Hijriy 762 da chingiziylardan Olmalig‘dagi To‘g‘luq Temurxon butun Turon Turkiston o‘lkasini o‘ziga qabul qilgan so‘nggida, o‘g‘li Ilyosxo‘jani ularga xon, Temur sultonni unga vazir belgilab, o‘zi esa poytaxti Olmalig‘ga qaytmish edi. Shahar noz ne’matlarini tatishmagan, turmush madaniyatidan yangigina bahra ola boshlagan, xonlari boshliq Chiyna amirlari birdaniga Turon kabi jannat misollik joylarga ega bo‘lganliklaridan har tomonlama maishatga berilib, o‘zlarini to‘g‘ri tutolmadilar. Buning ustiga xon bo‘lmish Ilyosxo‘ja bir mamlakatni boshqara bilgudek aql siyosati bor, ishga yaramlik kishi emas edi. Xaiqarlik xonlari o‘zlariga qo‘shilib yordamchilari bo‘lgach,
unga suyanishib, kishi aytishga jirkanarlik zulm, xiyonat ishlarini qilishga kirishdilar.
Biroq ulug‘ xon tomonidan vazirlik mansabi berilgan sulton Temur yoshligidan tortib diyonatparvar, adolatsevar bo‘lgani uchun qattiqqo‘llik bilan ularni bu zulmlaridan qaytarishga turdi. Temur sultonning insonparvarlik bilan qilgan bu ishiga u axmoq zolimlar chidayolmay, uning ustidan yo‘q tuhmatlar qilishib, «Temurning bizga bo‘ysung‘usi kelmaydi, ko‘p ishlarda bizga to‘sqinlik qiladi, u o‘zi xon bo‘lg‘usi bor, butun mamlakat xalqi uni yaxshi ko‘rib yoqlaydilar. Ulug‘ xonning kichik xon yorliqlariga e’tibori kam bo‘lganligi sababli bizning ishlarimiz ko‘p olg‘a ketmayapti», deyishib, shunga o‘xshash, xonning g‘azabini qo‘zg‘aydigan so‘zlar yozilgan holda poytaxt Olmalig‘ga arz tushirmish edilar. Buni ko‘rgach, To‘g‘luq Temurxon sharqdagi chingiziy xonlari ichida birinchi bo‘lib islomni qabul qilgan dindor, aqllik kishi bo‘lsa ham, O’rta Osiyo xonligini qo‘ldan chiqarmaslik uchun, aqlga qarshi o‘laroq, Temur sultonning o‘limiga buyruq yuboradi.

Bu xat yangidan ish boshlagan Temur sulton qo‘liga tushib qoladi. Buning ustiga vahshiyona ravishda qili-nayotgan mo‘g‘ullar zulmiga chidayolmay butun Buxoro, Farg‘ona ulamoyu mashoyixlari: «Agar bizlarni Tarag‘ay bahodir o‘g‘li Temur mo‘g‘ullar zulmidan qutqarar ekan, biz uning boshiga toj qo‘ndirib, oltin taxtga mindirgan holda o‘zimizga shar’iy podshoh ko‘taramiz», degan butun xalq tilidan shar’iy fatvo chiqarib, Temur sultonga topshirmish edilar.
Bunga ko‘ra bu jahon qahramoni, islom olamining ulug‘ qo‘mondoni, butkul turk ulusining faxrlanarlik buyuk sultoni, Qur’ondagi «Allohga va uning payg‘ambari Muhammadga va ham o‘zinglardan bo‘lgan podshohlarga itoat qilinglar», degan Alloh hukmicha, Turkiston va boshqa bo‘ysung‘an mamlakatlarga haqiqiy shar’iy va qonuniy podshoh ekanligi shak shubhasizdir. Buyuk voqealar orqalik bu qahramonning butun olamga atog‘i chiqib, dong‘i ko‘tarilib, butun dunyo xalqi tillarida uning tarixi doston bo‘lgandur. O’zining kimligini tanitib, uning kim ekanligini bildiruvchi turkiy tilida o‘zi yozgan «Temur tuzuklari» va boshqa qonunnoma asarlari esa bu qahramonning qandayin ulug‘ dohiy ekanligi uchun, eng kuchlik guvohlardir. Shunday bo‘lg‘ach, qaysi bir kishiligi yo‘q, o‘z sharafini bilmagan, bu gavharni qora toshdan ajrata olmagan olchoq odamlar, madaniyat tashlandiqlari, insofsiz yolg‘onchi yaloqchilar, o‘zlarining iflos ta’na tillarini bu qahramonga tekkizib, unga ziyon yetkiza oladilar?!
B a y t:
Jarqanoq yo‘q der ekan yog‘du quyoshning nurini,
Qancha ko‘p aytganlaridan nuri kam bo‘lmas quyosh.
Ko‘rlar bozorida yo‘qdir so‘rovchi surmani
Dardi yo‘qlardin topilmas ko‘zlarida tomchi yosh.
Aslida javhar ko‘ran ermas ekandur har kishi,
Qayda bilgay parqini gavharmidur yo qora tosh.
Ilmu hikmat durlarini sochma nokas oldida,
Kirma, ul majlisgakim, iflos oyog‘lar bo‘lsa bosh.
Gul hidi sassiq emish o‘sroq qo‘ng‘izlar burniga,
So‘zi sassiqdan yiroq yur, xoh qaridur, xohi yosh.
Uzma umidni Sog‘uniy, yetkazur Tangrim sani
Tarqalur olam aro bir kun haqiqat bo‘lsa fosh.

Ilgari keyin mening bu kitobimni o‘quvchilarga ma’lum bo‘lg‘aykim, Temur sultonni yoqlab yuqoridagi so‘zlarni yozishimning sababi shulki, jahongirlar boshlig‘i qahramon Temur sulton 36 yillik saltanat davrida, qisqacha bo‘lsa ham qondurg‘udek o‘z tarjimai holini yozmish ekan; unga qo‘shimcha qilib davlat tutish tartiblari, askariy yasoqintizom qonunlari to‘plamini ham yozib, uni «Temur tuzuklari» deb atamishdir. Temur tomonidan yozilgan bu asar, aslida, o‘z tili turkcha yozilgan bo‘lsa ham, so‘nggi Bobur avlodi zamonlarida forschaga tarjima bo‘lmishdir. Bu «oltin kitob» o‘z zamonasiga ko‘ra siyosiy, harbiy yasoqlar qonunnomasi bo‘lganliqdan, Temur shahzodalari uni qizg‘anishib, yoshirib saqlamish edilar. Taxt talashgan shayboniylar temuriylarni yengandan keyin, mirza Bobur podshohlikdan ajrab, xazinalarini tashlab qochgan bo‘lsa ham, unga rahmatlar bo‘lsin, bu kitobni u dushman qo‘lida qoddirmay olib ketmish ekan. Biroq Hindistonda uzun yillar davlat tutgan uning nabiralari turk tilini unutib, majburiy ravishda urdu, forsiy tillik bo‘lganliklari uchun bobolari Temur sulton asari «Temur tuzuklari»dan foydalanmay qolmish edilar. Shunga ko‘ra, bu kitobni u avloddan qaysi birovi ekan, forschaga tarjima qilishga buyurmish edi.
Bu gavhar kitob ilk vaqtida yoshirin saqlanib, so‘nggi kunlari esa forscha bo‘lib qolgani uchun, shu kunlargacha o‘z ulusi, o‘z merosxo‘rlari undan foydalanishi buyon tursin, balki, Temurning bunday kitob yozganligini, ba’zi haqiqiy tarixchilardan boshqa, hech kim bilmagan edi. Mana shundan foydalangan dushmanlar va ham ularning yaloqchilari bu jahon qahramoni haqida har turlik aqldan tashqari nohaq tuhmat so‘zlar yozib, matbuot orqali butun xalq ichiga tarqatmish edilar. O’z tarixini tanimaganlikdan bularga qo‘shilganlar orasida o‘z sharafini bilmagan, olimsifat yerlik axmoqlar ham oz emas edi.

Shunga ko‘ra «Temur tuzuklari» nomli bu qahramon asarni qo‘lga keltirib, 1962 yili forschadan o‘z tili turkchaga tarjima qildim. 1967 yili O’zbekistonda yangidan chiqa boshlagan «Guliston» jurnalida bosilib, butun O’zbekiston xalqiga tarqalgach, o‘z tarixini tushunmagan Tojikiston «olimlari» atalmish kishilar tomonidan tarjima ustida va ham Temur sulton haqida nohaq hujumlar boshlangan edi. Unga qarshi biz ham suyakka sanchilg‘udek aqliy va naqliy dalillar bilan javob qaytarib, hammani qanoatlantirgan so‘nggidagina, ularning eshaklari loyga botib, o‘zlari taslim bo‘ldilar. O’sha botqaq o‘ylarida o‘zlari tutqaloqdan tollaslayotqan chog‘larida, shu yozayotgan «Turkiston qayg‘usi» tarixi voqealari Temur ustiga yetgach, u adabsizlarning ahmoqona so‘zlarini eskarib, o‘quvchilarni shubhadan chiqarish uchun bu o‘rinda yozdim. Tarix yozuvchilar yaxshi yomon, bo‘lgan o‘tgan voqealarni bo‘lganicha-boricha haqiqati bilan yozib qoldirishlari ularning o‘z vazifalari bo‘lganliqdan, bu ham foydadan holi bo‘lmasa kerak.
Yana o‘z so‘zimizga kelaylik. Shunday qilib, Temur sultonning ulug‘ himmati, uning chekinmas chidami orqalik butun Turon Turkiston musulmonlari mo‘g‘ullar zulmidan qutulgan bo‘lsalar ham, ikkinchi bu tomonlardan umidlari uzilishi uchun qochganlar orqasidan taqamish qilib quvlagani turdi. Tolas, Merki, Ashmara orqali o‘tkazib, shu surganicha Issiqko‘l, Qorako‘l, Qarqara yo‘llari bilan Tekasga tushdi. Bu yerdan quvlaganicha Oqsuv, Ko‘ksuv, Ag‘iyoz oshuvlaridan oshib, mo‘g‘ullar orqasidan yurib o‘ltirib, ulug‘ Yulduz yayloviga yetib to‘xtadi. Qarasa, qochgan mo‘g‘ullar bu yerda ham turisholmasdan, Ilyosxo‘ja askarlari tushtushga tarqalib qochmish edilar. Buni anglag‘ach, nabirasi Mirzo Ulug‘bek qo‘mondasida 10 ming askar tayinlab, Oltoy tomonga qochgan Ilyosxo‘ja o‘g‘li O’g‘lonxon ortidan quvg‘in qildi. Qochganlar esa, tiniqqan ot minganlari uchun quvlovchilarni yetkazmay, Irtish suvidan o‘tib ketdilar. Bular ortidan yuraverish xatarlik bo‘lganlikdan, Mirzo Ulug‘bek shu yerdan qaytib Yulduzga keldi.

Bu ulug‘ yaylovda eruv qilib, qirq kun o‘tkuzganlaricha qochgan, pisgan mo‘g‘ullar har tomondan to‘p-to‘p bo‘lib kelishib, o‘z odatlaricha bosh qo‘yib, tiz bukib, barilari qullik bildirdilar. Shu bilan dushmani yengilib, butun ishlar o‘z o‘rnida bajarilib ko‘ngli tinchigach, zafar bayrog‘ini ko‘targanicha shon-shavkat bilan xon o‘rdusi, To‘g‘luq Temurxon poytaxti Olmalig‘ga qarab qaytdi.
Jahongir Chingiz o‘rdusi birinchi qurilishida shu kungi qizil Mo‘g‘uliston markazi hisoblangan O’lan Botir yaqinidagi Qoruqurum degan joyda qurilmish ekandur. So‘ngra, bu avloddan qaysi birlari tomonidan u yerdan ko‘chirilib, G’ulja shahri boshida, hozirgi Qo‘rg‘os atalgan Olmalig‘ga keltirilmish edi. O’sha kundan boshlab, Temur sulton davriga kelguncha, butun Turon Turkiston mamlakatlariga markaz bo‘lib, mo‘g‘ul xonlari buyruq yorliqlarini ot ulov choparchilari orqali shu yerdan yuborib turdilar. O’tgan xonlar urug‘ aymog‘lari, ularning eng so‘nggisi To‘g‘luq Temurxon oilasi bilan butun davlat arboblarining qochmay qolganlari shu yerda edilar. Xazina dafina, turlik asbob uskunalar o‘z vaqtida Markaziy Xitoydan keltirilgan oq tosh, ko‘k toshlar kabi xitoy, mo‘g‘ul hoqonlaridan qolgan taxt toshlari, bulardan boshqa butun mamlakatlardan jahongir Chingiz davrida va undan keyingi vaqtda ham talab tortib kelturilgan turlik narsalarning qoldiqlari shu Olmalig‘dagi xon saroyi xazinasida to‘planmish edi.

Temur sulton dushmanlarini tor mor qilib, g‘olibiyat bayrog‘ini ko‘kka ko‘targan holda shon sharaf bilan Olmalig‘ xon o‘rdusiga kelib tushdi. Bu yerga kelgach, birinchidan, mo‘g‘ullar ichida o‘z o‘rnini mustahkamlash, ikkinchidan, «Xonlar Chingiz avlodidan bo‘ladi», degan butun turk uluslari oldida buzilmas qonun hukmini olgan so‘z kuchini yumshatish uchun, To‘g‘luq Temurxonning bekachasini shonliq to‘y tomoshalar o‘tkazib, o‘z nikohiga oladi. Uning o‘z o‘rnida qilgan shu tadbiri bilan mo‘g‘ullar dushmanliklari do‘stlikka aylanib, xon qizini olgani uchun Temur sultonni «Ko‘ragon» deb ataydilarki, mo‘g‘ulcha kuyov demakdir. Shu bilan uzun yillardan beri yig‘ilib yotgan Olmalig‘ xazinasini yig‘ishtirgan so‘nggida, yangi xonim Turkon og‘achani sep sedri, zebziynatlari bilan poytaxt Samarqandga olib qaytmoqchi bo‘ladilar. Butun dunyoga otag‘i chiqqan jahongir Chingizxonning nabirasi, ulug‘ hoqon To‘g‘luq Temurxonning qizi bo‘lg‘ani uchun, mo‘g‘ullarning rasm odatlari bo‘yicha buyuk hashamat ko‘rsatib, xonimning tarog‘i va sirg‘asini oltin ukaklarga (qutilarga, idishlarga) solishib, hurmat atag‘i chiqarish uchun o‘rdu saroy soqchilaridan har birini yuztadan ikki yuz qalmoq keziklashib (galma-galdan) ko‘targan holda Samarqandga yetkazmish edi. O’sha kundan boshlab, taroq ko‘targanlar taramochi, sirg‘a ko‘targanlar sirg‘ali deb atalib qoldi.
Shu kunlarda ham Samarqand shahri atrofida «Sirg‘ali», «Taramochi» nomida ikki urug‘ o‘zbeklar yashamokdadir. Yana Chingiz zamonida ustiga taxt o‘rna-tilgan, xalq og‘zidagi tarixiy oqtosh, ko‘ktoshlarni, har birining o‘ziga loyiqlab yasatilgan aravalarga soldirib, ularni ham Samarqandga keltirmish edi. Anglashimizcha, oqtosh Samarqand Temur o‘rdusida shu kunga davr saqlanib kelgan bo‘lsa ham, ko‘ktosh, Samarqand ruslar tomonidan bosib olingach, uni Temur sultonning taxti o‘rnida ko‘rishib, Peterburg muzeyiga yuborilgan degan xabarni anglamish edik. Har qanday bo‘lar ekan, O’zbekiston muzeyxonalarini ziynatlashga loyiq tarixiy esdaligimiz boshqa ahamiyati qolmagan bo‘lsa ham, o‘z egalari qo‘lida bo‘lishi lozimdir.

Yana o‘z so‘zimizga kelaylik. G’uljaga kelganimizda tushgan kishimiz esa, bizning bir yurt, bir mahalla qadrdon og‘aynimiz bo‘lgani uchun, bu yerdan boshqa yoqqa chiqishga rozilik berishmadi. Bularning roziligiga qarab, yarim yilga yaqin shularnikida turib qoldim. Qarasam, sovet Rusiyasi tomonidan u yerga ham har yoqlama iqtisodiy tuzoqlar qo‘yilib, sayyodlik to‘rlari har qadamda tortilmish ekan. Dahriylar davlati qurilgan kunidan boshlab, men G’uljaga o‘tgan 1931 yilgacha siyosiy tomondan butun sovet xalqi cheksiz og‘irchiliklar kechirgan holda, iqtisodiy tomondan ham eng qattiq qismchilik ko‘rmoqda edilar. Shunga qaramay, iqtisodiy borliq narsalarini ko‘z bo‘yov qilib, atrofga, ayniqsa G’uljaga chiqarmish ekandir.
Endi bu yerda yashovchilar esa, ko‘pchiligi uyg‘ur musulmonlari bo‘lib, bulardan tashqari tungon, qirg‘iz, qalmoq, qozoq, shiva, sulun, oz bo‘lsalar ham bu yoqdan borgan o‘zbek, o‘ris, no‘g‘ay qochoqlari bor edi. Bu musulmonlar ichida no‘g‘oylar, ko‘pchiligi diniy tomondan bor yo‘q orasida bo‘lsalar ham, zamonaviy tushunchalarga ega kishilar edi. Qolganlari cheklik ma’lumot egalari, uch to‘rt kishidan boshqa boshdan oyoq barchasi qora botqoqqa botmish edilar. Ayniqsa, shu yoqdan borgan ko‘ngli ko‘r o‘zbek boy savdogarlari hech narsa ko‘rmaganday bo‘lishib, parvonalar kabi savdo «olovi» atrofida aylanmoqda edilar.
Shundoqki, islom shariatida aroq ichish musulmonlarga qanday harom qilingan bo‘lsa, undan foydalanib tijorat qilishlari ham, qat’iyan harom qilinmishdur. G’uljaga kelganimizda anglamish edik, sovetdan o‘tgan mollar ichida eng ko‘p foyda chiqadigan narsa ichimlik ekandur. Shuning uchun haromxo‘r boy savdogarlar buni ko‘rganda boshqa mollarga qaramay, oz haloldan ko‘p haromni ortiq ko‘rishib, shunga kirishganlikdan ko‘plarining qilgan tijoratlari haromga aylanmish edi. Axiri «Al habiysotu lil habiysin», ya’ni «palit palitga? degan Qur’on oyati mazmunicha, uzundan beri yig‘ilib kelgan harom mollari, o‘z loyig‘i haromxo‘rlar og‘ziga tushib tugadi. Qur’on-da: «Innolloha lo yug‘oyyiru mobi qovmin hatto yug‘oyyiru ma bi anfu sihim», ya’ni «Bir millat o‘zlariga yuklangan Alloh hukmini o‘zgartmaguncha ularga bergan ne’matni Alloh ulardan olmaydi», demakdur. Qisqasi, qilma deganni qilib, qil deganni qilmaganlar, Alloh hukmini buzib o‘zgartiruvchilardur.

Yana o‘z so‘zimizga kelaylik. Ili o‘lkasi Chingizdan ilgari Gurxon davrida ko‘p obodon bo‘lganligi tarixlardan va ham ilgari buzulgan shaharlar harobalaridan ko‘rinib turadi. G’ulja shahri atrofida bir necha harobalar bordirkim, eskidan qolgan har turlik oltin asboblar, tanga tillalar ko‘p chiqqanlikdan yerlik xalq u yerlarni Oltunliq deb ataydilar. Shu kunlari bo‘lsa har yokdan, ayniqsa, ichkari Xitoydan keluvchilar qazishib, bu yerlardan ko‘p narsalar topib olmokdalar.
Bu oradan 80 necha yil o‘tib, Gurxon davlati yiqilib, bu yerlar harob bo‘lgan so‘nggida, Temuriylar davriga kelguncha, uzoq yillar chingiziylarga markaz poytaxt bo‘lganligini yozmish edik. Biroq, bu taxt egalari Chingiz avlodining birinchi hoqoni Chig‘atoy bahodir boshliq, eng so‘nggisi To‘g‘luq Temurxonga kelguncha, shu oiladan o‘tgan boshqa hoqonlar kabi Oqsaroy, Ko‘ksaroy yasatib, unda taxt qurib o‘ltirmasdan, ilgarigi ko‘chmanchi turklar odaticha, kiygizdan yasalgan oq o‘tovlarda O’rdu qurib o‘ltirmish edilar.
Yozgi, kun isigan chog‘lari hashamatlik Oq o‘rdularini Xontangri (Hozirgi Boroxoro tog‘ tizmalari) tog‘larining keng yaylovlariga ko‘chirgan bo‘lsalar ham, qish kunlarini shu poytaxt Olmalig‘ning oddiy uylarida kechirish ularning odatlari edi. Shuning uchun Qo‘rg‘osdagi To‘g‘luq Temurxon qabri ustiga yasalgan peshtaxtadan boshqa, eskilik asarlaridan ko‘zga ko‘ringudek narsa yo‘kdur. G’uljadan 20 chaqirimcha janubiy kun chiqish tomonidagi qamishlik to‘qay ichida aylanasi 15 20 gektar kelgudek 5 6 yasama ko‘llarning o‘rni ko‘rinib turadi. Bular esa o‘z davrida o‘tgan turk, mo‘g‘ul xonlari tomonidan qazdirilmish ekandur. G’oz, o‘rdak kabi turlik suvsar ov qushlari suvga tushganda ko‘l aylana chopishib, xonlar zamonlariga ko‘ra eng qizg‘in ko‘ringan shikor ovi o‘tkazar ekanlar. G’uljada marhum Saidhoji og‘aynimiz mehmon chaqirib, uyiga chiqqanimizda Qoynuq tomonidagi eskidan qolgan Oltunliq harobalarini, yuqorida yozilgan suvsar ko‘llarini ko‘rib, ulardan anchagina tarixiy ma’lumotlar olib, yaxshi ta’sirlanmish edim.

«Fasiyruv fil ardi fanzuruv osorolloh», ya’ni «Yer aylanib sayohatp hilinglar, unda uchragan narsalarga ibratp ko‘zi bilan qarab foydalaninglar», degan Qur’on amricha, himmatplik ilm egalari, millatpsevar Vatpan o‘gillari imkoniyatp boricha ichki tpashqi, ayniqsa, xorijiy mamlakatplarni sayr sayohat qilib, ulardan har yoqlama ibratp olishlari, albatta, lozimdur. Boshqalarni ko‘rib uygonmoq, ulardan ulgu olib himmatplari qo‘zjlmoq kabi ishlar esa, insoniyatp olamida bo‘lish imkoniyatpi bordur. Ammo sovetp tpuprogida yashovchi erksiz insonlar bu kabi ulug ne’matplardan mahrum. Davlatp josuslaridan boshqa hech kimga chiqish ruxsatp etpilmaydi.
Yana bu o‘lkaning irmog‘i hisoblangan Ili daryosi esa, suv ko‘paygan kunlarida Sirdaryo cho‘nglig‘icha bo‘lib, boshqa vaqtlarda ham undan kemasiz o‘tish mumkun emasdur. Bu suvning boshi uch orolga bo‘lingan bo‘lib, birinchisi Tekas tog‘lari, G’uljaning janub tomonida; ikkinchisi Kunas, to‘g‘ri sharkda; uchinchisi Qosh, sharq-shimoldadir. Shu uch orol tog‘laridan to‘kilgan uch irmoq qo‘shilg‘ach, Ili daryosi hosil bo‘ladi va to‘g‘ri g‘arbga qarab oqqan holda Bolqash ko‘liga quyiladi.

Jahongir Chingiz davridan boshlangan davlat egalariga Ili o‘lkasi, Olmalig‘ shahri markaz poytaxt bo‘lgani uchun, u hoqon avlodlari davrida bu joyda atrofdan kelgan islom ulamolari ham oz emas edi. Ayniqsa, Chig‘atoy bahodir o‘zi islom diniga kirmagan bo‘lsa ham, uni yaxshi ko‘rganlikdan boshqalarga to‘sqinlik qilmagan, uzoq yaqindan keluvchi ulamolarga hurmat ko‘rsatilar edi. Shuning uchun «yaxshilar siylangan yerda yig‘iladi» deganday, atrofdan kelgan olimlarga Olmalig‘ shahri markaz hisoblanmish edi. G’uljaning g‘arbiy janubida «Xo‘nuqoy mozor» degan qishloq bo‘lib, mashhur imom Sakkokiy qabri shu yerda deb onglamish edim. Bu kishining vafoti 626chi hijriyada bo‘lganiga ko‘ra, Chig‘atoy bahodir davriga to‘g‘ri keladi. Yana bolosog‘unlik «Suroh» tarixiy asar egasi Jamol Qarshiy Olmalig‘ xoni saroyida ilmiy xizmat ko‘rsatib turganini o‘z sayohatnoma kitobida yozmishdur.
Yalpi Ili tuprog‘i esa, har turlik dehqonchilik, chorvachilik ishlariga to‘lig‘i bilan el berishlikdur. Ayniqsa, bug‘doy ekinida eng bo‘lig‘i birga yuz yigirma keltirganini o‘z ko‘zimiz bilan ko‘rdik. Olmalig‘ atroflari egizligi Himolay tog‘laridan keyingi Tyan-Shan, Xontangri ulug‘ tog‘lari bilan o‘ralg‘anliqdan, dunyo bo‘yicha kenglikda birinchi otalgan Yulduz, Qunduz, Kunas uning uzoq yaylovlari hisoblanadi. Shu kabi Tekas, To‘qqiztara, Muhurjirg‘alan, Ko‘kyaylov, To‘rayaylov degan ko‘rsa ko‘z yayraydigan yerlar esa, Olmalig‘ atrofini o‘ragan yaqin tog‘ yaylovlaridir.