Atama va tushunchalar
AFINA - Yunoniston tarixi va madaniyatida muhim ahamiyatga ega bo"œlgan shahar-davlat (polis). Afina Yunonistonning Attika deb atalgan tog"œli joyida vujudga kelgan. Arxeologik ma"œlumotlarga ko"œra, bu joylarda odamlar neolit davridan boshlab yashagan. Attikaliklar Afina mabudasiga sajda qilganlar. Mil. avv. IX-VIII asrlarda Attikadagi qishloqlar birlashib Afina shahri vujudga keldi. Bu vaqtda (Gomer davri) harbiy demokratiya susayib, urug"œchilik munosabatlari yemirila boshlagan edi. Hokimiyatni urug"œ aristokratlari (Evpatridlar) boshqarardilar. Mil. avv. VII asrda Afinada evpatridlar siquvi kuchayib dehqnlar ahvoli og"œirlashgan edi. Mil. avv. 594-yilda savdogarlar aristokratiyasidan Solon arxon (hokim) bo"œldi. Solon Afinada ijtimoiy-siyosiy tuzumni tubdan o"œzgartiradigan islohotlar o"œtkazdi. Aristokrat naslidan bo"œlgan Pisistrat o"œz tarafdorlari va yollanma askarlariga tayanib, mil. avv. 560-yilda o"œzini Attika dehqonlarining dohiysi deb e"œlon qildi va Afinaning mustabid hokimi bo"œlib oldi. Pisistrat o"œziga qarshi bo"œlgan aristokratlarning yerlarini tortib olib, dehqonlarga ulashib berdi, ularga davlat hisobidan pul qarz berishni joriy etdi. Pisistrat davrida Afinada savdo munosabatlari rivojlandi. Ibodatxona va qasrlar qurildi, suv quvuri o"œtkazildi. Pisistrat va uning o"œg"œillari saroyda eng yaxshi adiblarni to"œpladilar. Gomerning "œOdisseya" va "œIliada" asarlari yozib olindi. Afinada dastlabki teart vujudga keldi. Mil. avv. 527-yilda Pisistrat vafot etdi va hokimiyat uning o"œg"œillari Gippiy va Gipparxga o"œtdi, lekin mustabid hokimlik uzoq davom etmadi. Gipparx fitnachilar tomonidan o"œldirildi, Gippiy esa hokimiyatdan haydaldi (510-yil). Yirik savdogar va hunarmandlar vakili Klisfen xalq qo"œzg"œalonlariga boshchilik qilib, hokimiyatni qo"œlga oldi (508-yil). U to"œrtta urug"œchilik o"œkrugi o"œrniga o"œnta hududiy okrug tashkil etdi. Shu bilan urug"œchilik jamoasining so"œnggi qoldiqlari barham berildi. Mil. avv. V asr boshida yunon-fors urushlari boshlandi. Marafon jangida (mil. avv. 490-yil) yunonlar forslarga qattiq zarba berdilar. 480-yilda Kserksning juda katta qo"œshini Bolqon yarimoroliga bostirib kirdi. Salamin oroli yonidagi dengiz jangida yunonlar g"œalaba qildilar. Afinada Egey dengizi davlatlarinng birlashuvidan iborat Delos ittifoqi tuzildi. Bu ittifoq keyinroq Afinaning dengizdagi hukmronligini ta"œminladi Afijnadan tashqariga vino, zaytun moyi, turli hunarmandchilik buyumlari chiqarilar, chetdan asosan, qullar, g"œalla va yog"œoch keltirilar edi. Afinada Perikl hukmronligi davri (mil. avv. 444-429-yillar) qadimgi quldorlik demokratiyasining namunasi edi. "œPerikl oltin asri" deb atalgan yillar Afina madaniyatining eng yuksak darajada taraqqiy etgan davri bo"œldi. Bu davrda Afinada tarixchi Gerodot, faylasuf Anaksagor, haykaltarosh Fidiy, Esxil, Sofokl va Yevripid kabi tragediya namoyandalari yashagan. Me"œmorchilik ustalari - Iktin va Kallikratlar Fidiy rahbarligida Afina ma"œbudasi ibodatxonasi - Parfenonni bunyod etganlar. O"œsha vaqtlarda Afina yozuvchilarining tili (attika lahjasi) keng tarqalgan va ellinistik davlatlarda adabiy til hisoblangan. Periklning butun Yunonistonni Afinaga bo"œysundirishga qartatilgan tashqi siyosati yunonlar davlatidagi boshqa guruhlarning qarshiligiga duch keldi. Bu guruhlar orasuda Sparta boshchiligidagi Peloponnes ittifoqining e"œtibori baland edi. Peloponnes ittifoqi demokratik tartibga qarshi oligarxiya tartibini yoqlab chiqdi. o"œrtadagi qarama-qarshilik butun Yunoniston uchun halokatli bo"œlgan Peloponnes urushini (mil. avv. 431-404-yillar) keltirib chiqardi. Urushda mag"œlubiyatga uchragan Afina o"œzining Yunonistonda tutgan yetakchilik mavqeini yo"œqotdi. Lekin bu mag"œlubiyatdan so"œng ham Afina davlati yana ancha vaqtgacha qadimgi dunyo madaniyatining eng yirik markazlaridan biri bo"œlib keldi. Mil. avv. 338-yilda Makedoniya poshosi Filipp II Xeroneyadagi jangdan so"œng Yunonistonni o"œziga bo"œysundirdi. Afina bilan Rim imperiyasi o"œrtasidagi do"œstlik munosabatlari mil. avv. 88-yilgacha davom etib keldi. 86-yilning 1-martida rimliklar Afinani bosib oldilar, ko"œpgina bino va qasrlar vayron qilindi. ammo Rim sarkardasi Sulla Afinaning o"œtmishdagi shuhratini e"œtiborga olib, unga ozodlik in"œom etdi. Mil. avv. 27-yilda Butun Yunoniston Rim imperiyasining mustamlakasiga aylandi. Shunda ham Afina o"œz-o"œzini mustaqil idora etar, Rim noibiga itoat etmas, soliq to"œlamas edi. Afina ilmiy va madaniy markaz sifatidagi ahamiyatini yoqotmadi, badavlat rimliklar shu yerga kelib ma"œlumot olar edilar. Rim imperatorlarining ba"œzilari, ayniqsa Adrian Afinaga alohida ahamiyat berib, unga ko"œrkam imorat, ibodatxonalar qurdirgan, kutubxona va gimnaziyalar tashkil etgan. Milodiy III asrdan varvarlar istilosi boshlangandan keyin Afina uzil-kesil tanazzulga yuz tutdi. Vizantiya imperiyasi tashkil eitlishi bilan Afinadagi san"œat va madaniyatning buyuk yodgorliklari Konstantinopolga olib ketildi. 529-yilda Vizantiya imperatori Yustinianning buyurug"œiga binoan Afinadagi oxirgi maktablar yopildi. Shu bilan qadimgi Afina madaniy tarixi tugadi.
AFINA (Afina Pallada) - yunon afsolaridagi urush va g"œalaba, san"œat va hunarmandchilik, bilim va donolik ma"œbudasi. Zevsning qizi. Zevsning boshidan to"œla qurollangan holatda (dubulg"œa va sovut bilan) tug"œilgan. Afina shahrining homiysi. Rim afsonasidagi Minervaga mos keladi. Yunon san"œatining nodir yodgorligi bo"œlgan Afinadagi Parfenon ibodatxonasi oldida Afinaning jasur qiz shaklida tasvirlangan katta haykali qo"œyilgan. Afina shahriga bu ma"œbudning nomi qo"œyilgan.
AFRODITA - yunon afsonasida dastlab hosildorlik, keyinroq sevgi va go"œzallik ma"œbudasi. Afrodita dengiz xudosi va dengiz sayohatchilarining homiysi ham edi. Afsonalarga qaraganda, Afrodita dengiz ko"œpigida tug"œilgan, asosiy ibodatxonalaridan biri Qibris orolining Pafos shahrida bo"œlgan. Afroditaga sig"œinish oldin Kichik Osiyo, Qibris oroli va boshqa orollarda keng yoyilgan bo"œlsa, keyinroq Bolqon yarimoroli va Yunonistonga tarqalgan. Afrodita qadimgi rimliklarda Venera deb yuritilgan.
AGORA - Qadimgi Yunonistonda xalq yig"œinlari o"œtkaziladigan shahar maydoni. Agora dastlab Vasiliy saroyi oldida o"œrnashgan, keyin mustahkamlangan tepa etagidagi akropolga ko"œchirilgan. Eng mashhur agora Afinada bo"œlib, akropolning shimolida joylashgan. Afina agorasi jamoat binolari, usti berk galeriyalar, xudolarga atab qurilgan ibodatxona, e"œtiborli kishilar nomini abadiylashtirish uchun qo"œyilgan yodgorliklar va oshqalarni o"œz ichiga olagan. Bizning davrimizgacha saqlangan Gefest ibodatxonasi ham agoraga borib taqaladi.
AID (Gades, Pluton) - yunon mifologiyasida yer osti dunyosi va o"œliklar saltanatining xudosi. Shuningdek mazkur saltanatning o"œzi ham Aid deb atalgan.
AKROPOL (yunoncha akros - yuqori, polis - shahar) - yunon shaharlarining muhofazalangan va balandlikka joylashgan qismi, yuqori shahar. Afina Akropolining qadimgi mudofaa devorlari mil. avv. II mingyillikka oid. Odatda Akropol dastlabki manzilgoh bo"œlib, uning atrofida ubcha mustahkam bo"œlmagan quyi shahar deb atalmish qism joylashgan. Akropol dastlab yunon jamoasining diniy va madaniy markazi bo"œlgan. Akropollarning ayrim xarobalarigina (Miken, Agros kabi) saqlanib qolgan. Bular o"œsha davr moddiy-madaniy va ma"œnaviy hayotining yuksak tarqqiyotidan darak beradi. Ular orasida mil. avv. 447-438-yillarda haykaltarosh Fidiy rahbarligida me"œmorlar Iktin, Kallikrat qurgan Afina Akropoli mashhur. Afina Akropoli majmuasidagi binolar orasida Parfenon ibodatxonasi diqqatga sazovordir. Afina Akroplida arxeologik qo"œriqxona va muzey barpo etilgan.
AMFORLAR- yunonistonlik mohir ustalar ishlagan qo"œsh quloqli katta-katta xumlar.
ANTIK DAVR (lotincha antiquus - qadimgi) - Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim tarixi va madaniyatining ellinizm davrini anglatadi.
APOLLON - yunon mifologiyasi va dinida olimp xudosi. Zevs va Letoning o"œg"œli, shifo baxsh etuvchi, sohibkaromat va san"œat homiysi. Apollonga sig"œinish Kichik Osiyoda boshlanib, mil. avv. II mingyillikda Yunonistonga, u yerdan Rimga tarqalgan. Dastlab cho"œponlar homiysi, olmazorlar xudosi deb tanilgan. Uni she"œriyat va musiqa homiysi sifatida ham e"œzozlashgan. Qadimgi yunon san"œatida Apollon qo"œlida o"œq-yoy yoki musiqa asbobi ushlagan yosh yigit qiyofasida tasvirlangan.
ARES - yunon afsonasida urush xudosi.
ARGONAVTLAR TO"œG"œRISIDA AFSONA - Qadimgi yunon adiblari tomonidan yaratilgan afsona. Afsona shunday boshlanadi: Kavkazda — Qora dengiz sohilidagi o"œrmonda oltin barra — oltin junli qo"œy terisi osib qo"œyilgan ekan. Uning egasi dengiz sohillarining xo"œjayini bo"œlgan podsho ekan. Aslo ko"œzini yummaydigan bir ajdar ana shu oltin barrani qo"œriqlab yatarkan. Oltin barrani qo"œlga kiritish uchun uzoq xatarli safarga borishga ahd qilgan botir yigitlar Yunonistonning hamma tomonlaridan yig"œilib kelishibdi. Ularga zodagon yigit Yason boshchilik qilibdi. Arg ismli mohir bir usta ular uchun yog"œoch kema yasab beribdi, bu kema yelkan bilan, ham eshkaklar bilan yurar ekan. Ustaning nomidan olib, bu kemani "œArgo" deb, sayohatchilarni esa argonavtlar deb atashibdi. Argonavtlar uzoq vaqt suzib yurishibdi. Ular goh ajralib, goh yana qoshilib, dahshatli kuch va guldurash bilan bir-biriga kelib uriladigan qoyalar o"œrtasidan suzib o"œtishibdi. "œArgo" bu qoyalar orasidan zo"œrg"œa sirg"œlib o"œtishga ulguribdi: qoyalar rul sifatida boshqariladigan eshkaklarning oxirgi taxtachasini majaqlabdi, xolos. Argonavtlar ko"œp sarguzashtlarni boshlaridan kechirib, Kavkazga yetib kelishibdi. Yasoq agar xavfli topshiriqni bajaradigan bo"œlsa, podsho unga oltin barrani berishni va"œda qilibdi. Podshohning qizi sehrgar Medeya Yasonga g"œaroyib tarzda ta"œsir qiladigan moy dori beribdi. Yason shu moy dori bilan badanini artgan ekan, badani g"œayri insoni kuchga to"œlib, oyoqlari xuddi omburdek mustahkam bo"œlib qolibdi. Nafasidan olov purkab turadigan ikkita bahaybat ho"œkiz shoxlarini cho"œzib, Yasonga tashlanibdi. Lekin ularning zarbasi Yasonni hatto o"œrnidan qo"œzg"œata olmabdi. Podshoning buyurug"œi bilan Yason ho"œkizlarni omochga qo"œshib, yer haydabdi va unga ajdarlarning tishlarini ekib chiqibdi.Ekilgan shu tishlardan avvaliga yer ostidan nayzalarning uchlari va dubulg"œalarming usti ko"œrinibdi, so"œngra esa qurol-yarog"œlari misdan yasalgan butun boshli qo"œshin unib chiqibdi. Bu qo"œshin Yason ustiga daxshat bilan bostirib kela boshlabdi. Yason qo"œshin orasiga tosh otibdi. Shundan keyin jangchilar bir birlari bilan mushtlashib ketishibdi, bu vaqt esa Yason ularni o"œz qilichi bilan birma-bir qirib tashlabdi. Garchi Yason topshiriqni bajargan bo"œlsa ham podsho unga oltin barrani bermabdi. Shunda Medeya oltin barrani qo"œriqlab yotgan ajdarni sehr bilan avrab, uxlatib qo"œyibdi. Argonavtlar oltin barrani olib, kemalariga tushib, sohildan jo"œnab ketishibdi. Ular iz quvlovchilaridan zo"œrg"œa qutilib, Gretsiyaga qaytib kelishibdi.
ARISTOKRATIYA (yunoncha aristokratia - yaxshi odamlar hukmronligi) - iqtisodiy hukmron sinf, zodagonlarning siyosiy hokimiyati, hukmronligi. Aristokratiya birinchi marta antik davrning mashhur mutaffakkirlari - Aristotel, Platon tomonidan quldorlik davlat tuzumini idora etish vositasi sifatida ishlab chiqilgan.
ARTEMIDA - yunon mifologiyasida ovchilik xudosi, hayvon va qushlar homiysi; oy ilohasi. Keyinroq ayollar iffatining homiysi. Zevs va Letoning qizi. Apollonning egizak singlisi. Boshida o"œq-yoy, ba"œzan yarim oy holatida tasvirlangan. Rim afsonalarida Diana timsoliga mos keladi.
ARXONT (yunoncha archon — boshliq, hukmdor) — Yunonistondagi oliy mansabdor shaxslar. Rivoyatlarga ko"œra, arxontlik lavozimi umrbod hisoblangan, keyinroq 10 yilga, mil. avv. 683-yildan boshlab esa bir yilga keltirilgan. Arxont 9 kishidan iborat bo"œlgan. Mil. avv. VI asrda Solon islohotidan keyin arxontlik lavozimiga oliy darajadagi mulkdorlar saylangan. Klisfen islohotidan so"œng (mil. avv. V asr) arxont o"œzining siyosiy ahamiyatini yo"œqotgan.
AXEYA ITTIFOQI — yunon shahar-davlatlarining uyushmasi. U mil. avv. 280-yilda tashkil topgan. U Axeya davlatida tashkil topganligi uchun shunday deb atalgan. Ittifoqqa Korinf, Megara, Agros va Peloponnesdagi boshqa yunon shahar-davlatlari a"œzo bo"œlganlar. Bu ittifoq Makedoniyaga qarshi qaratilgan edi. Mil. avv. 146-yilda Axeya Ittifoqi davlatlari rimliklarning jabr-zulmiga qarshi qo"œzg"œolon ko"œtarganlar. Qo"œzg"œolonchilar qarzlarni bekor qilinishini, soliqlarni kamaytirilishini va rimliklarning zo"œravonligiga barham berilishini talab qilganlar. Qo"œzg"œolonni bostirish uchun Rim senati qo"œzg"œolonchilar ustiga katta qo"œshin yuborgan. Rim legionlari qo"œzg"œolon markazi Korinfga hujum qilganlar. Ittifoqchilar bilan bosqinchilar o"œrtasida shiddatli jang boshlangan. Ko"œp odamlar qirilgan. Rim askarlari Korinfni ishg"œol qilib boyliklarini talab, unga o"œt qo"œyganlar. Aholining ko"œp qismi qul qilib olib ketilgan. Axeya Ittifoqi tarqatib yuborilgan. Yunonistonning ko"œpgina shahar-davlatlari Rimga itoat ettirilgan. Sparta bilan Afinaning mustaqilligi nomigagina saqlanib qolgan. Rimliklar Makedoniya va Yunonistonning juda ko"œp boyliklarini Italiyaga tashib ketganlar. Rim varvarlari Yunonistondagi ajoyib obidalarni vayron etganlar.
AXEYLAR — mil. avv. II mingyillik boshlarida Fessaliyada yashagan asosiy yunon qabilalaridan biri, Peloponnesda ham yashaganlar. Axey so"œzi Xett hujjatlarida (mil. avv. 14 asr), Gomer asarlarida uchraydi. Axey davlatlari: Miken, Pilos va boshqalar. Troya urushida qatnashganlar. Mil. avv. XII asrda doriylar tomonidan Kichik Osiyo, Kiprga va boshqa orollarga, Peloponnesning shimoliga siqib chiqarilgan (viloyat Axayya nomini olgan).