XALFA — 1) o‘rta asrlar ustaxonalarida hunar o‘rganuvchi shogird. Shogirdlik muddatini o‘tagach, usta qo‘lida bir necha yil ishlab, o‘zi usta bo‘lgan; 2) eski maktabda o‘quvchilar yetakchisi, maktabdor domla (o‘qituvchi) ga dastyor; 3) hunar-kasb o‘rganuvchi shogirdlar boshlig‘i.

"œXAMSA" — Alisher Navoiyning 5 dostondan iborat shoh asari. Bular "œHayrat ul-abror" ("œYaxshilar hayrati"), "œFarhod va Shirin’, "œLayli va Majnun’, "œSab`ayi sayyor" ("œYetti sayyora’), "œSaddi Iskandariy" ("œIskandar devori") dostonlaridir. Fors adabiyotidagi xamkaslikka javob sifatida o`zbek tilida birinchi marotaba yaratilgan Alisher Navoiy "œXamsa’si bu tilning cheksiz imkoniyatlarini amalda isbot etdi. 52 ming misradan iborat bu beshlik XV asr islom tafakkurining borliq va tabiat, inson va jamiyat, axloq va kamolot haqidagi o`ziga xos qomusi edi.

XAMSACHILIK — Sharq xalqlari adabiyotida dostonnavislik shakllaridan biri; «Xamsa» yozish bilan bog`liq adabiy an’ana. Nizomiy Ganjaviy asos solgan. Ijodkorlar Nizomiy "œPanj ganj"ini ("œBesh xazina’) tashkil etuvchi "œMahzan ul-asror", "œXusrav va Shirin’, "œLayli va Majnun’, "œ«Haft paykar", "œIskandarnoma" dostonlarining mavzui, mazmuni, qahramonlari, vazni, joylashish tartibini saqlagan holda mustaqil asar yaratganlar. Bu badiiy ijodda katta mahorat maktabi sanalgan. Xamsa dostonlarining har biri mavzui, qahramonlari, hatto qo`yilgan masalalarigacha aniqlikka ega bo`lib, bu janrda ijod qilgan yozuvchi o`z mahoratini ana shu an’anaviy vositalar yordamida ko`rsatishi, shu orqali o`z davri ideallarini ifodalashi lozim bo`lgan. An’anaga ko`ra, xamsadagi birinchi dostonning asosini falsafiy-axloqiy masalalar tashkil etgan. ikkinchi 3-dostonlar sevgi orqali aks ettirilgan ijtimoiy-ma’naviy masalalarni yorituvchi mavzu asosida uyushgan. 4-doston sarguzasht asar bo`lib, unda adolatli shoh masalasi ko`tarilgan. So`nggi doston avvalgilarining xulosasi, umumlashmasi bo`lib, unda ijodkorning ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlari aks etgan. Sharqda badiiy qimmati turlicha bo`lgan 50 dan ortiq xamsalar vujudga kelgan. Xamsaning alohida dostonlariga javoblar ham yozilgan. Lekin bizgacha bu asarlarning hammasi ham yetib kelgan emas. Xamsa dostonlaridan faqat birigagina javob yozib, yuksak darajada shuhrat qozongan ijodkorlar ham bo`lgan (Fuzuliy, "œLayli va Majnun’). Xamsachilikda eng ko`p dostonlar "œLayli va Majnun" mavzuida yaratilgan. Keyingi o`rinlarda tegishli ravishda "œXusrav va Shirin’, "œMahzan ul-asror", "œIskandarnoma’, "œHaft paykar" mavzuidagi dostonlar turadi. Xamsanavislar o`z asarlarida epik-romanik, qahramonlik yoki sufiylik mavzuini birinchi o`ringa qo`yganlar. Nizomiy Ganjaviy "œXamsa’sining mazmuni va mavzulari turli xalqlar badiiy adabiyotlariga ta’sir etib, XIII-XX asrlar mobaynida 600 dan ortiq asar yaratilgan. Nizomiy "œXamsa’sini fors tilida yozgan. Boshqa xalqlar xamsachilik an’anasini o`z tillarida davom ettirganlar. Turkiy, urdu, pushtu, kurd, arman va boshqa tillarda xamsalar yaratilgan. Davrlar o`tishi bilan muayyan ijtimoiy-siyosiy sharoitda belgilangan mavzu, mazmuni, obrazlarga ega bo`lgan "œXamsa" dostonlarining mazmuni, tarkibi o`zgarib borgan. Xamsachilik an’anasi Kavkazorti, O`rta Osiyo, Afg`oniston, Pokiston va Hindiston mamlakatlarida davom ettirilgan. Turkiy xalqlar adabiyotida xamsachilikka qiziqish XIII-XIV asrlardan boshlangan. Qutb Xorazmiy Nizomiyning "œXusrav va Shirin" dostonini, Haydar Xorazmiy she’riy shaklini saqlagan holda ayrim o`zgarishlar bilan "œMahzan ul-asror" dostonini turkiy tilga tarjima qilgan. Turkiy (o`zbek) tilida "œHayrat ul-abror", "œFarhod va Shirin’, "œLayli va Majnun’, "œSab"ai sayyor", "œSaddi Iskandariy" nomlari bilan 5 doston — "œXamsa" yaratgan Alisher Navoiy xamsachilik taraqqiyotiga beqiyos hissa qo`shgan va xamsachilikni turkiy xalqlar adabiyotida Nizomiy darajasiga ko`tardi. Bunda Navoiy o`zigacha bo`lgan buyuk xamsanavislar — Nizomiy Ganjaviy, Amir Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiylarni o`ziga ustoz deb bildi va ularning X.dagi g`oyaviy-badiiy an’analarini mahorat bilan rivojlantirdi. Xamsachilkni yuqori pog`onaga olib chiqdi. Navoiy xamsachilikda an’anaviy obrazlar hisoblangan Farhod, Shirin, Dilorom, Layli, Majnun, shohlardan Xusrav, Bahrom, Iskandar obrazlarini yangicha, o`z davri adabiyotining insonparvarlik g`oyalari nuqtai nazaridan talqin etdi. Navoiy "œXamsa’si turli xalqlar dostonchiligining keyingi taraqqiyotiga ijobiy ta’sir qilgan. O`zbek shoiri Xoja ("œMaqsad ul-atvor"), turk shoiri Lomiy va uyg`ur shoiri Nizoriy ("œFarhod va Shirin’), ozarbayjon shoiri Fuzuliy ("œLayli va Majnun’) o`zlarining dostonlarini Navoiyning "œXamsa" dostonlari ta’sirida yaratganlar. Navoiy "œXamsa’si ayni vaqtda o`zbek adabiy tilining boyligi, mukammal va rang-barangligini ham namoyish etadi.

"œXAMSAT UI-MUTAHAYYIRIN" — Alisher Navoiy tomonidan uning piri va ustozi Abdurahmon Jomiy vafoti munosabati bilan 1494-yilda yozilgan, adabiyotning xotira turiga oid asar nomi. «Xamsat ul-mutahayyirin» iborasi «hayratlanarli beshlik» ma’nosida. Jomiy 14-asrning 40-yillari oxiri va 50-yillarida Samarqandda Ulug`bek madrasasida, so`ng boshqa madrasalarda o`qib yurar ekan, darslarni yaxshi o`zlashtirishda u boshliq 5 talaba «Xamsat ul-mutahayyirin» deb nom chiqargan. «Xamsat ul-mutahayyirin» deganda odatda 5 yorug` yulduz (aniqrog`i, sayyoralardan Atorud, Zuhra, Mirrix, Mushtariy, Zuhal) ko`zda tutiladi. Bunda Navoiy o`sha iboradan foydalangan. «Xamsat ul-mutahayyirin» risolasi ham 5 qismdan tashkil topgan bo`lib, muqaddima, 3 maqolat hamda xotimadan iborat.

XATTI HIROTIY — xattotlik uslubi, arab mumtoz xat uslublaridan biri. XIV asrda shakllangan, nazariy asoschisi Mir Ali Tabriziy. Nasta’liq uslubi ayniqsa Sulton Ali boshliq Hirot xatotlari faoliyati bilan keng tarqaladi va o‘z takomilining yuksak bosqichiga ko‘tariladi. "œXatti Hirotiy" deb shuhrat topgan bu uslub qator Sharq o‘lkalarida keng tarqalgan.

XATTOTLIK (arabcha — husnixat yozuvchi) — yozuv (xat) san’ati, kitob ko‘chirish hamda me’moriy inshoatlar, badiiy buyumlarning kitobalarini yaratish kasbi. Yozuvning paydo bo‘lishi natijasida yuzaga keldi. Ayniqsa, arab yozuvining keng tarqalishi tufayli xatotlikning rivojlanishi jadallashdi. Sharqda, jumladan, O‘rta Osiyoda kitob bosish vujudga kelguniga qadar qo‘lyozma kitob tayyorlash, ularning nusxalarini ko‘paytirish (matn ko‘chirish) bilan xattotlar shug‘ullangan. Xattotlar saroylarda, ayrim amaldorlar huzurida guruh bo‘lib ishlagan. Jumladan, temuriy shahzoda Boysung‘ur Mirzo (1397-1433) Hirotda tashkil qilgan kutubxonada musavvir, naqqosh va b. ustalar bilan bir qatorda 40 dan ortiq xattotlar qo‘lyozma kitoblar tayyorlash, yaroqsiz holga kelganlarini ta’mirlash bilan mashg‘ul bo‘lgan. Xattotlik san’atiga bag‘ishlangan ko‘plab risolalar 10 xil asosiy xat uslublari (nasx, kufiy, muhaqqaq, nasta’liq, suls, tavqe, ta’liq, devoniy, riqo, riq"iy) mavjudligi haqida darak beradi. O‘rta Osiyoda arab yozuvlari tarqalguniga qadar turli yozuv usullari bo‘lgan. Qadimiy yozuvlardan bo‘lgan kufiy yozuvi ko‘pgina me’moriy va boshqa yodgorlik obidalarining bezagida saqlanib qolgan. Jumladan, O‘zbekiston musulmonlari diniy idorasida saqlanayotgan Usmon Qur‘oni ham ana shu kufiyda ko‘chirilgan. Qur‘on ko‘chirishda nasx, buyruq va farmonlar yozishda tavqe, maktublar bitishda riqo ishlatilgan. Bulardan tashqari tumor, g‘ubor, shajariy, tug‘ro va boshqa yozuv usullari ham bo‘lgan. XV asrdan kitob ko‘chirish (fors, eski o‘zbek tillari)da nasta’liq xati rasm bo‘lgan. Xattotlik O‘rta Osiyoda Temuriylar, Shayboniylar va so‘nggi sulolalar (ashtarxoniylar, mang‘itlar) davrida yuksak darajada taraqqiy etgan. Amir Temur davrida Mavlono Shamsuddin Munshiy, sangtarosh va xattot Oltun juda mashhur bo‘lgan. Alisher Navoiyning shaxsiy kutubxonasida 11 ta yirik san’atkorlar (Sultonali Mashhadiy, Abduljamil Kotib, Darvesh Muhammad Toqiy va boshqalar) xatotlikda samarali ijod qilgan. «Xattotlar sultoni» Sultonali Mashhadiy, Mir Ali Tabriziy va boshqalar nasta’liq xatini san’at darajasiga ko‘targan. Temuriy shahzodalar (Ibrohim bin Shohruh, Boysung‘ur Mirzo, Badiuzzamon Mirzo va boshqalar) ham xattotlikka homiylik qilish bilan birga o‘zlari bu san’at turi bilan shug‘ullangan; Zahiriddin Muhammad Bobur esa yangi xat va alifbo «Xatti Boburiy» ixtirochisidir. Kitobat san’ati bilan bir qatorda binolarning kitobalari, qabrtoshlardagi bitiklar va buyumlarda xattotlar keng qo‘llanilgan. Shayboniylardan Muhammad Shayboniyxon va Ubaydullaxon xattotlik bilan shaxsan shug‘ullangan va nasx xatida yuksak mahorat bilan yozgan. XVI a. Movarounnahr xattotlik maktabini yuzaga kelishida Mir Ali Hiraviyning hayoti va ijodi alohida o‘rin tutadi. Bosmaxona paydo bo‘lguniga qadar kotib, xattotlar mehnati kitob tayyorlashda muhim o‘rin tutgan. Bu borada Boysung‘ur Mirzo, Alisher Navoiy, Muhammad Rahimxon II (Feruz) va boshqalarning faoliyatlari diqqatga sazovor. XX asrda yirik kutubxonalarda xattotlar qo‘lyozma kitoblar nusxasini ko‘paytirish bilan shug‘ullandilar.

"œXAZOYIN UL-MAONIY" («Ma’nolar xazinasi») — Alisher Navoiyning asari. 1491 96-yillarda tartib berilgan. «Xazoyin ul-maoniy» — "œG`aroyib us-sig`ar" ("œYoshlik g`aroyibotlari"), "œNavodir ush-shabob" ["œYigitlik nodirlik (she’r)lari"], "œBadoe’ ul-vasat" ("œO`rta yosh badialari") va "œFavoyid ul-kibor" ("œKeksalik foydalari") nomli devonlardan tarkib topgan mukammal yig`ma devon. Xalq orasida "œChor devon" deb ham yuritiladi. "œXazoyin ul-maoniy"ning tuzilish tarixini Alisher Navoiyning o`zi "œXamsat ul-mutahay-yirin’, "œMunshaot", "œMuhokamat ul-lug`atayn’, ayniqsa, "œXazoyin ul-maoniy"ga maxsus yozgan «Debocha»sida bayon etgan. Ushbu asarlarda yozilishicha, Abdurahmon Jomiy o`z she’rlarini to`plab (1491 92), 3 devon tuzgan va Navoiyga taqdim etgan. Navoiy bu devonlarning aralashib ketmasligi uchun ularga maxsus nomlar qo`yishini maslahat bergan. Navoiy maslahati Jomiyga ma’qul tushgan va u devonlarini "œFotihat ush-shabob" ("œYoshlikning boshlanishi"), "œVositat ul-iqd" ("œBog`lanish vositalari"), "œXotimat ul-hayot" ("œHayot xotimasi") kabi nomlar bilan atab, umumiy "œDebocha" yozgan hamda bu fikrning Navoiydan chiqqanligini alohida ta’kidlagan. Shundan so`ng, Navoiy ham ustozi taklifi bilan barcha lirik she’rlarini to`plab "œXazoyin ul-maoniy"ni tuzishga kirishgan. "œXazoyin ul-maoniy"ning yuzaga kelishi Jomiy va Navoiy do`stligining, o`zbek va tojik adabiyotlari o`rtasidagi aloqalarning yorqin dalilidir. "œXazoyin ul-maoniy" 45 ming misraga yaqin, 3130 dan ortiq lirik she’rlardan tuzilgan. Unga shoirning 7-8 yoshidan boshlab umrining oxiriga qadar yozgan o`zbekcha she’rlari kiritilgan. "œXazoyin ul-maoniy" o`z davridagi ma’naviy hayotning o`ziga xos qomusi bo`lib, shoir o`z she’rlarida hayotni, insonni, uning olijanob tuyg`u va intilishlarini ulug`lagan. "œXazoyin ul-maoniy"ni yaratish uchun shoir o`zining butun umrini sarflagan. Alisher Navoiy "œXazoyin ul-maoniy" bilan o`zbek she’riyatining janr va mavzu doirasini yanada boyitdi. O`zbek she’riyatida biron ijodkor bunday mukammal devon tuzish darajasiga ko`tarila olmagan. Shoirning bu devoni qo`lyozma nusxalarda to`la va qisqartirilgan holda bir qancha mamlakatlarda qayta-qayta ko`chirilgan va ko`p bor nashr etilgan.

XOJA AHMAD MAQBARASI — Samarqanddagi me’moriy yodgorlik (XIV a. 60-yillari); Shohizinda xazirasining yuqori hovlisi (to‘ri)da joylashgan. Maqbara peshtoq-gumbazli, to‘rtburchak tarhli (7,6А…3 m) xonadan iborat bo‘lib, xona o‘rtasida 4 ta nomsiz sag‘ana bo‘lgan. Bino ichi, gumbaz osti tuzilishi XII a. me’morligi uslubini eslatadi. Old tomondagi peshtog‘i rang-li sirkori koshinlar bilan bezatilgan, suls va kufiy xatidagi kitobalar va bezaklar mahorat bilan uyg‘unlashtirilgan. O‘ymakori bezaklar orasida "œ... amali usta Faxr Ali..." yozuvi saqlangan. Xoja Ahmad nomi bitilgan yozuv qismi saqlanmagan. Tamg‘och Bug‘roxon vaqfnomasi shu manzilda Ahmad muqassis — qissago‘y maqbarasi borligini qayd qilgan.

XOJA AHROR MAJMUASI — Samarqand atrofidagi me’moriy yodgorlik (XV-XX asrlar); Samarqand tumanidagi Ulug‘bek qishlog‘i hududida. Xoja Ahror qabri yaqinida turli davrlarda bunyod etilgan Nodir Devonbegi madrasasi, ikki ayvon, masjid, minora hamda hovuzli hovlidan iborat majmua. Majmuaning markazi 8 yoqli hovuz, uning jan.da Xoja Ahrorning oq marmarli qabrtoshi bor, qabrtoshiga arab yozuvida husnixat bilan marsiya yozilgan. Shimolda Nodir Devonbegi madrasasi, to‘rtburchak hovlining atrofida hujralar joylashgan; hovlining g‘arbida ayvon bor, bezaklari XVII asrga xos, marmar kursili ustunlar boshasi muqarnasli, shifti 3 qismga bo‘linib, yulduzsimon shakldagi hovuzaklar ishlangan. Ikkinchi murabba tarhli ayvonning sharqiy tomoni ochiq, qolgan uch tomoni qalin devor bilan o‘ralgan, devorlariga chuqur ravoqlar ishlangan; yon tomonidan masjidga kiriladi. Masjid sinchli bino bo‘lib, to‘g‘ri to‘rtburchak tarhli, yog‘och ustun-to‘sinli, shifti vassali, nafis naqshlar bilan serhasham bezatilgan. Masjid izorasiga koshinkori naqshlar ishlangan, mehrob va ravoqlari muqarnaslar bilan to‘ldirilgan, yuqoridagi hoshiya qatorlar qirma usulida bajarilgan. Hujralar hovlining shim.da joylashgan, sodda, bezaksiz. Hovuz yonida tagi 6 qirrali minora qad ko‘targan. Ta’mir vaqtida tomi tunuka bilan yopilgan.

XONASHUMOR — har xonadondan olinadigan jonbosh soligi.

XORO — tovlanuvchi yaltiroq ipak mato.

XUROFIY — soxta, uydirma, asossiz.