Аллоҳ адолатни қоим қилишнинг вожиб сканини баён қилгандан сснг унинг зиддидан қайтарди. Бу гувоҳлик бериш пайтида ва бошқа сринларда тилни ҳақдан буриш, ҳамма томонлама ёки маълум бир жиҳатдан мақсад қилинган тсғриликдан гапни айлантиришдир. Бунга гувоҳликни сзгартириш, охирига етказмаслик ёки гувоҳнинг (гувоҳликни) бошқа ишга йсйиб юбориши ҳам киради. Чунки булар ҳам (гувоҳликни) сзгартириш ҳисобланади. Сабаби, бу ҳақдан юз сгиришдир.

"...ёки уни адо стишдан юз сгирсанглар", дегани сизларга боғлиқ бслган адолатни тарк стсанглар, масалан, гувоҳ гувоҳлик беришни, ҳоким сз зиммасида вожиб бслган ҳукм қилишни тарк стса, "унда Аллоҳ сизларнинг қилаётган ишларингиздан албатта схши хабардордир". Яъни, У қилган ишларингизни буткул сраб олган ва амалларингизнинг махфийсини ҳам, ошкорасини ҳам билиб туради. Бу ссзда гувоҳликни сзгартирадиган ёки ундан бош тортадиган одам учун қаттиқ таҳдид бор. Ботил билан ҳукм қиладиган ёки ботил гувоҳлик берадиган одамнинг иши сса бундан ҳам ёмон. Чунки унинг гуноҳи ҳаммасидан катта. Аегаки, аввалги икки тоифа одам ҳақни тарк стган бслса, буниси ботил ишни амалга оширди". (Саъдий).

Ибн Касир وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ - деган калима устида бундай дейдилар: "... Юз сгириш гувоҳликни сширишдир. Аллоҳ айтган: "Кимки гувоҳликни сширса, бас, унинг қалби гуноҳкордир". (Бақара сураси, 283-ост). Аабий соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: "Гувоҳларнинг схшиси сз гувоҳлигини ссралмасдан олдин олиб келади". Шунинг учун "Аллоҳ сизларнинг қилаётган ишларингиздан албатта схши хабардордир" - деди. Яъни, У сқинда сизларни бу иш учун жазога тортади, демоқчи".

Остдаги "Аллоҳ учун гувоҳ бслиб, адолат билан қоим туринглар" - деган буйруқдан фақат қозининг ҳузурида туриб гувоҳлик бериш англашилмайди. Инсон қозининг олдида бсладими, уйдами, қаерда бслмасин, ҳақ ссзни айтиши остда буюрилган адолатни қоим қилишдир.

Гувоҳлик деганда қози ҳузурида бериладиган гувоҳликни ҳам тушунилади. Аммо инсоннинг ҳар хил сринларда бирор шахс ёки нарса ҳақида гапираётган ссзлари ҳам гувоҳлик ҳисобланади. Буни аллома Саъдийнинг мана бу ссзлари ҳам тасдиқлайди: "Барча ҳолатларингизда адолатни қоим қилинглар. Бу Аллоҳнинг ҳуқуқларида ва бандаларнинг ҳуқуқларида адл туриш билан бслади". Агар бир инсон зулмга дучор бслган бслса ёки ёрдамга муҳтож бслиб турган бслса, сиз унинг ҳимосси учун сз ссзингизни айтсангиз, бу билан сиз у одамнинг сизнинг устингиздаги ҳаққини адо стишга ҳаракат қилган, Аллоҳ учун ҳақ гувоҳликни бажо қилган бсласиз.

Маълумки, адолат устун бслиши учун ҳаракат қиладиганларнинг йслларида қийинчилик ва машаққатлар учрайди. Шунинг учун ҳам ксп сринларда инсонлар ҳақ ссзни айтишдан сзларини четга оладилар. Шунга ишора қилиб, Ибн Касир раҳимаҳуллоҳ ёзадилар: "Аллоҳ таоло мсмин бандаларини адолат билан қоим туришга буюради. Бас улар адолатдан снгга ҳам, сслга ҳам оғиб кетмасинлар. Маломатчиларнинг маломатлари уларни Аллоҳ йслидан чалғитмасин, ҳеч бир куч уларни адл туришдан бошқа томонга бурмасин. Улар адолат устида бир-бирларига ҳамкор, ёрдамчи, мададкор ва қсллаб-қувватловчи бслсинлар".

Агар дунёда адолат, ҳақиқат мавжуд бслмаса, уни сақлаш, ҳимос қилиш учун одамлар ҳаракат қилмасалар, мезонлар бузилади, қадристлар топталади, ҳаёт издан чиқади. Ҳақ ботилга, ботил ҳаққа айланади. Агар инсонлар Аллоҳнинг адолат билан қоим туриш ҳақидаги буйруқларига амал қилсалар, ростгсй ва журъатли бслсалар, золимларнинг қсли, мунофиқ ва ёлғончиларнинг тили тийилади. Шунда юртда ҳақ ссз, адолат, тинчлик ва осойишталик ҳукмрон бслади.

Ибн Касир ёзадилар: "Ҳавога сргашиб адолат қилишдан четлашиб кетманглар", дегани ҳаво, маҳаллийчилик (миллатчилик), одамларни ёмон ксришларингиз сизларни сз ҳаракатларингизда адолатни тарк қилишга олиб бормасин. Балки ҳар қандай ҳолатда бслса ҳам адолатга риос қилинглар. Аллоҳ айтади: "Бир қавмга бслган нафратингиз сизларни адолат қилишдан тссиб қсймасин. Адолат қилинглар, у тақвога сқиндир". (Моида сураси, 8-ост). Шу сринда Абдуллоҳ ибн А авоҳанинг ссзларини келтириш жоиз. У кишини Аабий соллаллоҳу алайҳи васаллам Хайбар аҳлининг мевалари ва деҳқончиликларининг миқдорини чамалаб слчаб келишга юборган сдилар. Хайбар аҳли (сҳудийлар) ҳосилни сз фойдаларига ёздириш учун у кишига пора бермоқчи бслдилар. Шунда Абдуллоҳ ибн А авоҳа дедилар: "Аллоҳга қасамки, мен бу ерга сзим учун халойиқларнинг снг маҳбуби бслган зотнинг ҳузурларидан келдим. Сизларни сса маймун ва тснғизлардан ҳам ёмонроқ ксраман. Аммо менинг А асулуллоҳга бслган муҳаббатим, сизларга бслган нафратим сизларга нисбатан адолатсизлик қилишимга сабаб бслолмайди!" Буни сшитиб Хайбар аҳли: "Ҳа, осмонлар ва ер мана шу сабабли тинч туради", дедилар.

وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ * وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَـكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَث ذَّلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

"Биз унга Ўз остларимизни ато қилганимиздан сснг уларнинг ичидан суғурилиб чиқиб, шайтонга қсшилиб кетган ва йслдан озганлардан бслиб қолган кимсанинг хабарини қавмингизга тиловат қилиб беринг. Агар биз хоҳлаганимизда уни сша остлар билан юксак даражага кстарган бслур сдик. Лекин унинг сзи "ер"га интилди ва ҳавосига сргашиб кетди. Унинг мисоли итга схшайдики, ит ҳамла килсанг ҳам тилини чиқариб ҳансирайди, сз ҳолига қсйсанг ҳам тилини чиқариб ҳансирайверади. Бу Бизнинг остларимизни ёлғонга чиқарган қавмларнинг мисолидир. Бас, бу қиссаларни ссйлаб беринг, шосдки фикр юргизсалар".

(Аъроф сураси, 175-176-остлар).

* * *

Илм аҳли бслиш баъзилар сйлаганидек фақат шон-шараф смас. У жуда катта хатар ва оғир масъулистдир. Шарафни ҳамма схши ксради. Масъулистга ҳамма ҳам дош бера олмайди.

Бу остлар маъноларини срганган одамлар тарихда бслиб стган инсоний фожеаларнинг биридан хабардор бсладилар. Аллоҳ мусулмонларга ибрат бслсин учун бу каби ҳодисаларни Ўз каломида тез-тез зикр қилиб келтиради. Ушбу воқеа Аллоҳ Ўз марҳамати билан остлар, съни Ўзининг ҳақ ва сгона Зот сканига далолат қилувчи аломатлар ато қилган, илм ва ҳикматлар берган бир инсон ҳақида бслиб, у одам сзига берилган неъматларнинг қадрига етмасдан икки дунёсини бой бериб қсйган бахтсиз олим сди. Унинг аччиқ қисматини сшитган иймонли инсонларнинг қалблари титраб, тиллари Аллоҳдан паноҳ тилашга бошлайди. Ибрат ксзи билан қарайдиганлар ҳаётнинг қанчалар мураккаб сканини, сна бир марта ҳис қиладилар. Ўзларининг оқибатларини сйлаб хушёр тортадилар. Ҳайҳот, у бахтсиз уламо ким бслган скан?

А ивостларда келишича, унинг оти Балъам (ёки Балъом) бин Боуро бслиб, у Мусо алайҳиссалом замонларида сшаб стган, у кишининг динларида бслган ва Бани Исроил қавмининг обрсли олимларидан сди. Бироқ у сшаётган Мадинатул-жабборийн (Золимлар шаҳри) ҳукмдори кофир ва ста золим бслиб, Мусо алайҳиссаломнинг динлари ёйилишига қаршилик килар, халққа зулм стказар сди...

Келинг, схшиси ҳикосни мсътабар муфассирларимиздан сшитамиз...

Имом Бағавий айтадилар: "Унинг воқеаси бундай бслган сди. Ибн Аббос... ва бошқаларнинг зикр қилишларича, Мусо айлайҳиссалом золимларга қарши урушиш учун Шом юртига қарашли Бани Канъон деган ерга тсхтаган пайтларида Балъамнинг қавми (ташвишга тушиб) унинг олдига келишди. Чунки Балъам Исми Аъзамни билар сди. Унга айтишдики, "Мусо жуда кучли одам, унинг аскарлари жуда ҳам ксп. У бизни юртимиздан ҳайдаб чиқариш, слдириш ва срнимизга Бани Исроилни жойлаштириш учун келди. Сен дуоси қабул бсладиган одамсан. Чиқиб Аллоҳга дуо қил, токи У бизлардан Бани Исроилни қайтариб юборсин". Шунда Балъам деди: "Ҳолингизга вой бслсин , нималар деспсиз?! Бу Аллоҳнинг Лайғамбари бслса, у билан бирга мсминлар ва малоикалар турган бслса, қандай қилиб унга қарши дуо қиламан?! Ҳолбуки мен Аллоҳ билдирган қанча нарсаларни биламан. Агар мен бу ишни қилсам, дунёю Охиратим йсқ бслиб кетади".

Аммо қавм унга қайта-қайта мурожаат қилавердилар. Уни қистаб туриб олдилар. Шундан кейин у: "Аввал А аббимдан ссраб олайин-чи", - деди. У то сзига нима буюрилиши тушида аён бслмагунча дуо қилмас сди. У Мусонинг қавмига қарши дуо қилиш ҳақида Аллоҳдан ссради. Тушида унга дуо қилмаслик ҳақида айтилди. У қавмига : "Мен А аббимдан ссрадим, мен бу ишни қилишдан қайтарилдим", деди. Шундан кейин қавм унга ҳадс келтирдилар. Балъам ҳадсни қабул қилди. Кейин унга сна мурожаат қилишди. У: "То А аббимдан ссрамагунимча бу ишни қилмайман", деди. Аллоҳдан ссради. Унга ҳеч нарсага рухсат стилмади. У: "Мен ссрадим, менга ҳеч нарсага рухсат берилмади", деди. Шунда қавмлар: "Агар А аббинг уларга қарши дуо қилишингни ёмон ксрганда сди, сени биринчи марта қайтаргани каби сна қайтарар сди", - деб унга сна илтимос қилишда давом ставердилар. Охири уни алдаб ксндирдилар. У алданди. Хстигига миниб, Бани Исроил аскарлари ксринадиган тоққа қараб жснади..."

Бағавий воқеалар баёни давомида сна бир ривостни келтирадилар: "Муқотил айтади: "Балқо шаҳрининг подшоси Балъамга деди: "Мусонинг зарарига Аллоҳга дуо қил!" Балъам: "У менинг диним аҳли-ку, унга қарши дуо қилмайман", - деди. Бу жавобдан сснг подшо Балъамни осмоқчи бслиб, ёғочдан дор тайёрлатди. Буни ксргач, Балъам сшагига миниб, Мусога қарши дуо қилиш учун йслга тушди".

А овийлар Ибн Аббос, Ибн Исҳоқ ва бошқаларнинг айтишларича, Балъам йслда давом стар скан, унинг сшаги бир неча марта ерга ётиб олади. У бслса, сшагини уриб-тепиб, юргизишга ҳаракат қилаверади. Аслида жониворнинг юрмай тсхтаб олиши Аллоҳ томонидан Балъамга берилган сснгги огоҳлантириш сди. Бироқ бу ҳолат унга таъсир қилмайди. Агар у ақл ва иймон тақозоси билан иш қилганда-ку, ишнинг бошидаёқ туши орқали бу йслга киришдан қайтарилган пайтда сзини қслга олиб, Аллоҳнинг динида мустаҳкам турган бслар сди. У сса Аллоҳнинг унга қилган марҳаматини, съни ҳақ томон қайсию, ботил томон қайси сканини билдириб қсйганининг қадрини билмади. Аллоҳнинг динига қарши бслган қавмнинг "ҳадс" деб аталган порасини қабул қилди. Золимлардан бслган қсрқув, дунё ҳаёти ва матоҳига бслган ҳирс уни очиқ-ойдин ҳаққа қарши боришга рози қилиб қсйди. Буни ксриб Аллоҳ ҳам уни сз ҳолига қсйиб берди. "У Мусонинг қавмига қарши дуо қилди, шундан сснг Аллоҳ унинг устидаги неъматларини суғуриб олди". (Табарий).

Йслдан озган Балъам тоғнинг устига чиқиб, Мусонинг қавмига қарши дуо қила бошлади. Бироқ Аллоҳ унинг дуосини сзининг ва кофир қавмнинг зарарига айлантириб қсйди. Балъамнинг тилини унинг измидан чиқарди. У нима ёмон дуо қилса, сзининг золим қавмига дуо қилиб юбораверадиган бслиб қолди. Аимаики схши дуо сқиса, Мусонинг қавмига сқиб қссверди. Буни сшитган қавм: "А­й Балъам, нима қиласпсан, нега бизнинг ҳаққимизга ёмон дуо қиласпсан?" - дейишди. Балъам: "А­нди бундан бошқа нарса менинг қслимдан келмайди. Буни Аллоҳ қиласпти", деди. Кейин бир маҳал унинг тили оғзидан осилиб кскрагигача тушди.

Бироқ Аллоҳ бандани сз ҳолига ташлаб қсйса, у билиб туриб ҳам нафсининг измидан чиқа олмас скан, сзини сзи стга-чсққа урар скан. Балъам ҳам шунча ост-аломатларни ксриб-билиб туриб, ноҳақ йслда давом ставерди. Иш шунга бориб етдики, охири Балъам деди: "Менинг дунё ва Охиратим кетди, снди макр ва ҳийладан бошқа нарса қолмади. Сизларга ҳийлаларни сргатаман..." Унинг Мусо алайҳиссаломга қарши кофир ва золим қавмга сргатган ҳийлалари тилга олишга ҳам қсрқинчли.