Shu sababdan bu dard xalq orasida vabodek tarqaldi, emlash yo‘llari kesildi, xalq tabiblarini topa olmay, halokatga yuz tutdi. Tabiblar esa chalg‘itish, adashtirish fanlarini o‘zlashtiryash bilan mashg‘ul.
 
Koshki, ular nasihat qilmasalar — aldamasalar edi!

Koshki, ular isloh qilmasalar — buzmasalar edi!

Koshki, ular sukut qilsalar — gapirmasalar edi!..

Chunki, ular gapirsalar, ularning mav’izlarini eshitgan odamda dunyoga rag‘bat, qalblarda dunyoga moyillik kuchayadi. Bundam mav’izalarni tinglash quloqqa yoqimli, tabiat ham ularni oson qabul qiladi. Natijada, xalq bu va’z majlislaridan gunohlarga jur’atlangan va Allohning fazliga ishonchi o‘ta ortgan holda siljiydi.

Qachonki, tabib nodon va xoin bo‘lsa, bemorni halokatga sudraydi. Chunki, uning dorisi zahar, davolash yo‘li undan ham battar.

Qalb xastaligining davosi ikkita: xavf va rajodir (umid). Kimda faqat xavf ustivor bo‘lsa, dunyodan to‘la yuz o‘giradi. Toqat qilib bo‘lmas darajadagi yukni nafsiga ortib, hayotni unga tang etadi. Bu kishi xavf borasida haddan oshgan. Unga dinda rajo ham borligini eslatib, harakatlarini to‘g‘ri o‘zanga — mo‘tadil holatga qaytarish lozim. Shuningdek, xohlagani holda gunohlardan qaytmayotgan, qilgan gunohlarini ulug‘ sanab, ularning kechirilishidan noumid bo‘layotgan kishining shifosi ham shu: umid dorisi bilan muolaja qilinadi, tavbaning qabul bo‘lishiga umid uyg‘otiladi. Shunda u shifo topib, tavba sari qadam tashlaydi. Lekin gunoh dengiziga sho‘ng‘igan, bebosh, mag‘rur kishilarga rajo dorisini qo‘llab bo‘lmaydi. Bu, bamisoli, isitmasi chiqqan bemorga asal berganday gap. Nodon va ahmoqlargina bunga jur’at qiladi.

Demak, tabiblarning buzilishi halokatga olib boruvchi bedavo darddir.

Savol tug’ilishi mumkin: Voiz xolis bilan birga bo‘lishi uchun va’z yo‘li qanday bo‘lmogi kerak?

Buni muxtasar izohlab bo‘lmaydi. Bilgilki, gunohdan tiyilmaslik, doim gunoh qilaverish — bir tugun. Bu tugunni yechishning va odamlarni gunohlarni tark etishga undashning to‘rt xil yo‘li bor.

Birinchisi, gunohkor va osiylar qalbiga xavf soluvchi Qur’on oyatlarini zikr qilmoq. Shuningdek, tegishli xabar va asarlarni keltirmoq. Masalan, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ushbu so‘zlari kabi: "Tong otib, kun yorishgan har sahar, kun botib, shafaqlar yo‘qolgan har kecha borki, unda ikki farishta to‘rt xil ovozda bir-biriga deydi: "Koshki, bu xalq yaratilmasa edi!" Boshqasi deydi: "Koshki, ular yaratilganlaridan so‘ng nima uchun yaratilganlarini bilsalar edi!" Yana biri deydi: "Koshki, ular nima uchun yaratilganini bilganlaridan so‘ng, bilganlariga amal qilsalar edi!" (Daylamiy rivoyati)

Ba’zi rivoyatlarda keladi: "Koshki, ular ilm majlisi qurib, bilganlarini bir-biriga eslatsalar edi", Boshqasi deydi: "Mayli, ular bilganlariga amal qilmagan ekan, koshki, qilgan amallariga tavba etsalar edi".

Salaflardan biri deydi: "O’ng tomondagi farishta chap tomondagi farishtaga amirdir. Banda gunoh qilib qo‘ysa, o‘ng tomondagi farishta chap tomondagi farishtaga: "Olti soat o‘tguncha gunohini yozmay tur", deb bugoradi. Agar banda tavba qilib, mag‘firat tilasa, gunohi amallar daftariga yozilmaydi. Agar istig‘for aytmasa, gunohi amallar daftariga bitiladi".

Yana shunday deyiladi: "Qachonki, banda Allohga isyon qilar ekan, bu osiy bandaning oyog‘i ostidagi yer uni yutish uchun Allohdan izn so‘raydi. Tepasidagi osmon ham parcha-parcha bo‘lib, u osiy bandaning ustiga qulash uchun Ollohdan izn so‘raydi. Shunda Alloh taolo yer va osmonga deydi: "Bandamni tinch qo‘yinglar, unga muhlat beringlar. Chunki, uni sizlar yaratmadinglar. Agar yaratganlaringda edi, albatta unga rahm qilgan bo‘lardinglar. Balki, hali u Menga tavba qilar. Shunda Men uning gunohini mag‘firat qilaman. Balki, u qilmishini solih amal bilan yuvar.. Shunda Men uning yomonliklarini yaxshilikka almashtiraman".


"Albatta, Alloh osmonlar va yerni qulab tushishdan ushlab asrab turur. Aniqki, agar ular qulasalar, U zotdan so‘ng (ya’ni Allohdan o‘zga) biron kimsa ularni tutib tura olmas" (Fotir surasi, 41).

Umar ibn Xattob roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: "Muhr arsh ustuniga osig‘liqdir. Qachonki. bandalar Alloh chegaralagan hududdan chiqib, haromni halol deya boshlasalar, Alloh u muhrni arshdan yerga indirib, qalblarni ichidagi sirlari bilan birga muhrlab tashlaydi" (Ibn Adiy va Ibn Hibbon rivoyati).

Mujohid shunday hadisni keltiradi: "Qalb ochiq kaftga o‘xshaydi. Xuddi barmoqlar bitta-bittadan bukilganda kaft yopilgani kabi qalb ham har gunoh sodir etilganida yopilib boradi. Hatto oxirida butkul bekilib qoladi. Mana shu qalbning muhrlanishidir" (Bayhaqiy rivoyati).

Hasan Basriy aytadi: "Banda va Alloh o‘rtasida gunohlardan iborat ma’lum chegara bor. Agar banda shu chegaraga yetsa, Alloh uning qalbini muhrlab qo‘yadi. Keyin u yaxshilikka muvaffaq bo‘la olmaydi".
Gunohlarning qoralanishi va tavba qiluvchilarning maqtalishi xususida xabar va asarlar ko‘p. Agar voiz o‘zini Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning vorisi deb hisoblasa, uning mav’izalari mana shunday xabarlarga to‘la bo‘lishi lozim. "Albatta, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam oltinu kumushni emas, ilm va hikmatni meros qoldirdi. Har bir olim o‘z darajasida bu merosga vorisdir" (Buxoriy rivoyati).

Gunohlarni tark etishga undashning ikkinchi yo‘li payg‘ambarlar va o‘tmishdagi solih kishilar haqida, gunohlari tufayli ularning boshiga tushgan musibatlar xususida hikoya qilishdir. Qalblarini titratib, ularda chuqur iz qoldiruvchi bu hikoyalarning xalq uchun manfaati katta. Masalan Odam alayhissalom haqidagi hikoyaga quloq tutaylik.

"Odam alayhissalom Alloh man’ etgan o‘simlik mevasidan yeb qo‘ydi. Shunda badanlarini yopib turgan jannat ziynatlari uni tark etib, uchib ketdi. Odam alayhissalomning avrati ochilib qoldi. Gavhar bilan bezalgan toj uning boshidan ko‘tarilishga hayo qildi. Jibril alayhissalom kelib, Odam Atoning boshidan tojni oldi. Shu payt arshi a’lodan nido keldi: "Ikkalangiz (Odam ato va Havo momo) ham huzurimdan (erga) tushing. Kimki Menga isyon qilsa, Menga qo‘shni bo‘lolmaydi". Roviy davom etib, - dedi: "Mana eng avvalgi gunoh! Mana uning oqibati — bizni habibimizga qo‘shnichilikdan ayirgan, e voh!"

Muso alayhissalom qissasida keladi: "Muso alayhissalom Xizr alayhissalomdan so‘radi:

— Qaysi ishing tufayli Alloh taolo senga g‘ayb ilmini bildirdi?

— Alloh taoloni deb gunohlarni tark etganim uchun, - dedi Xizr alayhissalom".

Rivoyat qilinadi: "Shamol Sulaymon alayhissalomni boradigan manzillariga eltib qo‘yardi. Bir gal uchib borar ekanlar, nogohon egniga yangi ko‘ylak kiygizilganini payqab qoldilar va dillaridan, ajabo, nahot, bu ishni shamol qilgan bo‘lsaya, degan gumon o‘tdi va shu zahoti yerga "tap" etib tushdilar. Shunda Sulaymon alayhissalom:

— E, nima qilyapsan, men senga buni buyurmadimku? - dedilar shamoldan norozi bo‘lib.

— Allohga itoat qilsanggina, senga itoat qilaman, - dedi unga shamol".

Rivoyat qilinadi: "Yoqub alayhissalomga Alloh taolodan vahiy bo‘ldi:

— Sening va o‘g‘ling Yusufning orasiga nima sababdan ayriliq solganimni bilasanmi?

— Yo‘q, bilmayman? — dedi Yoqub alayhissalom.

—   Ayriliqqa Yusufning og‘a-inilariga aytgan:


"Men sizlar g‘aflatda qolib, uni bo‘ri yeb ketishidan qo‘rqaman" (Yusuf surasi,13), degan so‘zlaring sabab bo‘ldi. Nega uni bo‘ri yeb ketishidan qo‘rqding-u, Menga umid bog‘lamading? Yusufni senga nima uchun qaytarganimni bilasanmi? - dedi Alloh taolo.

— Yo‘q, bilmayman? — dedi Yoqub alayhissalom.

— Chunki, sen Mendan: "Shoyadki, Alloh ularning barchalarini (Yusuf, Binyamin va katta o‘gillarimni) bag‘rimga qaytarsa" (Yusuf surasi, 83), deb umid qilding.

Bunga o‘xshash hikoyatlar juda ko‘p. Ularning Qur’on va xabarlarda vorid bo‘lishi bejiz emas. Biz bu voqealarga jiddiy e’tibor qilmog‘imiz, ulardan ibratlanmogimiz lozim. Axir, payg‘ambarlar (ularga Allohning salomi bo‘lsin) kichik gunohlari uchun shunchalik uqubatlarga solingan ekan, katta gunohlarga botgan bizning ahvolimiz qanday bo‘ladi?! Ha, jazoning oxiratga qoldirilmasdan, shu dunyoda berilishi payg‘ambarlarning saodatidir! Badbaxt kimsalarga esa, gunohlari yanada ziyoda bo‘lishi uchun muhlat beriladi. Ular bu dunyoda go‘yo baxtli, shodmon hayot kechiradilar-u, aslida, gunohga chuqurroq botib, o‘zlarini do‘zaxga o‘tin qilish uchun hozirlaydilar.

Demak, oxirat azobining og‘ir va shiddatli ekanini eslatish ham gunohdan tiyilmaslik dardiga davodir, tavbaga olib keluvchi sabablardandir.

Gunohlarni tark etishga undashning uchinchi yo‘li, bu — dunyoda gunohlar uchun beriladigan jazoning tez kelishini insonlar zehnida qaror toptirish. Chunki, banda musibatga yo‘liqar ekan, albatta, bu uning biror jinoyatiga jazodir. Ko‘pincha, inson o‘zining haddan ortiq nodonligi tufayli oxirat ishiga yengil qaraydi, bu dunyodagi jazodan ko‘proq qo‘rqadi. Demak, insondagi mana shu xususiyatdan kelib chiqqan holda uni tavba tomon burish Dovud va Sulaymon payg‘ambarlar (ularga Allohning salomi bo‘lsin) qissalarida hikoya etilgani kabi, gunohi tufayli bandaning rizqi tang qilinsa, ba’zan qalblardan joy olgan martabasini yo‘qotishi, dushmanlari uni egallab olishi mumkin. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam deydllar: "Banda sodir etgan gunohi tufayli yutuqdan mahrum bo‘ladi" (Ibi Moja, Hakim rivoyati).


Ibn Mas’ud roziyallohu anhu deydi: "Mei shunday o’yga keldimki, albatta, banda sodir etgan gunohi tufayli ilmni unutadi". Ibn Mas’udning bu gapi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning: "Kim bir gunoh qilsa, aql undan ajraladi va hech qachon qaytmaydi", degan so‘zlari ma’nosiga yaqin.

Salaflardan biri deydi: "La’nat yuzning qaroligi emas. La’nat moldagi nuqson ham emas. Balki, haqiqiy la’nat bir gunohdan shunga o‘xshash yoki undan ham yomonroq boshqa bir gunohga o‘tishdir".

Naqadar to‘g‘ri aytilgan gap! Haqiqatan ham la’nat rahmat dargohidan quvilish, tavfiq rizqidan mahrum bo‘lishdir. Bu esa, eng katta mahrumlik. Tasavvur qil: sodir etilgan bitta gunoh insonni ikkinchi gunohga chorlaydi. Shu tariqa gunohlar ko‘payib boradi. Darabsanki, banda gunohlari tufayli foydali rizqdan  gunohlardan to‘xtashga sabab bo‘luvchi olim va solihlar majlisidan mahrum bo‘ladi. Solih kishilarning nafratiga sazovor bo‘lgani uchun Alloh ham undan nafratlanadi.