Oltin va kumushning moliyayaviy qiymatidan xabardor kishi bu ta’vilni to‘g‘ri tushunadi. Agar bir kishi og‘irligi bir misqol, qiymati yuz dinor gavharni birovga taqdim etib: "o‘n barobarini berdim", desa, u haq bo‘ladi. Lekin bu haqiqatni gavhar bilan shug‘ullanuvchi kishilargina to‘liq anglaydi. Chunki, gavharning holatini faqat ko‘rish bilan idrok qilib bo‘lmaydi. Balki, bu yerda ko‘rishdanda o‘tkirroq his — ziyraklik talab qilinadi. Shuning uchun yosh bola yoki bir qishloqi badaviy bu gapni g‘irt yolg’on sanaydi. "Bu gavhar emas, bor-yo‘g’i bir misqol tosh-ku! Tuyaning og‘irligi esa milyon misqol bo‘lsa, qanaqasiga arzimas tosh uning o‘n mislicha bo‘lishi mumkin?" deydi.

Aslida, o‘sha go‘dakning o‘zi haqiqiy yolg‘onchidir, ammo buni anglashga hali unda imkon yo‘q. U balogatta yetib, kamol topishi, qalbida gavhar va boshqa narsalarnnng latif holatini ilg‘aydigan nurli idrok. hosil bo‘lishi lozim. Ana o‘shandagina unga bu so‘zlarning haqiqati ochiladi.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bildirgan o‘lchovning to‘rriligiga shubha yo‘q. Taqlidchi buni idrok qilolmasligi, orif esa buni unga anglatolmasligi mumkin. Payg‘ambar alayhissalom aytadilar: "Jannat osmonlardadir" (Buxoriy rivoyati).

Xabarlarda vorid bo‘lishicha, osmonlar dunyo tarkibidadir. Shunday ekan, dunyo ichida unga o‘n barobar dunyo bo‘lishi mumkinmi? Hatto balog‘atga yetgan kishi ham yosh bolaga bu o‘lchovni tushuntira olmaydi. Shunshggdek, gavharning bebaho qiymatini badaviy yoki qishloqiga anglatishda qiynalayotgan zargar ham ojiz va rahmatga muhtojdir. Befahm ahmoqqa bu o‘lchovni tushuntirolmay, g‘amga botgan orif ham rahmatga muhtoj.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam deydilar:

"Uch kishiga rahm qilinglar: johillar orasidagi olimga; qavmning boyi bo‘lib, so‘ng qashshoq bo‘lib qolgan kishiga; qavmning azizi bo‘lib, so‘ng xor bo‘lgan kishiga" (Ibn Hibbon rivoyati).

Shu sababga ko‘ra, payg‘ambarlar ummat orasida rahmatga muhtojdir. Aqli qosir ummat tufayli chekiladigan qayg‘ular payg‘ambarlar uchun fitna, Alloh tarafidan sinovdir. Bu sinovlar azaliy qazo va qadarda payg‘ambarlarga yuklangan.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytadilar:

"Balo-sinovlar payg‘ambarlarga, keyin valiylarga, so‘ng ularga o‘xshagan va ularga o‘xshaganlarga berilgan" (Termiziy rivoyati).

Bu yerda tilga olinayotgan balo Ayyub alayhissalomga yuzlangan balo emas. Chunki, u balo badanda sinaldi. Nuh alayhissalomga yuzlangan balo esa ulug‘ edi. U o‘z qavmini Allohga qanchalik da’vat etmasin, qavmi undan qochardi. Shuning uchun Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ba’zi kishilarning so‘zlaridan ozor ko‘rganlarida:

"Birodarim Musoga Allohning rahmati bo‘lsin. U bundan og‘irroq aziyat yetganda ham sabr qilardi", deb aytar edilar (Buxoriy rivoyati).

Demak, payg‘ambarlar kofirlar balosidan, avliyo va ulamo johillar balosidan holi emas. Shuning uchun Allohning do‘stlari bo‘lmish ma’rifat ahli doimo balo va ig‘vo tig‘iga nishon. Ahli dunyo nazarida ularning itoati — isyon, ibodati - kufron, ixlosi — dindan chiqish bo‘lib ko‘rinadi. Shu tufayli ular quvg‘inda...

Mana, ma’rifat ahlining johillar huzurida topgan manzili. Bu nuqtalarni anglaganingdan so‘ng, Payg‘ambarmizni11g: "Do‘zaxdan oxirgi chiqqan kishiga dunyo mislining o‘n barobari beriladi", degan so‘zlarig‘a iymon keltirasan.

Faqat ko‘z ko‘rib, hislar sezadigan narsanigina tasdiqlaydigan bo‘lib qolishdan saqlan. Bu hayvonlarga xos tabiat. Sen insonni hayvondan ajratuvchi ilohiy sirga egasan. Bu sir osmonlarga, yerga va tog‘u toshlarga oshkor etilganida ular uni ko‘tarishdan bosh tortdilar va undan qo‘rqdilar. Beshta sezgi olamidan tashqaridagi narsalarni idrok qilish insonni hayvondan ajratuvchi o‘sha sir olamidagina mavjud. Kimki bu haqiqatni unutsa, uni e’tiborsiz tashlab qo‘ysa, hayvoniy daraja bilan qanoatlanib, moddiyatdan nariga o‘tmasa, demak, u o‘zligini o‘ldiribdi.

Zinhor Allohni unutuvchi bo‘lma! Aks holda, Alloh o‘zingni o‘zingga unuttirib qo‘yadi. Faqat hislar orqali idrok qiladigan kimsa Allohni unutadi. Chunki, bu olamda Allohning zoti beshta sezgi bilan idrok qilinmaydi. Kim Allohni uiutsa, shubhasiz, Alloh uning o‘ziga o‘zini unuttiradi, oqibatda u hayvoniy darajaga tushib qoladi. Samo ufqlariga yuksalish endi unga begona. U Alloh topshirgan omonatga xiyonat qildi, ne’matlarini inkor etdi. Uning ahvoli hayvonnikidan ham nochorroq! Hayvon o‘lib qutuladi, u-chi?

Uning zimmasida unga ishonib topshirilgan, egasiga qaytarilishi lozim bo‘lgan omonat bor. Balqigan quyosh kabi bu omonat foniy badan osmoniga botgan... Hali bu quyosh mag‘ribdan bosh ko‘taradi. Foniy badan xaroblikka yuz tutayotgan bir mahal ko‘tarilib chiqadigan bu quyosh yo zim-ziyo zulmat bo‘lib, yo nurafshon porlab Yaratuvchisiga qaytadi. Nurafshon porlagan quyoshga Parvardigor huzuri ochiq, Qorayib, zim-ziyo zulmatga do‘ngan quyosh ham dargohga qaytuvchidir. "Illiyyun" yuksakligidan "asfala sofilin" (eng tuban do‘zax) tomon botayotgan quyoshning boshi egik:


"Siz u jinoyatchi kimsalarning Parvardigori huzurida boshlari egik holda turganini ko‘rsangiz edi..." (Sajda surasi, 12)

Ha, Parvardigori huzurida yuzlari teskari qilingan, boshlari egik bu kimsalar tavfiqdan mahrum, hidoyatdan yiroq. Parvardigoro, o‘zing bizni zalolatdan va johillar darajasiga tushib qolishdan saqla!

Demak, do‘zaxdan chiqqanidan so‘ng dunyo mislining o‘n barobari yoki undan ko‘prog‘i bilan siylanadigan kishilar shu tartibda darajalarga ega bo‘ladilar.
Tavhid ahli do‘zaxda abadmy qolmaydi. Tavhid deganda faqat til bilan "la ilaha illalloh"ni aytish nazarda tutilmayapti. Chunki, til mulk va shahodat olamiga tegishli bo‘lib, shu olamdagina undan manfaat bor. Ya’ni til "la ilaha illalloh" desa, bo‘yin sari sermalajak qilichlar qinga qaytadi. Til sabab bo‘lib, bo‘yin omon qoladi.

G’animat(jangda qo‘lga tushgan o‘lja)ga cho‘zilgan qo‘llar "la ilaha illalloh"ni aytgan kishining molidan chekiladi. Til sabab bo‘lib, mol omon qoladi. Bu holat hayot muddati qadar, to o‘lim kelguncha davom etadi. Keyin-chi? ...keyin na bo‘yin bor, na mol. Endi tildan manfaat yo‘q. Balki, bu kunda chin tavhid, tavhidning kamoli foyda beradi. Tavhidning kamoli nima?

Qachonki, barcha ishlar faqat Allohdan, deb bilinsa, mana shu tavhidning kamolidir. Buning alomati shuki, bo‘lib o‘tgan ish uchun birorta bandaga g‘azab qilinmaydi. Negaki, tavhidning kamoliga erishgan inson uchun har bir ishning sodir bo‘lishiga vositalar emas, balki "musabbibul asbob" sababdir.

Bu tavhid ham tafovutlidir. Kimningdir tavhidi tog‘lar misoli, kimnikidir bir misqol. Kimdadir tavhid xantal urug‘icha, kimdadir zarra miqdor. Bas, qalbida dinor misqolicha iymoni bor kishi do‘zaxdan avval chiqadi. Qalbida zarra misqolicha iymoni bor kishi esa, do‘zaxdan oxirgi chiqadigan kishidir.

Tavhid ahlining do‘zaxga kirishiga bandalarga qilingan zulmlar ko‘proq sabab bo‘ladi. Bandalarning haqlari yozilgan daftar tark etilmaydi. Qolgan gunohlar afv va kafforat ila kechiriladi.

Asarda keladi: "Bandaning yaxshi amallari tog‘larcha bo‘lsa ham, u Alloh oldida turg‘iziladi. Agar ular uchun savob olsa, jannatga kiradi. Keyin zolimlar titrab-qaqshab o‘rnidan qalqadilar. Kimdir birovning sha’niga tekkan, birovning molini olgan, birovni urgan... Zolimning zimmasida ketgan haqlar endi mazlumga qanday qaytariladi? Albatta, uning savoblari mazlumlarga olib beriladi. Hatto uning o‘ziga birorta savob qolmaydi. Shunda farishtalar: "Parvardigoro! Bu bandangning savoblari taqsimlab bo‘lindi. Haqdorlar esa ko‘p", deb Alloh taologa murojaat qillshadi. "Mazlumlarining gunohlarini uning gunohlariga qo‘shinglar va uni jahannamga eltadigan vasiqa bilan do‘zaxga haydanglar!"  deydi Alloh taolo.

Ibn Jalodan hikoya qilinadi: "Bitta birodari uni g‘iybat qilibdi. Keyin u g‘iybatchi istihlol (ya’ni qilmishidan kechirim) so‘rab, Ibn Jaloning huzuriga kelibdi. Shunda Ibn Jalo: "Bunday qilolmayman. Chunki, sahifamda bundan afzalroq savob yo‘q, uni qanday o‘chiray! Birodarimning gunohlari keltirgan savoblar bilan sahifamni ziynatlay", degan ekan.

Biz aynan mana shuni, ya’ni Qiyomatda saodat va shaqovat darajalariga ko‘ra bandalarning farqlanishini eslatmoqchi edik.

Mazkur bo‘lganlarning barchasi zohiriy sabablar asosida hukm qilishdir. Bu hukm tabibning o‘limi yaqin qolgan, tuzalishiniig hech iloji yo‘q bemorga yoki dardi yengil, tuzalib ketishi shubhasiz bo‘lgan boshqa bir bemorga chiqargan hukmiga o‘xshaydi. Tabibning tajribaga asoslangan bu gumonlari aksar holda haq bo‘lib chiqadi. Lekin. ba’zan o‘limi muqarrar bemor tabib ilg‘amagan sababga ko‘ra, bedavo darddan butunlay xalos bo‘ladi. Ba’zan dard deyishga til bormaydigan kichkina bir illat bemorni kutilmaganda ajal sari yetaklaydi.

Tabib tagiga yetolmagan sabablar Alloh taoloning insonlardan yashirgan sirlaridir. Musabbibul asbob tomonidan muayyan bir o‘lchovda tartib berilgan u sabablarning siri bu bandasiga qorong‘u. Ularning mohiyatidan voqif bo‘lish bashariy quvvat doirasidan tashqaridir. Shuningdek, oxiratdagi najot va muvafaqqiyatning ham yashirin sabablari bo‘lib, inson ongi ularni anglashga ojiz. Najotga eltuvchi o‘sha maxfiy sabab "afv" va "rizo" deb, halokatga sudrovchi sabab esa "g‘azab" va "intiqom" deb ta’bir qilinadi. Bundan ham ichkariroqda azaliy ilohiy iroda siri bo‘lib, banda unga yetolmaydi. Shuning uchun osiyning zohiriy gunohlari har qancha ko‘p bo‘lsa-da, afv etilishini, mute’ning zohiriy toatlari har qancha ko‘p bo‘lsada, g‘azabga duchor bo‘lishini joiz deb bilmog‘ing lozim. Chunki, tayanchimiz taqvodir. Taqvo esa qalbda!

Qalb shunday sirliki, uni hatto egasi anglolmaydi, o‘zgalar qanday anglasin! Lekin qalb ahliga yaxshi ayon: qachonki, afvni taqozo qiladigan yashirin sabab bo‘lsa, banda kechirilishi mumkin. Qachonki, Allohdan uzoqlashishni taqozo qiladigan botiniy sabab bo‘lsa, banda g‘azabga duchor bo‘lishi mumkin. Agar shunday bo‘lmaganida, amal va sifatlarga jazo tariqasidagi afv va g‘azab ham bo‘lmas edi.

Agar adolat bo‘lmasa, Alloh taoloning ushbu so‘zi to‘g‘ri bo‘larmidi:


"Parvardigoringiz bandalariga zulm qilguvchi emasdir" (Fussilat surasi, 46);


"Shubhasiz, Alloh birovga zarracha zulm qilmas" (Niso surasi, 40).

Bu misollarning barchasi sahih. Jumladan, inson nima qilsa, o‘zi uchun qiladi. Har bir jon, qilgan amali sababli do‘zaxda ushlanadi haq yo‘ldan og‘salar, Alloh ularning qalblarini hidoyatdan og‘dirib qo‘yadi. O‘zlarini o‘zgartirsalar, Alloh ularni o‘zgartiradi:


"Aniqki, biron qavm o‘zlarini o‘zgartirmagunlaricha, Alloh ularning ahvolini o‘zgartirmaydi" (Ra’d surasi, 11).

Bu Qur’oniy ma’nolar qalb ahlining botin ko‘zlarini ochadi. Botinning nazari ko‘zning nazaridan ravshanroqdir. Ko‘z ba’zan uzoqni yaqin, kattani kichik ko‘rib, adashishi mumkin. Lekin qalb ko‘zi adashmaydi. Hamma gap uning ochilishida. Basirat ochilar ekan, bu nazarda zinhor yolg‘on bo‘lmaydi:


"Ko‘ngil ko‘rgan narsasini yolg‘on demadi" (Najm surasi, 11-oyat).

Uchiichi rutba. U najot topuvchilar rutbasidir. Bunda tilga olinayotgan "najot" so‘zi "saodat topish, zafar quchish" ma’nosida emas, balki "salomat bo‘lish" ma’nosida qo‘llanyapti.

Bu rutbadagilar na u yoqlik, na bu yoqlik bir qavmdir. Ularda taqdirlangudek xizmat ham, jazolangudek ayb ham yo‘q. Ularning holati majnunlar ahvoliga, kofirlarning bolalari tushgan holatga, aqli noqis tug‘ilganlar holiga o‘xshaydi. Ularning umri da’vat yetib bormagan chekka o‘lkalarda kechgan. Oqibat, befahm, ma’rifatsiz bo‘lib o‘tganlar. Ularda na isyon, na toat, na Allohga yaqinlashtirguvchi bir vasila va na Allohdan uzoqlashtiruvchi ma’siyat bor. Ular na jannat ahlidan, na do‘zax ahlidan. Ularning joyi jannat va do‘zax arasidagi A’rof deb nomlangan uchinchi bir manzildadir. Bandalardan bir toifaning qo‘nalg‘asi bo‘lgan A’rof xususida oyat va hadislarda xabar berilgan.

Norasida bolalarni A’rof toifasidan deb hukm etmakka kelsak, bu noaniq va shubhali masaladir. Bu masalaning aniq va haqiqiy bilimi nubuvvat olamida. Avliyo va ulamoning maqomi ham u ilmga yetolmaydi. Norasidaning haqqi xususidagi xabarlar ham ziddiyatlidir.

Oisha roziyallohu anho hayotdan ko‘z yumgan norasida bolaga qarab: "Jannat qushchalaridan biri", deganlarida, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: "Senga buning xabari keldimi", deya koyigan edilar (Muslim rivoyati).

Demak, bu mavzudagi xabarlar ancha ziddiyatli va ishtibohga to‘ladir.

To‘rtinchi rutba. U saodatga erishganlar rutbasi. Bu rutba egalari muqallid (taqlid qiluvchi) emas. Balki, ular barcha yaxshi amallarga peshqadam bo‘lguvchi, Alloh taologa yaqin qilinguvchi orif zotlardir.

Muqallidlar jannatda nechog‘li yuksak darajalarga erishmasinlar, ularning bari ashobul yamin jumlasidan bo‘ladilar. Peshqadamlar esa, muqarrab, ya’ni Allohga yaqin qilinuvchilardir. Bu toifa haqida Qur’onda bayon qilingan. Alloh taoloning bayonidan so‘pg yana qanday bayon bo‘lishi mumkin! Bu olamda u tomfani ta’birlashga imkon yo‘q:


"Bas ularning amallariga mukofot qilib, ular uchun yashirib qo‘yilgan ko‘zlar quvonchini biron jon bilmas" (Sajda surasi, 17).

Ushbu qudsiy hadis ham shu ma’noga ishoradir: "Solih bandalarim uchun shunday bir ne’matni hozirlab qo‘ydimki, uni na ko‘z ko‘rgan, na quloq eshitgan, hech bir inson zoti uni xayoliga ham keltirmagan" (Buxoriy. Muslim rivoyati).