Bilgilki, shahvatlar aql komil bo‘lishidan ilgari — bolalik va o‘smirlik yillarida kamolga yetib ulguradi. Shaytonning qo‘shini peshqadamlik qilib, joyini avvalroq egallaydi. Qalbda u bilan oshnolik va ulfatlik aloqalari tiklanadi. Shu tarzda shahvatlar o‘z ehtiyojlarini bemalol qondirib, qalbga hokim bo‘la boshlaydi. Qaniydi, tezroq qutulish chorasi topilsa?...

Ana shunda Allohning hizbi va qo‘shini bo‘lgan, Allohning do‘stlarini dushmanlari changalidan kutqaruvchi aql yorishib, ko‘zlarni ochadi. Toki aql quvvat olib, komil bo‘lmagunicha, qalb mamlakati shaytonga taslim va uning uchun misoli hozirlab qo‘yilgan joydir:


"Eslang, farishtalarga: "Odamga sajda qilmng", dsyishimiz bilan sajdaga egildilar. Faqat iblis (kibru-havo qilib): "Sen loydan yaratgan kimsaga sajda qilamanmi?" dedi. U (yana shunday) dedi: "Menga xabar berginchi, mana shu kimsani mendan ulug‘  ustun qildingmi? Qasamki, agar Sen meni qiyomat kunigacha (tirik) qoldirsang, albatta, men uning zurriyotini qirib yuborurman (ya’ni haq yo‘ldan ozdirib, halokat yo‘llariga burib goborurman), magar ozginalarigina (haq yo‘lda) qolurlar" (Isro surasi, 61-62).

Aql kamolga yetib, quvvatlanar ekan, endi uning bosh vazifasi — shahvatlarni so‘ndirish bilan shaytonning qo‘shinini yanchish, yaramas odatlardan uzilib, tabiatni ibodatga qaytarish. Demak, yetakchisi shahvat, qo‘riqchisi shayton bo‘lgan yo‘ldan Alloh taoloning yo‘liga qaytish ayni tavbadir. Borliq olamda hech bir inson yo‘qki, shahvati aqlidan, shaytoniy tabiati rahmoniy tabiatidan o‘zmagan bo‘lsa. Shunday ekan, shahvatlarni kuchaytiradigan yo‘ldan qaytish, xoh nabiy bo‘lsin, xoh g‘abiy (ahmoq), har bir inson uchun zaruratdir. Bu zarurat faqat Odam alayhissalomga xos deb o‘ylasang, yanglishasan. Axir bejiz aytilmagan:

O’ylamang, g’addorlik yolg’iz Hindda bor,
Har go‘zalda bir Hind yashirin, makkor...

Tavbaga yuzlanish inson jinsiga farz qilingan azaliy hukmdir. Modomiki, ilohiy qonun o‘zgarmas ekan (o‘zgartirishning iloji ham yo‘q), bu farzga ters chiqish aslo mumkin bo‘lmagan ishdir. Kofir, johil bo‘lib voyaga yetgan har bir kishi o‘zining kufri va jaholatidan tavba qilmog‘i farz. Kimki Islom haqiqatidan g‘ofil holatda, ota-onasiga taqlidan musulmon bo‘lib balog‘atga yetgan bo‘lsa, Islomning ma’nosini tushunish bilan g‘aflatidan tavba qilishi farz. Negaki, to o‘zi Islomda bo‘lmaguncha, ota-onasining musulmonligidan unga naf yo‘q. Buni anglagan insonga yaramas odatlardan, shahvat ortidan chopishdan qaytishi, Alloh taolo bandasi uchun belgilagan hududga to‘la-to‘kis o‘tishi farz. Tabiiyki, tavbaning bu eshigiga tinimsiz mashaqqat va ranj bilan yetiladi.

Bularning barchasi qaytish va tavba demakdir. Mana shu xususiyat tavbaning har bir shaxs zimmasidagi farzi ayn ekaniga dalolat qiladi.

Bobomiz Odam alayhissalom tavbaga muhtoj bo‘lgan ekanlar, endi kim ham "tavbadan holiman", deya oladi? Otaning xilqati sig‘dirolmagan narsani farzandnging xilqati qanday sig‘dirsin?! Inson zoti begunoh emas ekan, demak, unga har bir holatda tavba qilish vojibdir.

Ayrim holatlarda a’zolar ma’siyatidan saqlanish mumkindir, lekin qalbdagi gunohlar yukidan qutulish-chi? Ba’zida bu yukdan qutulishning iloji bo‘lsayu, Allohning zikrini unuttirib, ko‘ngilga har xil xatarlar soladigan shaytonning vasvasadan holi bo‘lishning iloji bormi? Vasvasadan qutilishning ham chorasi topilar, lekin g‘aflatdan, Allohni, Uning sifatlari va fe’llarini anglashdagi qusurdan holi bo‘lishning chorasi bormi?

Bularning barchasi nuqsondir, uning sabablari bor. o‘sha sabablarni topib, ularni bartaraf etish uchun ularning ziddinm yuzaga chiqarish kerak. Bu ish, ayni paytda, bitta yo‘ldan uning ziddi bo‘lgan boshqa yo‘lga qaytish ila amalga oshadi.

Insonlar nuqsonning bor-yo‘qligiga qarab emas, balki uning miqdoriga ko‘ra farqlanadilar. Inson zoti nuqsonsiz bo‘lishi mumkin emas. Hatto janob payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam ham aytgan edilar:

"Mening qalbimga ham shahvat soya soladi, hatto bir kecha-kunduzda Allohga yetmish marta istig‘for aytaman" (Abu Hurayradan Buxoriy va Muslim rivoyati).

Shuning uchun ham Alloh taolo:


"(Ey Muhammad) Alloh sizning oldingi va keyingi gunohlaringizpi mag‘firat qilishi uchun" (Fath surasi, 2) deb boshlanuvchi oyatlari bilan o‘z habibini mukarram qildi.

Alloh payg‘ambarining holi shu bo‘lsa, boshqalarning ahvoli qanday bo‘larkin?

Agar sen aytsangki: "Qalbga bostirib keladigan tashvish va harakatlar nuqson sanaladi. Komillik esa nuqsondan holi bo‘lishdir. Alloh buyukligining moxiyatini yetarli anglamaslik ham bir nuqson ekani sir emas. Ma’rifat ziyodalashgani sayin kamolot darajasi ham yuksalib boradi. Nuqsondan komillik tomonga o‘tish - qaytish, qaytish va tavbadir. Lekin bular farz emas, fazilat-ku?! Tovba tar qanday holatda vojibdir, degan so‘z bilan u mutlaqlashyapti. Aslida, bunday ishlarda-chi tavba qilish vojib emas. Chunki shariatda komillikka yetish vojib qilinmagan. Har qanday holatda tavba qilish vojib, degan so‘zdan maqsad nima?"

Bilgilki, oldin aytilganidek, inson tabiati shakllanishdanoq shahvatlarga tobe’dir. Tavbaning ma’nosi shahvatlarni tark etish bilan cheklanmaydi. Balki, o‘tmishda bo’lgan ishlarni ham o‘nglash bilan tavba mukammal bo‘ladi. Shahvat borki, insonni bo‘ysundiradi. Xuddi tiniq oynani inson nafasi xira qilgani kabi, shahvatdan inson qalbiga zulmat yog‘iladi. Og‘izdan chiqayotgan dam ko‘zgu yuzini kir qilgani kabi shahvatlar zulmati qalbda to‘planib, to‘suvchi pardaga aylanadi. Alloh taolo aytadi:


"Yo‘q! Balki ularnnng dillarini o‘zlarining qilgan gunohlari qoplab olgandir" (Mutaffifun surasi, 14).

Shahvatlarga tobe’ bo‘lish qusurini o‘nglash uchun kelajakda shahvatlardan kechishning o‘zi kifoya emas. Balki, qalbni qoplagan kirlardan ham xalos bo‘lish lozim. Ko‘zguning yuzidagi kirlarni artib tashlamas ekansan, uni xiralashtirayotgan nafasingni qanchalik ichga yutma, suvratingni tiniq ko‘rolmaysan. Ma’siyat va shahvatlardan qalbga zulmat cho‘kkani kabi, toat bilan, shahvatlarni so‘ndirish bilan qalbga nur yog‘iladi, ma’siyat zulmati toat nuri bilan mahv etiladi. Payg‘ambar alayhissalomning ushbu so‘zlari bunga ishoradir:

"Yomonlikka uni yo’q qiluvchi yaxshilikni ergashtir" (Termiziy rivoyati).

Demak, banda qaysidir holatda savoblari vositasida gunohlar dog‘ini qalbidan ketkazmoqqa ehtiyols sezadi. Bu ehtiyoj qalbga, avvalo. o‘zining asliy sofligi va jilosini qaytaradi. So‘ngra tashqi sabablar ta’sirida so‘nish ro‘y bersa ham, poklik uzoq saqlanib qoladi. Ko‘zguni har xil iflosliklardan poklash ko‘zguga qarash kabi tez bitadigan ish emas. Bu muttasil va uzoq davom etadigan jarayondir.

"Bu aytilganlar vojib deyilmaydi, balki u fazilat va komillikni talab qilishdir", degan so‘zingga kelsak, bilgilki, vojibning ikki ma’nosi bor: biri shar’iy fatvoga tegishli bo‘lib, unga hamma amal qilishi zarur. Bu shunday o‘lchovki, agar butun xalq u bilan mashg‘ul bo‘lsa, olam buzilmaydi. Bas, agar barcha odamlar zimmasiga Allohdan haqiqiy taqvo bilan qo‘rqish yuklanganida edi (xuddi payg‘ambarlarga yuklangaindek), odamlar tirikchilikni tark etib, dunyodan to‘la yuz o‘girgan bo‘lardilar.

Bu esa oxir-oqibat taqvoning butunlay buzilishiga olib kelardi. Negaki, turmush-tirikchilik taqsimoti izdan chiqar ekan, biror kishining taqvo haqida o‘ylashga vaqti qolmaydi. Balki har bir kishi tikuvchilik, dehqonchilik, nonvoylik kabi ehtiyoj seziladigan ishlarga butun umrini sarflashi kerak bo‘ladi. Shu e’tiborga ko‘ra, bu darajalar vojib emas.

Vojibning yana bir ma’nosi shuki, uni ado qilish orqali butun olamlar Parvardigoriga qurbat hosil qilinadi va siddiqlar orasida maqtalgan maqomga erishiladi. Bu maqomga yetish uchun albatta tavba vojibdir. Xuddi "nafl namozda tahorat vojib" deyilganidek. Ya’ni namozni niyat qilgan kishi tahoratlik holda namozga kiradi. Ammo kimki nuqsonga va nafl namozining fazlidan mahrum bo‘lishga rozi ekan, unga tahorat vojib emas.

Bu gap xuddi "insonning mavjudligi uchun ko‘z, quloq, qo‘l, oyoq kerak", deganga o‘xshaydi. Ya’ni bu a’zolar komil inson bo‘lishni, o‘zining insoniyligi bilan foyda berishni, insoniyligi bilan baland martabalarga erishishni xohlovchi kishi uchun zarurdir. Ammo kimki faqat tirikligi bilan qanoatlanib, taxta ustiga tashlangan parcha go‘shtdek, uloqtirilgan lattadek bo‘lishga rozi ekan, bunday hayot uchun ko‘z, qo‘l, oyoq shart emas.

Umumiy fatvoga daxldor vojiblar najotga, najot saodatga eltadi. Anbiyo, avliyo, ulamo va u zotlarga o‘xshaganlar najot sari intilib, o‘zlarining xohishiroda, histuyg‘ularini shu yo‘lga mosladilar. Shuning uchun ular dunyo lazzatlaridan to‘lig‘icha voz kecha bildilar. Hatto Iso alayhissalom toshni yostiq qilib yotishgacha borib yetdilar. "O’shanda shayton uning oldiga kelib, degan edi:

 - Oxiratni deb dunyodan kechdingmi?

 - Ha, nima bo‘libdi?!

 - Sening bu toshga suyanishing dunyodan ne’matlanish-ku! Nega boshingni yerga qo‘ymaysan?

 Shunda Iso alayhissalom toshni uloqtirdi va boshini yerga qo‘ydi".

Iso alayhissalomning - toshni uloqtirishi dunyodan huzurlanishni rad etish, bundan tavba qilish edi. Iso alayhissalom boshni yerga qo‘yish umumiy fatvoda vojib emasligini bilmasmidilar?! Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam egnilaridagi yangi ko‘ylaklari namozda xotirlarini mashg‘ul qilib qo‘yayotganini payqab, uni yechib tashlagan edilar. Kovushlariga bog‘langan yangi bog‘ich e’tiborini tortganida, yechib, o‘rniga eskisini bog‘laganlar. Nima, Allohning elchisi, ummatiga shariat yo‘lini ko‘rsatib bergan Muhammad sollallohu alayhi vasallam shariatda bu ishning vojib emasligini bilmasmidilar? Juda yaxshi bilar edilar. Bilgan hollarida tark etish vojib bo‘lmagan narsani tark etib, tavba qildilar. Chunki, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bu ishning qalbda o‘chmas iz qoldirishini, bu iz va’da qilingan maqomi mahmudga yetishdan to‘sajagini ich-ichidan anglar edilar.

Abu Bakr Siddiq (Alloh undan rozi bo‘lsin) ichgan sutida shubhaga bordi. So‘ng barmog‘ini bo‘g‘zigacha tiqib, sutni qayt qilib tashladi. Hatto joni chiqib ketay dedi. Nima, Abu Bakr Siddiqday zot shu shubhali narsani bilmasdan yeb yo ichib qo‘yganida, buning uchun gunohkor bo‘lmasligidan, fiqhiy fatvoda uni qayt qilish vojib emasligidan bexabarmidi? Agar xabardor bo‘lsa, nega bu ishdan tavba qildi?

Bu Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhuning ko‘ksiga chuqur o‘rnashgan sirdir. Shu sir unga umumiy fatvoning yo‘rig‘i boshqaligini, oxirat yo‘lining xatarini siddiqlargina anglashini ayon etadi. Sahobalar Allohni, Allohning xalqini, Allohning yo‘lini. Allohning "makri"ni, "Alloh" deb aldanib qolishning yashirin jihatlarini bilguvchi, taniguvchi zotlar edilar.

Dunyo hayoti seni aldab qo‘yishidan bir martagina saqlan! Tilingda "Alloh" deb, dilingda shaytonga aldanib qolishdan ming-ming marta saqlan!

Bu sirlarning xush bo‘ylaridan bahramand bo‘lgan kishi Alloh taolo yo‘lidagi solih banda uchun samimiy tavbaning naqadar lozimligini yaxshi biladi. Samimiy tavba solih bandaga doimiy hamrohdir. Agar u Nuh alayhissalom umricha yashasa ham, har olgan nafasida shu tavba bilan birgadir.

Abu Sulaymon Doroniy ushbu so‘zida haq edi: "Oqil kishi umrining qolgan qismiga emas, balki toatsiz o‘tgan umri uchun yig‘lasa edi, bu yig‘i uning o‘limigacha davom etgan bo‘lardi. Ajabo, inson o‘z umrining johillik bilan kechgan qismiga nazar solsa, qolgan qismini qanday kutib olarkan?"

Ya’ni oqil kishi nodir bir javharga ega bo‘lsayu, uning bir qismini hech foydasiz zoe’ qilsa, shubhasiz u buning uchun yig‘laydi. Agar bu zoe’ qilish uning halokatiga sabab bo‘lsa, yig‘i yanada dahshatliroq tus oladi. Umrning har bir soati, balki har bir nafas nodir javhar yanglig’ bebahodir, hech narsa uning o‘rnini bosolmaydi. Chunki u abadiy shaqovatdan qutqarib, abadiy saodat sari eltadigan imkondir. Shunday ekan, bundan ham nodirroq javohir bo‘lishi mumkinmi?!

Agar bu nodir javharni g‘aflat og‘ushida zoe’ qilsang, ochiq ziyon ko‘rasan. Agar uni gunoh yo‘lida sarflasang, sharmandali halok bo‘lasan. Gunohlaring uchun haligacha yig‘lamayotgan ekansan, bu holat nodonliging tufaylidir. Gunohlaringni anglamayotganing har qanday gunohdan og‘irroq gunohdir. Jaholat shunday musibatki, unga yo‘liqqan kishi o‘zining musibat egasi ekanini bilmaydi. Negaki, g‘aflat uyqusi uni bilishdan to‘sadi.

Odamlar uyqudadirlar, o‘lgach uyg‘onadilar. Ana o‘sha paytda har bir muflisning nochorligi, har bir musibat egasining halokati ochilib qoladi. Xatolarni tuzatish uchun berilgan imkon tugaydi.