Yaratish va buyurish yolg‘iz Alloh taologa xosdir. Chunonchi, o‘sha sir haqida Alloh taolo buyuradi:


"Ayting: Ruh yolg‘iz Parvardigorim biladigan ishlardandir" (Isro surasi, 85). Amru farmon sohibi va xaqiqiy podshoh bo‘lmish Alloh taolo shunday tartib o‘rnatdi: amr-farmon olami maxluqot olamiga ammrdir. Qalb latifdir. Agar u solih bo‘lsa, qolgan barcha a’zolar isloh topadi. Kimki qalbni tanisa, shubhasiz, nafsini taniydi. Nafsini tanigan, albatta, Rabbini taniydi. Rabbini tanigan bandagina ma’no ichiga yashirin xush bo‘ylardan bahramand bo‘la oladi. Bu xushbo‘ylar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning: "Albatta, Alloh odamni o‘z suratida yaratdi", degan so‘zlaridan ham anqib turibdi. Bu hadis talqinida kimdir lafzlarning zohiriga suyanadi, kimdir ularning ta’vilida mustaqil yo‘l tutadi. Nima bo‘lgandayam, Alloh taolo bu ikkala toifaga ham rahmat nazari bilan qaraydi. Ammo ta’vilda mustaqil yo‘l tutganlarga nisbatan zohir lafzga suyanuvchilarga Allohning rahmati ko‘proqdir. Chunki rahmat musibatning miqdoriga ko‘ra bo‘ladi. Garchi bu ikki toifa ham mohiyatni anglashdan mahrumlikda barobar musibatlangan bo‘lsa-da, zohir lafzga suyanuvchilarning musibati ko‘proqdir.

Ha, buyuk fazl egasi bo‘lgan Alloh taolo o‘zi xohlagan kishiga fazl ko‘rsatadi, o‘zi xohlagan bandasiga hikmat ato etadi:


"Kimga hikmat berilgan bo‘lsa, batahqiq, unga ko‘p yaxshilik berilibdi" (Baqara surasi, 269).

Ikkinchi rutba. U azobga duchor bo‘lganlar rutbasi. Bu rutbadagi kishilar iymonning asli bilan kifoyalanib, iymon taqozosi bo‘lmish amalda qosirlik qiladilar. Iymonning avvali "la ilaha illalloh"dir. Kimki kibru havosiga ergashsa, demak, u kibr-xavosini isloh qilib olibdi. Demak, u faqat tilidagina tavhid kalimasini takrorlaydigan muvahhiddir.


"(Ey Muhammad) "Alloh", deb javob qiling. So‘ngra ularni o‘zlari sho‘ng‘igan noto‘g‘ri yo‘llarida adashgan hollarida tark eting" (An’om surasi, 91)

Tavhid komil bo‘lishi uchun albatta sirotul mustaqim (to‘g‘ri yo‘l) uzra istiqomat lozim. To‘g‘ri yo‘l esa xuddi oxiratdagi sirot yaiglig‘ qildan ingichka va qilichdan o‘tkirdir.

Inson doimo, hatto arzimagan, mayda ishlarda ham istiqomatdan yuz o‘girishga tayyor. Chunki u kibr-havodan holi bo‘lolmaydi. Kibr-havo esa insonni to‘g‘ri yo‘ldan ozdiradi. Inson to‘g‘ri yo‘ldan qanchalik chalg‘isa, tavhidning kamoliga shunchalik ko‘p nuqson yetadi. Natijada, bu nuqson Ollohga yaqinlik darajasini (qurbat) piasaytiradi.

Har qanday nuqson ikki o‘t orasida: ayriliq va jahannam o‘ti. Nuqson tufayli komillikdan ajrab, ayriliq o‘tida yonadi. Jahannam o‘tining vasfi esa Qur’onda zikr qilingan.

Demak, to‘g‘ri yo‘ldan ozgan kishi ikki marta azoblanadi. Azobning og‘ir-engilligi, azobning farqlari azob muddatining cho‘zilishig‘a bog‘liq. Buning ikkita sababi bor: birinchisi, iymonning kuchli yo zaif bo‘lishi; ikkinchisi, kibr-havoga ko‘proq yoki kamroq ergashish.

Alloh taolo eslatadi:


"Sizlardan har biringiz unga (jahannamga) tushguvchidirsiz. (Bu) Parvardigoringiz (amriga binoan) vojib bo‘lgan hukmdir. So‘ng taqvoli zotlarni (undan) qutqarurmiz va zolim kimsalarni tiz cho‘kkan hollarida (jahannamda) qoldirurmiz" (Maryam surasi, 71-72). Shuning uchun salaflar to‘la qo‘rqinch bilan: "Qo‘rqamiz, chunki ishonchimiz komilki biz do‘zaxga tushguvchimiz, bizga najot bo‘larmikan?" der edilar.

Hasan Basriy shunday kishi haqidagi bir xabarni rivoyat qiladi: "Bir kishi ming yil jahannamda yonib, keyin undan: "Yo Hannon, yo Mannon" deb chiqarkan. Koshki edi men o‘sha kishi bo‘lsam" (Imom Ahmad rivoyati).

Bilgilki, xabarlarda kelishicha, do‘zaxni eng oxirgi tark etuvchi kishi yetti ming yildan so‘ng jahannamdan chiqadi. Do‘zaxda bo‘lish muddati xususidagi ixtilof eng kami bir lahzadan tortib, to yetti miig yil orasidagi farqlardan iborat. Ba’zilar hatto jahannamda chaqmoq chaqqanchalik muddat turmaydi. Bir lahza bilan yetti ming yil orasidagi darajalar tafovutli bo‘lib, ular bir kun, hafta, oy va hokazo muddatlarpi o‘z ichiga oladi.

Azobning yuqori darajasiga chegara yo‘q. Quyi darajasi hisob paytida savolga tutilmoqdir. Xuddi podshoh ba’zan amalda qosirlik qilganlarni so‘roqqa tutish bilan azoblab, so‘ngra afv etgani kabi. Ba’zan gunohkor kaltak bilan savalanib, jazolanishi mumkin. Xullas, jazoga qarab azobning turlari ham ko‘p. Demak, azoblar muddatining uzun yo qisqaligi, shiddatining og‘ir yo yentilligidan tashqari, navlari bilan ham farqlanadi.

Darhaqiqat, molini musodara qilish bilan azobga tortilgan kishi molini olib qo‘yish, farzandini o‘ldirish. yaqinlarini qiynoqqa solish, urish, tilini, qo‘lini, burnini, qulog‘ini kesish kabi azoblarga tortllgan kishiga o‘xshamaydi. Shar’iy dalillarga ko‘ra, oxiratda ham azobning turlari xilma-xil bo‘ladi. Iymonning quvvatli va zaifligiga, toat va gunohlarning ozu ko‘pligiga qarab, oxirat azoblari farqlanadi. Azobning ko‘pligi va qattiqligi gunohning ko‘pligi va qabihligiga, azobning xilma-xilligi esa, gunohlarning xilma-xilligiga bog‘liq.

Ichi iymon nuri bilan yorishgan qalb ahliga bu ma’nolar kunday ravshan:


"Parvardaggoringyz bandalariga zulm qilgo‘vchi emasdir" (Fussilat surasi, 46);


"Bu kunda har bir jon o‘zi qilgan amalm bilai jazolanur" (G’ofir surasi, 17);


"Inson uchun faqat o‘zi qilgan harakatigina bo‘lur" (Najm surasi, 39);


"œBas kim (hayoti dunyoda) zarra misqolicha yaxshilik qilsa, (qiyomatda) o’shani ko’rur. Kim zarra misqolicha yomonli qilsa, (qiyomatda) uni ham ko’rur". (Zalzala surasi, 7-8. )

Amallarga yarasha jazo-mukofot sifatida azob va savobga dalolat etuvchi bunday ma’nolar Kitob va sunnatda ko’p vorid bo’lgan. Oyat va hadislardagi bu ma’nolar zulm emas, ayni adolatga musoldir. Adolat tarozusi qanchalik "œbeshafqat" bo’lmasin, Yaratgan egamning fazli keng, tarozuning afv va rahmat pallasi og’irroqdir. Mehribon va rahmli Alloh o’zining Payg’ambari sollallohu alayhi va sallamga bildirdiki:


"œRahmatim g’azabimdan ildamdir". (Muslim rivoyati)

Alloh Ta’olo aytadi:


"œShubhasiz Alloh birovga zarracha zulm qilmas. Agar zarracha yaxshilik bo’lsa, uni bir necha barobar qilur va o’z huzuridan ulug’ ajr ato qilur". (Niso surasi, 40.)

Oyat va hadislar dalolat etgan umumiy hukmlardan ayon bo’ladiki, jannatda yuksalish va do’zaxdagi tubanlashuv darajalari savoblar bilan gunohlarga bog’liq. Bu holatlarni tafsiloti bilan bilishga kelsak, bunday bilim faqat taxmin va farazlarga, xabarlarning zohiriga suyanish va qaysidir darajada ichki sezgiga asoslanadi. Shulardan kelib chiqqan holda aytamiz: kim iymonning aslini mustahkamlasa, barcha gunohi kabiralardan saqlansa, Islomning besh rukni bo’lmish farzlarni chiroyli ado qilsa, undan faqat ayrim kichik gunohlar sodir bo’lishi mumkin. Shunda ham u bu gunohlardan darhol qaytadi. Bu kishiga beriladigan azob hisob paytidagi so’roqdir, xolos. Chunki hisobga tortilgan taqdirda ham uning qilgan yaxshiliklari gunohlaridan og’ir keladi. Zero, xabarlardan ma’lumki, besh vaqt namoz, jum’a namozi, ramazon ro’zasi orada sodir etilgan gunohlarga kafforatdir. Shuningdek, katta gunohlardan saqlanib yurish kichik gunohlarga kafforatdir. Bu hukm Qur’oniy dalil bilan sobit bo’lgan. 

Kafforatning eng kam darajasi, garchi hisob-kitobni bekor qilolmasa ham, azobni ketkazmshi mumkin.

Mana shu holatga yetgan har bir kishiga rizolik hayoti muborak bo‘lsin! Chunki, uning yaxshi amallari gunohlaridan og‘ir keladi, hisobi oson kechadi. Ha, o‘ng tomon egalariga Alloh taologa yaqin qilinguvchi zotlar izidan yetishmoq, mangu jannatlarda, firdavsi a’loda qolmoq qanday saodat!

Azoblanuvchi toifalar turli darajalarda bo‘lgani kabi, iymon ham ikki turga bo‘linadi: taqlidiy iymon va kashfiy iymon. Eshitganini tasdiqlab, shunday yashashda davom etadigan avomning iymoni taqlidiy iymondir. Kashfiy iymon esa qalbning ochilishi tufayli hosil bo‘ladi. Qalb Allohning nuri bilan ochiladi. Bunday iymon sohiblariga butun borliq o‘z aslida namoyon bo‘ladi, har bir narsa Allohdan va Allohga qaytguvchi ekani unga aniq-ravshan ko‘rinadi. Ular "firdavsi a’lo"da maskan tutgan muqarrab — Allohga yaqin qilinguvchi zotlar toifasidandir. "Malail a’lo"ga, ya’ni eng yuksak mavjudotlarga (farishtalar) g‘oyat yaqin bo‘lgan bu zotlar ham Alloh taoloni anglash (ma’rifat) darajalariga ko‘ra farqlanadi. Jumladan, sobiqun — peshqadamlar, ya’ni bu dunyoda yaxshi amallarga, oxiratda jannat ne’matlariga erishishda peshqadam bo‘lganlar, keyin ulardan quyiroq darajadagilar va hokazo.

Alloh taolo ma’rifati yo‘lidagi oriflarning darajalariga chegara yo‘q. Negaki, Allohning ulug‘ligini qamrab olish imkonsiz. Ma’rifat dengizining esa na tubi, na sohili bor. G’avvoslar bu dengizga quvvatlari darajasida, azalda Alloh taolo taqdir etgan yergacha sho‘ng‘iydilar. Demak, Yaratuvchi tomon eltadigan yo‘lning manzillari nihoyasiz. Bu yo‘ldagi yo‘lchilarning darajalari ham benihoya turli-tumandir.

Iymoni taqlidiy bo‘lgan mo‘min ashobul-yamin (o‘ng tomon egalari) jumlasidandir. "Ashobul yaqin" darajasi "muqarrabun" (Allohga yaqin etilganlar) maqomidan quyiroqda bo‘lib, ular ham rutbada farqlanadi. "Ashobul yamin"ning eng yuqori darajasi "muqarrabun"ning quyi darajalariga to‘g‘ri keladi. Bu barcha gunohi kabiralardan saqlangan, shuningdek, kalimai shahodat, namoz, zakot, ro‘za va haj kabi farzlarni to‘la ado qilgan kishining holatidir.

Kimki bitta yo undan ko‘proq gunohi kabiralar sodir etsa, yoki ba’zi farzlarni e’tiborsizlik bilan unutsa va o‘limidan oldin bu qilmishlari uchun tavba qilsa, gunoh qilmaganlar safiga qo‘shiladi. Chunki, gunohdan tavba qilgan odam gunohi yo‘q odam kabi, yuvilgan kiyim misoli kir tegmagan kiyimdekdir.

Tavbasiz o‘lish o‘limning o‘zidan-da xatarliroqdir. Negaki, tavbaga ulgurmasdan vafot etgan kishi so‘ngsiz gunoh ustida qoladi, iymon darz ketadi, oqibat, o‘ta dahshatli, xunuk xotima topadi. Ayniqsa, taqlidiy iymonda bu zavol sezilarli kechadi. Chunki, qanchalik qat’iy bo‘lmasin, taqlid ozgina shak, ozgina o‘y-xayoldan yakson bo‘lishi mumkin.

Basirat ko‘zi ochiq orif esa yomon xotima xavfidan yiroq. Lekin taqlidiy iymon egasi ham, Alloh ma’rifati yo‘lidagi orif ham, garchi iymon bilan vafot etsalarda, agar Alloh afv etmasa, azoblanishlari muqarrar. Bu azob hisob paytidagi so‘roq azobiga qo‘shimchadir. Dunyo hayotida gunohdan tiyilmaslik, ya’ni gunohda davom qilish muddati qanchalik cho‘zilsa, oxiratda azob muddati ham shunchalik uzayadi. Gunohi kabira qanchalik qabih bo‘lsa, azob ham shunchalik kattiq bo‘ladi. Azobshshg xilma-xil bo‘lishi sodir etilgan gunohlarning xilma-xil bo‘lgani tufaylidir.

Jazo muddati tugashi bilan taqlidiy iymon egalari "ashobul yamin" darajalarida, basirat sohibi bo‘lmish oriflar illiyyun (Illiyyun  hadisda aytilgaincha, yechtinchi osmonda, Alloh taolonlig arshi a’losi ostidagi bir makon bo‘lib, insu jindan bo‘lmish mo’minlarning nomai a’mollari bitilgan kitob o‘sha makonda saqlanadi) yuksakligida maskan topadilar. Xabarda aytiladi:

"Do‘zaxdan oxirgi chiqqan kishiga dunyo mislining o‘n barobari beriladi" (Muttafaqun alayh).

Hadisda aytilganlarni shunday misol bilan izohlab ko‘raylik. Bir kishi: "Bir tuya oldi va o‘n barobar qilib qaytardi", desa, demak, tuyaning qiymati o‘n dinor bo‘lsa, unga yuz dinor bergan bo‘ladi. Agar e’tiborimiz misolda tilga olinayotgan o‘lchov doirasida qolib ketsa, ma’nodan uzoqlashamiz. Masalan, zohiriga ko‘ra hukm yuritadigan bo‘lsak, tarozining bir pallasiga qo‘yilgan yuz dinor hech qachon narigi palladagi tuyaning yuzdan biricha ham bo‘lmaydi. Maqsad  tuyaning og‘irligi, bo‘yi, eni, tutadigan o‘rni, ya’ni go‘sht va qondan iborat jism emas, balki tuyaning moliyaviy-ashyoviy ruhidir. Yuz dinorning o‘n barobar deb hisoblaiishi jismoniy emas, ruhoniy o‘lchovga ko‘radir.