260. Anas roziyallohu anhu dedilarki: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bir tuyaga minib, xaj qildilar, uning to‘qimlari eski edi va uning ustida bir chodir bor ediki, qimmati to‘rt tangaga ham baholanmas edi. Janob shu holda bu duoni o‘qir edilar (Tarjimasi): "œEy, Alloh, mening bu hajimni riyo va sum’adan pok bir haj qilgin!" (Riyo va sum’a deb odamlar ko‘rsin va odamlar eshitsin deb ibodat qilishni aytiladi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hech bir ibodatlarida riyo va so‘m’a bo‘la olmas edi. Bu duoni ummatni ogoh etmoq va ularga ta’zim maqsadida degandilar).

261. Anas roziyallohu anhu dedilarki: Sahobai kiromlar ichida uning Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan maxbubroq kishisi bo‘lgan biron kishi yo‘q edi. Barchalariga Janob hammadan ziyod maxbub edilar. Shunday bo‘lib turib ham xech birlari Janob kelganlarida o‘rinlaridan turmas edilar, chunki Janob o‘zlarining ta’zimi uchun bir kishining turishini yomon ko‘rar edilar.

I z o h. Bu xususda ulamolar ixtilof kilganlar. Xulosasi shuki, turiladigan odam ahvoliga qaraladi. Haqiqatda turishga munosib bo‘lib, undan kibri ziyoda bo‘lmaydigan bo‘lsa, turilsa joiz, bunday bo‘lmagan suratda nojoizdir. VALLOHU A’LAM.

262. Hasan ibn Ali roziyallohu anhumo dedilar: Men tog‘am Xind ibn Abi Xola roziyallohu anhudan savol qildim. U zot Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning muborak sifatlarini ko‘p bayon qilar edilar. Men u zotning shamoili sharifalaridan biroz bayon qilib berishlarini so‘radim. Tog‘am dedilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zoti maqdaslari nihoyatda ulug‘, oliy sifatlari g‘oyatda yuksak bir zot edilar. Muborak chehralari un to‘rt kechalik to‘lgan oy kabi duraxshon edi, deb yuqorida birinchi bobda bayon bo‘lgan uzun hadisni tamom o‘qidilar.

Hasan roziyallohu anhu dedilar: Men bu hadisni bir muddatga qadar ukam Xusaynga bayon qilmay turdim. Keyin bayon qilib edim, ma’lum bo‘ldiki, u mendan avval tog‘amdan bu hadisni so‘rab eshitib olgan ekan. Balki otamizdan ham bobomiz sollallohu alayhi vasallamning uyiga kirishlari va tashqariga chiqishlari va tarzu tariqalarini so‘rab olibdi. Xech bir narsani qo‘ymabdi. Ukam Xusayn deydi: Men otamdan Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning uyiga kirishlari haqida savol qildim. Otam dedilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qachon uylariga kirsalar, uydagi vaqtlarini uchga taqsim qilar edilar. Bir xissasini Allohning ibodatiga va shunga taalluqli ishlarga bag‘ishlar edilar, bir xissasini uydagilar haqlarini ado qilmoq va ular bilan o‘tirib, so‘zlashib, axvollarini bilmoq kabi ishlarga bag‘ishlar edidar, bir xissasini esa o‘zlarining zaruriyatlariga va xususiy ishlariga ajratar edilar. Keyin shu o‘zlariga xos bo‘lgan xissani ikkiga bo‘lib, o‘zlari bilan odamlar o‘rtasiga taqsim qilar edilar. O’sha xissada xoslarni sabab qilib turib, avomga naf tegizar edilar. (Ya’ni, xoslar kirib suxbatlaridan istifoda qilar edilar, va ular vositalari bilan ommaga naf yetar edi).

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘z majlislariga xozir bo‘lganlardan xech bir narsani ayamas edilar. Diniy va dunyoviy manfaatlarni ulardan darig‘ tutmas edilar va Janobning odati karimalaridan biri shu ediki, kelguvchilardan ahli ilm va axli amallarni kirishga ijozat berishda boshqalarga tarjix berar edilar. Hamda vaqt berishda ularning dini fazlu sharaflariga muvofiq taqsim qilar edilar. Kelguvchilarning ba’zilarini birgina xojati bo‘lar, ba’zilarining ikki hojati bo‘lar, ba’zilarida bir necha xojati bo‘lar edi. Janob hammalarining hojatlarini ravo qilar edilar, va ularni ularning o‘zlariga ham va ummatga manfaati bo‘ladigan ishlarga mashg‘ul qilar edilar. Jumladan, diniy muxim ishlar bo‘lsa, Janobdan savol qilardilar va Janob ularga munosib bo‘lgan ishlarni bildirardilar. Derdilarki, sizlardan bu majlisda xozir bo‘lgan zotlar hozir bo‘lmaganlarga bu yerda bo‘lib o‘tgan foydali so‘zlarni yetkazsinlar. Hojatini menga yetkaza olmaganlarning xojatlarini sizlar menga yetkazinglar, chunki kimki podshoxga o‘zi uni yetkaza olmayotgan bir odamning xojatini yetkazsa, Alloh Taolo qiyomat kuni u odamni sobit qadam qiladi. Shuning uchun sizlar hamisha xayr ish uchun vosita bo‘linglar.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qoshlarida bundan boshqa so‘zlar qilinmas edi. Majlisda foydasi va manfaati bo‘lmagan so‘zni xech kimdan qabul ham qilmas edilar. Sahobalar qachon majlisi nabaviyga kirsalar, diniy ishlarining isloxiga tolib bo‘lib kirar edilar, va to biror manfaat xosil qilmay chiqib ketmas edilar. Majlisi muborakdan chiqqanlar xalq uchun raxnamo va xalqni xayr ishlarga dalolat etguvchi bo‘lib chiqar edilar.

Ukam Xusayn deydilar: Men otamdan bobomiz sollallohu alayhi vasallamning tashqariga chiqishlari haqida savol qildim. Otam dedilar: Janobi Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘zlariga zarurati bo‘lmagan so‘zlardan muborak tillarini saqlar edilar. Kelguvchilarga dilbarlik qilib, o‘zlariga rom qilar edilar, va ularni o‘zlaridan qochirmas edilar. Har qavmning buyugi va aziziga xurmat-izzat ko‘rgizar edilar, va uni o‘zlariga sardor qilar edilar. Odamlarni Alloh Taoloning azobidan qurqitar edilar, va o‘zlari odamlardan extiyotda bo‘lar edilar. Lekin odamlarni lutfu marxamatlaridan yaxshi mijoz yo yaxshi xulqlaridan maxrum etmas edilar, va ashoblarning ahvolidan boxabar qilar edilar va odamlar oralarida nima hollar bor, odamlardan so‘rab turar edilar. Yaxshi narsani yaxshi der edilar va uning o‘zini va qilguvchisini madx va ta’rif etar edilar, va yomon narsani yomon der edilar va qilguvchisini mazammat va o‘zidan man’ etar edilar. Barcha ishlari mo‘‘tadil bo‘lib, har biriga muxolif bo‘lmas edi. Hamisha so‘zlari fe’llariga va fe’llari so‘zlariga muvofiq bo‘lar edi. Ashoblarning nasihat va irshodlaridan beparvo bo‘lmas edilar. Chunki beparvo bo‘lsalar, ular ham beparvo bo‘ladilar. Rohat, ishratga berilib ketadilar deb, qo‘rqar edilar. Har bir holat uchun yetarli tayyorliklari bo‘lar edi. Har bir xodisaning ilojini qilishdan avval ko‘rib qo‘yar edilar. Haq bir ishni bajarganda kamchilik qilmas edilar, va xaddan tajovuz ham qilmas edilar. Suhbatlariga yaqin bo‘lguvchilar sahobalarning nixoyatda mumtozlari bo‘lar edilar. Janob sollallohu alayhi vasallam qoshlarida ularning afzalliklari ommai xalq uchun ziyoda xayrixoxlari bo‘lar edilar, va martabalari balandlari odamlar bilan murosasi va yordami yaxshi bo‘lar edilar. Hasan roziyallohu anhu dedilar: Men otamdan bobomiz majlislari haqida savol qildim. Otam dedilar: Rasululloh sollollohu alayhi vasallamning o‘tirish va turishlari hamisha Alloh Taoloning zikri bilan bo‘lar edi. Bir laxza ham Allohning zikridan alohida bo‘lmas edilar, qachon bir qavm to‘plangan bir majlisga borsalar, qaysi joy holi, bo‘sh bo‘lsa, o‘sha joyga o‘tirar edilar, va boshqalarni ham shunday qilmoqqa buyurar edilar. Janob hamma hamnishinlarining haqqini ado qilar edilar. Kulmoq, so‘zlashmoq, iltifot qilmoqda hammalari bahra olar edilar. Xech bir hamnishinlari Janobga o‘zidan boshqani muxtaram bilmas edi. Balki hammadan muxtaram va yaqinman der edilar. Har kim Janob majlislarida bo‘lsa, yo suzlashib qolsa, Janob majlisda ham, so‘zda ham undan ziyoda sabrlik bo‘lar edilar. To u zot o‘zi turib ketmasa, Janob turmas edilar. Har kim Janobdan bir xojat tilasa, yo o‘sha tilagini olib ketar edi yo biror shirin so‘zlarini va uzrlarini eshitib ketar edi. Xulqlari va yaxshi mijozlari har qanday bir insonni sig‘dira olar edi. Hammaga barobar ota edilar. Hamma qoshlarida haqda barobar edi. Majlislari hamisha hilm, hayo, imonat va sabr majlisi bo‘lar edi. Majlislarda ovozlar baland ko‘tarilmas, hurmatlar poymol etilmas, unda bo‘lib o‘tgan xatolar tashqariga tarqatilmas edi. Majlisdagilar hammalari barobar bo‘lar edilar. Balki taqvosi borlar afzal xisob qilinar edilar. Hammalari tavozi’lik bo‘lar edilar. Ular majlisda kattalarga xurmat va kichiklarga rahmu shafqat qilar edilar. Xojati bor odamni o‘zlaridan haqliroq bilib, Janobga yaqin qo‘yar edilar. Musofir, g‘arib kelib qolsa, hurmatlab, haqqini ado qilar edilar. G’arib navozliklarini isbot etar edilar.

I z o h. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Xudoga maxbub bo‘lgan yaxshi xulqlarning barchasi uchun timsol mujassam edilar. Tamomi kamolat bilan ziynatlangan edilar. Alloh Taolo hammamizga har bir xulqda Janobga ergashmoq baxtini nasib etsin. Omiyn.

263. Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: "œAgar menga qo‘yning pochasini xadya qilinsa ham qabul etaman va uni pishirib, meni chaqirilsa ham boraman". (Ya’ni, hadya naqadar odamlar nazarida haqir bo‘lsin va ziyofat naqadar sodda va betakalluf bo‘lsin, men uchun maqbuldir. Men Alloh Taoloning har qanday ne’matini ne’mat bilaman va chaqiruvchi va xadya berguvchining dilini ovlayman).

264. Jobir roziyallohu anhu dedilar: Rasululloh salloloxu alayhi vasallam mening bemorlik holimda so‘ragani uyimga keldilar. Na xachirga mingan edilar va na ajami otga. Balki muborak oyoqlari bilan piyoda keldilar.

265. Yusuf ibn Abdulloh ibn Salom roziyallohu roziyallohu anhumo dedilar: Mening nomimni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Yusuf qo‘ygandilar, va meni quchoqlariga o‘tirg‘izib, boshimga muborak qo‘llarini yetkazgandilar. (Ya’ni, shafqat bilan boshimni silagandilar).

266. Amra roziyallohu anho dedilar: "œOisha roziyallohu anhodan savol qilindi, Rasuli akram sollallohu alayhi vasallam o‘z uylarida nima ishlar bilan mashg‘ul bo‘lar edilar?" Onamiz javob berdilar: "œJanob sollallohu alayhi vasallam insonlarning biri edilar. Liboslarini o‘zlari qarar edilar. Jonivorlarning sutini o‘zlari sog‘ar edilar, va o‘z xizmatlarini o‘zlari qilar edilar".

I z o h. Liboslarini boqishdan murod Janobning muborak vujudlariga bit kabi narsalar paydo bo‘lishi uchun emas, balki, boshqadan kirganmikin deb, yo ummatga ta’lim uchun boqar edilar.

RASULULLOH SOLLALLOHU ALAYHI VASALLAMNING AXLOQ VA ODATI SHARIFALARI HAQIDAGI HAQIQATLAR

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning axloq jamila va odat sharifalari tamomi olamga mashhurdir. Do‘st ham, dushman ham e’tirof etadi. Hammadan ziyoda ta’rif Qur’oni karimning «Nun» surasida Yaratuvchi Xoliq tarafidan bilan Qiyomatgacha islom mehroblarida tilovat etiladi. Haq jalla va ‘alo marhamat kiladi: "œVA INNAKA LA’ALO XULUQIN AZIYM". Ya’ni, ey Muhamad, shubhasiz, siz albatta, nihoyatda buyuk bir xulq sohibidirsiz.

Hadis kitoblaridagi mazmunlarning ziyoda xislati shu muborak xulqu aziz ta’rifidir. Sollallohu alo sohibihi vasallam.

267. Xorija ibn Zayd ibn Sobit roziyallohu anhu dedilar: Bir jamoa Zayd ibn Sobit roziyallohu anhu huzurlariga kelib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ahvoli shariflaridan bizlarga bayon berishini so‘radilar. Zayd dedilar: Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallam axvollaridan sizlarga nimani bayon qilay? Men Janobga hamsoya edim. Qachon vaxiy nozil bo‘lsa, menga odam yuborar edilar. Men borib, yozib berar edim. Janobning odatlari biz saxobalar qachon dunyodan so‘z qilsak, dunyodan so‘z qilar edilar va qachon oxiratdan so‘z qilsak, oxiratdan so‘z qilar edilar. Qachon taomdan so‘z qilsak, taomdan so‘z qilar edilar. Mana shu bayon qilgan narsalarim Rasululloh sallollohu alayhi vasallam axvollaridir. (Ya’ni, xulqlarining oliyligidan ashoblari bilan har qanday suhbatda hamroh bo‘lar edilar. Lekin Janob bayonlari va shirkatlari tamomi befoyda narsalardan pok bo‘lib, qaysi bobda so‘zlasalar, hamnishinlari uchun foyda va manfaatning o‘zi bo‘lar edi).

I z o h. Zayd roziyallohu anhu payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning vahiy kotiblaridan birlari edilar. Bu zotdan boshqa yana sakkiz sahoba bu davlatga musharraf edilar. Usmon, Ali, Ubba, Mu’oviya, Xolid ibn Sa’id, Xanzala, Alo Xazramiy, Abon ibn Sa’id roziyallohu anhum ajma’iyn.

268. Amr ibn al-Os roziyallohu dedilar: Janobi Rasululloh sollallohu alayhi vasallam odati sharifalari goho majlislarida bor zotlarning ichida xolis, sof dilni ulfatlantirmoq qasdida qavmning eng yomoniga yuzlarini qilib xususiy so‘zlashar edilar. Undan avval odam o‘zini xos hamsuhbatlardan xayol qilar edi. Chunonchi, menga ham yuzlanib, xususiy suratda guftagu qilar edilar. Men Janob xuzurlarida qavmning yaxshisi men bo‘lsam kerak deb xayol qildim. Shu xayol ustida bir kuni men Janobga savol qildim. "œYo Rasululloh, men afzalmanmi yo Abu Bakrmi?" Janob dedilar: "œAbu Bakr afzal". Keyin dedim: "œMen afzalmanmi, yo Umarmi?" Janob dedilar: "œUmar afzal". Keyin men dedim: "œMen afzalmanmi yo Usmonmi?" Janob dedilar: "œUsmon afzal". Men Janobdan ochiq-ravshan so‘roq qilgan edim, Janob tamomi sarohat bilan haqiqatni so‘zladilar. Mening xotirim uchun madorat uchun meni afzal demadilar. Rostning o‘zini so‘zladilar. Keyin men dedim: Men bunday savollar qilmog‘im munosib emas edi. Koshki bu savolni qilmagan bo‘lsam. Arzi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamda rost muomala va rost so‘zdan boshqa narsa yo‘q edi. Dunyoda bu sifatdan ham ulug‘ sifat bo‘la olurmi?

269. Anas roziyallohu anhu dedilar: Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga o‘n yil xizmat qildim. Janob bu uzun muddatda menga biror marta «uf» demadilar. (Ya’ni, ranjigan odam deydigan so‘zni qilmadilar va men bir narsani qilib qo‘ygan bo‘lsam, «nima uchun bunday qilding?» demadilar. Bir narsani qilmay qo‘ygan bo‘lsam, «Nima uchun buni qilmading?» demadilar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam tamomi insonlarning xush xulqi edilar. Va pok jismlari ham shunday edi. Men hech bir ipak parchani yo holis ipakni o‘zini yo biror muloyim narsani ushlamadimki, Janobning muborak kaftlaridan yumshoqroq bo‘lsa va xech bir mushkni yo atrni iskamadimki, Janobning muqaddas badanlaridan tomgan terdan xushbo‘yroq bo‘lsa.

I z o h. Bu hadis muborakda mubolag‘a yoki g‘alat hech yo‘qdir. Haqiqat o‘zi shudir. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning muborak terlarini jam qilib xushbo‘y o‘rnida iste’mol etmish sahobai kirom o‘rtalarida mashhur bo‘lgan. Bu borada ajib bir xikoya ham bor. Bir kun Anas roziyallohu anhu majlisda o‘tirib, nixoyatda xursand bo‘lib turib, dedilar: Men ushbu qo‘llarim bilan Rasulullox sollallohu alayhi vasallam qo‘llariga musofaxa qilganman. Umrimda men Janob qo‘llaridan muloyim ipak parcha yo holis harirni ushlamadim va ko‘rmadim. Bu so‘zni eshitib, o‘tirgan shogirdlari savol qildilarki, men ham ushbu qo‘llarim bilan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qo‘llariga musofaxa kilgan qo‘lga musofaxa qilishni orzu qilaman. Baxtiyor shogirdning tamannosi sabab bo‘lib, dunyoda bu odat bu kungacha ya’ni, ming to‘rt yuz yildan ziyoda muddat joriy bo‘lib keldi, va muhaddislar o‘rtalarida musofaxa hadisi nomi bilan mashhurdir. Shu hadisni rivoyat etishga musalsil musofaha qilinib kelingandir.