам, бандаларга ҳам оғир-босиқлик билан, камтарлик билан муносабатда бслишларини билдиради"

Табарий ёзадилар: "œА аҳмоннинг бандалари ерда ҳалимлик, осойишталик ва босиқлик билан, кибрланмасдан ва кеккаймасдан, бузғунчиликка берилмасдан ва Аллоҳга маъсист қилмасдан юрадилар".

Остдаги يَمْشُونَ عَلَى الأَرْضِ — "œерда юрадилар" иборасининг замирида инсонларнинг йслда қадам босиб юришлари ҳам, ер юзида ҳаёт кечиришларию унда амалга оширадиган ишлари ҳам, одамлар билан борди-келди муносабатлари ҳам ифодаланган. (Қуртубий).

Ибн Касир айтадилар: "œУлар ерда зсравонлик, катталик ва кибр билан смас, балки осойишталик ва босиқлик билан юрадилар... Бундан мурод худди касал одамлардек бслиб юриш ёки сзини сунъий равишда сипо ксрсатиш учун риёкорлик қилиш смас... А ивост қилинишича, Умар разисллоҳу анҳу секин-секин юриб кетаётган бир йигитни ксрдилар ва унга қараб: "œСенга нима бслган, касалмисан?" дедилар. У: "œЙсқ, сй амирулмсминийн", деб жавоб берди. Умар дарраларини юқори кстариб, йигитни шахдамроқ юришга буюрдилар".

Яна Саъдий тафсирларида сқиймиз: "œ(А аҳмоннинг суюкли бандалари) жоҳиллар хитоб қилиб қолса, уларга чиройли муомала қиладиган зотлардир". Яъни жоҳиллар андишасизлик билан гап гапирсалар, солиҳ бандалар уларга жавоб қайтарган пайтларида гуноҳдан сақланган ҳолда ва жоҳилларга жоҳилча муомала қилишдан сзларини тийиб туриб жавоб қайтарадилар. Бу таърифлар уларнинг ниҳостда ҳалимликлари, ёмонлик қилганларга ҳам схшилик билан жавоб қайтаришлари ва жоҳилларни кечириб юборишларига қарата айтилган мақтовдир. Бу ссзлар уларни бундай даражага сришишлари учун сабаб бслган ақлларининг етуклигига Аллоҳдан юборилган олқишдир".

Суюкли бандаларнинг кунлари мана шундай хулқу одоб ва ажру савоблар билан стади. Тунлари сса одам боласи стказадиган кечаларнинг снг схшиси бслади:

"œ(Улар) тунларини А аббилари учун саждада ва қиёмда стказадиган зотлардир". Улар кечалари А аббиларига ихлос билан, сзларини Унинг ҳузурида хор тутиб ксп намоз сқийдилар. Улар: "œА­й А аббимиз, биздан жаҳаннам азобини буриб юборгин", съни "œбизни жаҳаннамга олиб борувчи ишлардан сақлаш билан ҳамда азобга гирифтор қилувчи гуноҳларимизни кечириш билан биздан дсзах азобини даф стгин", деб дуо қиладилар.

"œЗеро, унинг азоби шаксиз сз аҳлига қаттиқ ёпишгувчидир". Худди қарз берган одам қарздорнинг кетидан қолмасдан таъқиб қилгандек, жаҳаннам азоби ҳам сзига керакли кимсани асло тинч қсймайди.

"œАлбатта жаҳаннам маскан ва манзилгоҳларнинг снг ёмонидир". Бу ссзлар А аҳмоннинг бандалари томонидан А аббиларига тазарру сифатида айтилади ва бунда уларнинг А аҳмонга ниҳостда муҳтож сканликлари, жаҳаннам азобини кстаришга ҳеч ҳам тоқатлари етмаслиги арз қилинади. Бу зикрларда Аллоҳнинг уларга қилган миннатини сслатиш борким, зеро, оғир кулфатни даф стишнинг аҳамисти сша кулфатнинг кслами ва даҳшатига сраша бслади. Ундай кулфатнинг воқе бслиши бениҳост оғирдир ва ундан қутулиб қолиш билан сришиладиган хурсандлик ҳам шубҳасиз улкандир. (Саъдий).

Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:

1. А­нг меҳрибон Зот А аҳмоннинг хос бандалари халққа бағри кенглик ва олийжаноблик билан билан, Холиққа қсрқув ва муҳаббат билан муомала қиладилар. Оқибатда дунёда мсминларнинг, Охиратда Аллоҳнинг сҳтиромига мушарраф бсладилар.

2. Инсон йслда юрганда сзига бино қсйиб, кеккайиб юриши ҳаромдир. Шошиб ҳам кетмасдан, имиллаб ҳам қолмасдан сртача суръат билан юриш — Лайғамбар суннатлари.

3. Жоҳиллар беодоблик билан ссз қотганда улар билан тенглашиш, счакишиш мусулмон одамга срашмайди. Бундай пайтда инсон сз ҳурматини сақлаган ҳолда вазистни тсғри баҳолаб, ҳикмат ва босиқлик билан таъсирли ссз айтиши, чиройли насиҳат қилиши жоиз.

4. Қалбида жаҳаннам ташвиши ва жаннат умиди бор бслган бандалар тунларини бир маромда ором ва кетма-кет уйқу билан стказавермайдилар. Одамлар ухлаган пайтда таҳажжуд намозлари сқишга одатланадилар.

5. Жаҳаннам азобидан қсрққан банда доимо ундан паноҳ ссраб, Аллоҳга ёлвориб юради.

وَالَّذِينَ إِذَآ أَنفَقُواْ لَمْ يُسْرِفُواْ وَلَمْ يَقْتُرُواْ وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَاماً * وَالَّذِينَ لاَ يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَـهَا آخَرَ وَلاَ يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَلاَ يَزْنُونَ وَمَن يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثَاماً * يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَيَخْلُدْ فِيهِ مُهَاناً *

"А аҳмоннинг бандалари сҳсон қилганларида исроф ҳам, хасислик ҳам қилмайдиган, бу иккисининг орасида срта йсл тутадиган инсонлардир. Улар Аллоҳга қсшиб, бошқа худога сиғинмайдиган, Аллоҳ ҳаром қилган жонни ноҳақ слдирмайдиган, зино қилмайдиган зотлардир. Кимки, сшандай ишларни қилса, жазога дучор бслади. Унга Қиёмат куни азоб кспайтириб берилади ва у хор бслиб, азоб ичра абадий қолиб кетади". (Фурқон сураси, 67-69-остлар).