Ikkinchi kism: bularning darajasi ularnikidan quyiroqdadir. Bular mollarini saqlab turadilar, ehtiyoj vaqtlari, xayriyat mavsumlarini kutadilar. Molni saqlashdan maqsadlari hammasini emas, hojat miqdoricha infoq etmoqdir. Ehtiyojdan ortganini qanday bo‘lmasin, yaxshilik yo‘llariga sarflamoqdir. Bular zakot miqdorida chegaralanib qolmaydilar. Tobe’inlardan Sha’biy, Naxa’iy, Ato va Mujohid kabi bir jamoa molda zakotdan ham boshqa huquq borligini aytganlar. Sha’biyga: «Molda zakotdan ham boshqa haq bormi?» deyishganida, u zot: «Ha! Alloh taoloning:

«O’zi yaxshi ko‘rib turib molini karindosh-urug‘lariga ... beradigan», (Baqara surasi, 177) degan oyatini eshitganmisan?» dedilar. Ular yana Alloh taoloning quyidagi so‘zlarini ham dalil qilishadi:

«Biz ularni bahramand qilgan narsalardan infoq-ehson qiladilar» (Anfol surasi, 3-oyat).

«Biz sizlarga rizq qilib bergan narsalardan infoq-ehson qilingiz!» (Munofiqun surasi, 10-oyat.) Va bular zakot oyati bilan mansux bo‘lmagan, balki u muslimning muslim ustidagi haqqiga doxil deyishadi. Buning ma’nosi boy kishi qaerda muhtoj kishini topsa, uning hojatini zakot molidan tashqari ham chiqarishi lozim, deganidir.

Fiqhda bu bobdan sahih bo‘lgani shuki, uni (kambag‘alni) hojat qanchalik qiynasa, qiyinchilikni ketkazish farzi kifoya bo‘ladi. Lekin boy kishiga hojatni ketkazadigan narsani qarz bermoq kerak, deb aytilishi ham ehtimol qilinadi. Unga o‘zidan zakotni soqit etganidan keyin sarfiyot lozim bo‘lmaydi. Va yana ehtimol qilinadiki, darhol sarfiyot lozim bo‘ladi, unga qarz berish joiz emas, ya’ni kambag‘alga qarz qabul etishni taklif etish joiz bo‘lmaydi deb aytilishi ham mumkin. Bu ixtilofli masala. Qarz berish avom darajasidan oxirgi darajaga tushishdir. Bu uchinchi kism darajasi bo‘lib, bunga kirganlar vojibni ado qilish bilan kifoyalangan, undan ko‘paytirmaydigan va kamaytirmaydigan eng past rutbada bo‘lgan darajadadir. Avomning molga baxilligi, unga moyilligi va oxiratga muhabbati zaif bo‘lgani uchun bu bilan kifoyalanishadi. Alloh taolo aytadi:

«Agar (Alloh) sizlardan (mol-dunyolaringizning barchasini) so‘rab, sizlarni qiynaydigan bo‘lsa, sizlar baxillik kilursizlar» (Muhammad surasi, 37-oyat).

Ikkinchi ma’no - baxillik sifatidan poklanish. Chunki bu halok qiluvchidir. Rasululloh (s.a.v.) aytadilar: «Uch narsa halok qiluvchidir: itoat qilinadigan baxillik; ergashiladigan kibr-havo; kishining o‘zi bilan mag‘rurlanishi». Alloh taolo aytadi:

«Kim o‘z nafsining baxilligidan saqlana olsa bas, ana o‘shalar najot topguvchilardir» (Hashr surasi, 9-oyat). Uning halok qiluvchilik sababi va undan saqlanish kayfiyati «Halok qiluvchilar choragi»da keladi. Baxillik sifati molni sarflashga o‘rganish bilan ketadi. Bir narsaga muhabbat hatto odatga aylanguncha nafsni o‘sha narsadan ajrashga majburlash bilangina to‘xtaydi. Za-kot shu ma’no bilan poklovchidir, ya’ni egasini halok qiluvchi baxillik razolatidan poklaydi. Uning poklashi sarfiyot miqdori va chiqarib berishga xursandligi hamda Alloh taolo yo‘lidagi xarajatga xursandligi miqdoricha bo‘ladi.

Uchinchi ma’no - ne’matga shukr. Chunki Alloh azza va jallaning bandasi ustida nafsi va moliga oid ne’mati bordir. Badaniy ibodatlar - badan ne’matiga shukr bo‘lsa, moliyaviy ibodatlar - mol ne’matiga shukrdir. Rizqi tor va molga muhtoj kambag‘alni ko‘rib, tilanish va boshqacha muhtojlikdan istig‘no etib qo‘ygan Alloh taologa shukrona qilish maqsadida molining qirqdan yoki yigirmadan birini berishga nafsi yo‘l qo‘ymagan kishi qanday tubandir!

Ikkipchi vazifa - ado qilish vaqtida bo‘ladi. (Zakotni) vojib bo‘lish vaqtidan oldinga tezlatish diyonatli kishi odobidandir. Bunda kambag‘al va miskinlar qalbiga surur bag‘ishlash (ga bo‘lgan Allohning amrini) mahkam ushlashga rag‘batni izhor etish va ezguliklardan mahrum qiladigan zamon mone’liklari borligi uchun tezlashish bordir. U biladiki, kechiktirishda vojib vaqtdan kechikkanligi uchun banda yo‘liqadigay isyonlar bilan birga ofatlar ham bordir. Ichidan yaxshilikka chorlovchi ovoz eshitishi bilan uni g‘animat bilmog‘i lozim bo‘ladi. Chunki bu malakning kelishidir. Holbuki, mo‘mining qalbi Rahmon barmoqlari o‘rtasidadir (ya’ni, U xohlaganicha qalbni aylantiradi). Uning aylanib qolishi naqadar tez. Shayton esa faqirlikdan qo‘rqitadi, fahsh va munkar ishlarga buyuradi. Malakdan keyin uning ham kelishi bor. Shu bois fursatni g‘animat bilsin. Zakotiga, agar hammasini ado etsa, ma’lum oyni tayin qilsin. Qurbati ziyoda bo‘lib, zakoti ko‘payishi uchun eng qulay vaqtda berishga intilsin. Masalan, muharram oyi - u yilning boshi va xarom oylardan hisoblanadi. Yoki ramazon (oyi). Chunki: «Payg‘ambar (s.a.v.) xalqning eng saxiyi edilar. Ramazon (oyi)da esa unda hech narsa turmaydigan shamol kabi bo‘lardilar». Yana ramazonda laylatul-qadr fazilati bor. Va unda Qur’on nozil bo‘lgan. Mujohid aytadilar: «Ramazon demang, chunki u Alloh taoloning ismlaridan biridir. Balki ramazon oyi, denglar». Yoki zul-hijja ham fazilati ko‘p oylardandir. Chunki u xarom oydir, unda hajjul-akbar bordir. Ma’lum kunlar, ya’ni avvalgi o‘n kunlik va sanoqli kunlar, ya’ni kichik hayit kunlari ham undadir. Ramazon oyi kunlarining afzali - oxirgi o‘n kunlik, zul-hijja kunlarining afzali esa - avvalgi o‘n kunlikdir.

Uchinchi vazifa-maxfiylik. Chunki bu riyo va sum’a (odamlar eshitsin uchun amal qilish - tarj.)dan yiroq holdir. Rasululloh (s.a.v.) aytganlar: «Sadaqalarning afzali - moli kamaygan kishining maxfiy holda faqirga g‘ayrat qilishidir» (Ahmad va Abu Dovud rivoyatlari). Ulamolardan biri deganlar: «Uch narsa yaxshilik xazinasidandir, ulardan biri sadaqani maxfiy qilishdir». Yana musnad Holda Payg‘ambar (s.a.v.)dan rivoyat qilinadi: «Agar banda bir amalni maxfiylikda qilsa, Alloh uni maxfiy, deb yozib qo‘yadi. Agar uni zohir qilsa, oshkoralikka yozib qo‘yadi. Agar bu amalni so‘zlab yursa, u maxfiylik va oshkoralikdan olinib, riyokorlikka yozib qo‘yiladi» (Xatib «At-Ta’rix»da zaif sanad bilan rivoyat qilgan). Mashhur hadisda esa bunday keladi: «Yetti kishi borki, Alloh ularni faqat O’zining soyasi bor kunda soyalantiradi. Ulardan biri - sadaqa qilganda berganini o‘ng qo‘li bilib, chap qo‘li bilmay qolgan kishidir» (Imom Buxoriy va Muslim Abu Hurayradan (r. a.) rivoyat qilishgan). Xabarda keladi: «Maxfiy sadaqa Parvardigorning g‘azabini ketkazadi» (Bayxaqiy «Ash-sho‘‘ab»da, Abush-Shayx «As-savob»da zaif sanad bilan, Termiziy boshqa yo‘l bilan xasan, deya rivoyat qilishgan). Alloh taolo aytadi:

«Va agar maxfiy qilib faqir-kambag‘allarga bersangiz, bu o‘zingiz uchun yanada yaxshiroqdir» (Baqara surasi, 271-oyat).

Maxfiylikning foydasi riyo va sum’a ofatlaridan xalos bo‘lishdir. Rasululloh (s.a.v.) aytadilar: «Alloh eshittiruvchi, ko‘rsatuvchi va minnat qiluvchidan qabul qilmaydi» (bu ko‘rinishda naql kilinmagan). Sadaqasini gapiruvchi sum’ani istaydi. Odamlar yig‘inida beruvchi riyoni xohlaydi. Maxfiylik va sukut bulardan xalos etadi. Maxfiy berishning fazilati haqida bir jamoa mubolag‘a qilib, hatto oluvchi beruvchini ko‘rmasligi kerakligiga ijtihod qilishgan. Ba’zilari sadaqani ko‘zi ko‘r kishiga bergan bo‘lsa, boshqalari faqir o‘tadigan, u o‘tiradigan, sadaqani ko‘rib, beruvchini sezmaydigan yerga qo‘yishardi. Ayrimlar uxlayotgan faqirning kiyimiga tashlab ketsa, yana birlari faqir qo‘liga boshqa birov orqali berishardi. Bu shunday bo‘ladiki, beruvchi tanilmasdi, vositachi uning kimligini yashirardi va ehsonni oshkor etmaslikni tavsiya qilardi. Bularning barchasi Parvardigor subhanahuning g‘azabini ketkazish umidida va riyo hamda sum’adan saqlanish uchun amalga oshirilardi.

Qanchalik harakat qilmasin, biror odamning bilishidan qutula olmasa, bu holda bir vakilga berishi, vakil miskinga topshirishi va miskin bexabar qolishi afzaldir. Zero, miskinning bilishi riyo va minnat bo‘lsa, vakilning bilishi faqat riyodir. Maqsadi shuhrat bo‘lsa, amali bekor bo‘ladi. Chunki zakot baxillikni ketkazish va molga muhabbatni susaytirish uchundir. Obro‘ga muhabbat esa nafsni egallashda molga muhabbatdan kuchliroqdir. Bu ikkovining har biri oxiratda halok qiluvchidir. Lekin baxillik sifati Qabrda chaquvchi chayon misoli bo‘lsa, riyo qabrdagi zaharli ilonlardan biri misoliga aylanadi. Ikkovining ozorini daf qilish yoki yengillatish uchun zaiflashtirish yoki o‘ldirishga u ma’murdir. U riyo va sum’ani qanchalik qasd qilsa, chayonning ba’zi tarafi hisobiga ilonni kuchaytirgan bo‘ladi. Chayon qanchalik zaif bo‘lsa, ilon shunchalik quvvatlanadi. Agar ish qanday bo‘lsa, shundayligicha qoldirilsa, unga osonroq bo‘lardi. Uning taqozosiga ko‘ra, amal kuchaygan bu sifatlar mushohada qilish, unga qarshi chiqish va muntazamning xilofiga amal qilish bilan zaiflashadi. Baxillik boislariga qarshi chiqib, riyo sabablariga ijobat qilishdan, adnoni zaiflashtirib, taqvoni kuchaytirishdan ne foyda? Bu daqiq ma’nolarning asosi «Halok qiluvchilar choragi»da ham keladi.

To‘rtinchi vazifa - odamlarni ergashtirish uchun oshkoralikning foydasi bor, deb bilsa, (zakot berayotganini) ma’lum qilish. Inson botinini riyoga chaqiruvchi narsadan biz «Riyo kitobi»da muolajasini zikr qiladigan yo‘sinda saqlaydi. Alloh azza va jalla shunday degan:

«Agar sadaqalarni oshkora holda bersangiz, juda yaxshi» (Baqara surasi, 271-oyat). Demak, bu hol zakotni oshkora berishni taqozo qiladi. Bu yo ergashtirish uchun yoki so‘raguvchi sadaqani odamlar orasida so‘raganidan bo‘ladi. Oshkoralikda riyodan qo‘rqib, sadaqa berishni tark etish joiz emas. Balki sadaqani berib, sirrini imkon qadar riyodan saqlamog‘i darkor. Boisi oshkora berishda minnat va riyodan boshqa, uchinchi bir nomashru’ ish borki, u ham bo‘lsa, faqirning obro‘sini ketkazishdir. Chunki u muhtoj sifatida ko‘rinishdan ozorlanishi mumkin. Endi kim tilanchilikni ochiq qilsa, u o‘z obro‘sini o‘zi to‘kibdi. Uning izhor qilishida bu ma’noni taqiqlash yo‘q. Bu gunohini bekitgan kishining fosiqligini oshkor qilishga o‘xshaydi. Chunki bu ham taqiqlangandir. U haqda josuslik qilish, nomusini bulg‘ash nahiy etilgandir. Ammo kim fisqini oshkor qilsa namoyishkorligi uchun unga had urish lozim bo‘ladi. Buning sababi - oshkor qilgani. Bu borada Rasululloh (s.a.v.) aytganlar: «Kim hayo libosini yechsa, uning g‘iybati (da gunoh) yo‘qdir» (zaif sanad bilan Ibn Hibbon rivoyat qilgan). Alloh taolo:

«Biz ularga rizq qilib bergan narsalardan maxfiy va oshkora infoq-ehson qiladigan zotlar...», deydi (Fotir surasi, 29-oyat). Va bunda targ‘ib ifodasi borligi uchun oshkora berishga undash bordir. Banda bu ifodani undagi ta’qiq bilan muvozana etishda nozik fikrlasin. Chunki bu holatlar va shaxslarga qarab farqlanadi. Ba’zi holatlarda ayrim shaxslar uchun oshkoralik afzal bo‘ladi. Kimki shahvat ko‘zi bilan qaramay, foyda va ofatlarini tanisa, uning uchun har bir holatga afzal va loyiq bo‘lgan narsa ravshan ko‘rinadi.

Beshinchi vazifa - sadaqasini minnat va ozor bilan buzmasligi. Alloh taolo aytadi:

«Bergan sadaqalaringizni minnat va ozor bilan yo‘qqa chiqarmang!» (Baqara surasi, 264-oyat.)

Ulamolar minnat va ozor haqiqati to‘g‘risida ixtilof qilishgan. Aytilishicha, minnat - sadaqani yodga olmoq, ozor - oshkor qilmoqlikdir. Sufyon aytadilar: «Kim minnat qilsa, sadaqasi fosid bo‘ladi». Shunda: «Minnat qanday bo‘ladi?» deb so‘rashdi. Javob berdilar: «Uni yodga olib gapirishdir». Yana aytilishicha, minnat - berish bilan xizmat qildirish, ozor esa uni kambag‘allikda ayblashdir. Yana aytilishicha, minnat - bergani sababli olganga mutakabbirlik qilish, ozor - unga tilangani uchun ayblash va o‘dag‘aylashdir. Rasululloh (s.a.v.) aytganlar: «Alloh minnatchining sadaqasini qabul qilmaydi» (bu hadisning asli yo‘qdir.)

Nazarimda, albatta minnat asl (tana) va shoxlardan iborat. U qalb holati va sifatlaridandir. So‘ng undan zohiriy holatlar til va a’zolarga ajraladi. Uning asli - o‘zini faqirga yaxshilik qiluvchi va in’om etuvchi sifatida ko‘radi. U esa kambag‘alni Alloh azza va jalla poklovchi va do‘zaxdan najot qilib qo‘ygan haqni qabul etish bilan o‘ziga yaxshilik qilyapti, deb o‘ylashi kerak. Agar u atoni qabul qilmaganida edi, ato sohibi u bilan garovga olingandek bo‘lib qolardi. Shuning uchun faqirdan (minnatni bo‘yniga) osib olishi kerak edi. Zero, u kaftini Allohning haqqini olishda Undan noib qilgandir. Rasululloh (s.a.v.) aytganlar: Albatta sadaqa tilanchining qo‘liga tushishdan oldin Alloh taoloning qo‘liga tegadi» (Doriqutniy va Bayhaqiylar zaif sanad bilan rivoyat qilishgan).

O’ylab ko‘r, bu atosida u Alloh azza va jallaning haqqini topshiruvchidir. Faqir esa rizqini Alloh taolonikiga aylangandan so‘ng Undan oluvchidir.

Agar uning zimmasida bir insonning qarzi bo‘lsa, qarz egasi uni o‘zi tirikchiligiga kafil bo‘lgan quli yoki xizmatkoriga berishga buyursa, qarzni to‘laguvchi ahmoqona va johillarcha ish tutib, oluvchini o‘z minnati ostida deb o‘ylaydi. Chunki minnat faqirning rizqiga kafil bo‘lgan muhsinnikidir. Ammo faqir yaxshi ko‘rgan narsani olib berishi lozim bo‘lgan, qarzni to‘lashga mas’ul kishi esa o‘zi haqida qayg‘urayotgan, birovga minnat qilishga haqqi bo‘lmagan kishidir. Zakotning vojib bo‘lishini tushunishda zikr qilingani uch ma’noni yoki bittasini bo‘lsa ham, anglagan inson o‘zining faqat o‘zigagina yaxshilik qilayotganini ko‘radi. Bunda u molini yo Alloh taologa muhabbatini izhor qilish uchun yoki nafsini baxillik razolatidin tozalash uchun va yoxud yanada ziyoda bo‘lishini istab, mol ne’matiga shukr qilishi uchun sarflayotgan bo‘ladi. Nima bo‘lganda ham, u bilan faqir o‘rtasida o‘zini unga yaxshilik qiluvchi sifatida ko‘rishga arziydigan muomala yo‘qdir. O’zini unga yaxshilik qiluvchi etib ko‘rsatadigan jaholat qay darajada hosil bo‘lsa, minnat ma’nosida zikr qilingan narsalar shu tariqa uning zohiriga tarqaladi. Bu ma’nolarga quyidagilar kiradi: u haqda so‘zlash, oshkor qilish, undan shukr va duo bilan, xizmat va hurmat bilan, ta’zim va haqqini rioya qilish, majlislarda oldinga o‘tkazish va ishlarda ergashish bilan taqdirlashni talab etishdir. Bularning barchasi minnat samaralaridir. Botindagi minnat ma’nosini esa zikr qildik.

Ammo ozorga kelsak, uning ko‘rinishi malomatlash, ayblash, qo‘pollik, xo‘mrayish, oshkor etish va turli xo‘rlashlar bilan obro‘ni ketkazishdir. Bu uning botiniysi bo‘lib, manbai - ikki ishdir. Birinchisi: moldan qo‘l ko‘tarishning karohiyati va buning nafsga og‘irligi. Chunki bu hech bir ilojsiz xulqni tor qiladi. Ikkinchisi: o‘zini faqirdan yaxshi hisoblashi va faqirni hojati sababli o‘zidan tuban sanashi. Bu ikkisining ham kelib chiqishi jaholatdandir. Mol berishni yomon ko‘rishiga kelsak, bu halokatdir. Chunki kim bir dirhamki ming dirhamga to‘g‘ri keladigan narsa muqobiliga sarflashni yomon ko‘rsa, borib turgan ahmoqdir. Ma’lumki, u molni Alloh azza va jalla roziligi hamda oxirat dunyosi savobini istab sarflaydi. Bu o‘zi sarflayotgan narsadan ko‘ra sharaflidir. Yoki nafsini baxillikdan poklash uchun yoxud yanada ziyoda bo‘lish talabida sarflaydi. Qanchalik farz bo‘lmasin, yomon ko‘rishga hech bir sabab yo‘qdir. Ikkinchisi bo‘lsa, bu ham jaholatdan. Chunki u agar faqirlikning boylikka nisbatan fazilatini bilsa va boylik xatarini anglasa, hech qachon faqirni kamsitmagan bo‘lardi. Balki uni tabarruk sanab, darajasini orzu qilardi. Boylarning solihlari jannatga faqirlardan besh yuz yil keyin kirishadi. Shuning uchun Rasululloh (s.a.v.) aytganlar: «Ka’ba Rabbiga qasamki, ular ziyon qiluvchilardir». Abu Zarr (r.a.) so‘radilar: «Ular kimlar?» Payg‘ambar (s.a.v.): «Ular mollari ko‘p kishilardir», dedilar. So‘ng faqirni qanday kamsitadiki, Alloh taolo uni tijorat joyi qilib qo‘ygan bo‘lsa. Zero, molni uning mehnati bilan topadi, undan ko‘paytiradi va hojat qadar uning muhofazasiga harakat qiladi. Faqirga ehtiyoji miqdorida berish va berilsa, zarar qiladigan ortiqcha molni to‘xtatishni shariat lozim qildi. Demak, boy kishi faqirning rizqiga harakat qilgani uchun undan zulmni ko‘tarish, qiyinchiliklarni yelkaga olish va faqirning hojatidan ortganini muhofaza qilish bilan ajralib turgani uchun u xizmatchidir. Bu holat u to vafot etib, boyliklarini dushmanlari talon-taroj qilgunicha davom etadi. Demak, qachon karohiyat yo‘qolib, vojibni ado etish va faqirning olishi Alloh taoloning tavfiqi bilan surur va quvonchga aylansa, ozor, tahqirlash, xo‘mrayish yo‘qolib, surur, maqtov va quchoq ochishga aylanadi

Bu zikr qilganlarimiz minnat va ozorning manbai edi. Agar aytsangki: «Uzini yaxshilik qiluvchi darajasida ko‘rish mavhum ishdir, qalbini imtihon qilib, o‘zini yaxshilik qiluvchi deya ko‘rmasligini bildiradigan alomat bormi?» Bilginki, albatta buning nozik va aniq alomati bordir. Bu shunday chamalashdir: masalan, faqir unga bir jinoyat qildi yoki uning dushmaniga yaqinlashdi. Shunda uning noroziligi va xafagarchiligi unga sadaqa berishdan oldingi noroziligidan ziyodami? Agar ziyoda bo‘lsa, sadaqasi minnat nopokligidan xoli emas ekan. Chunki u sadaqasi sababidan bundan oldin kutmagan narsasini kutibdi. Yana aytsangki: «Bu ham mavhum ish. Biror kishining qalbi bundan xoli emas. Endi buning davosi nima?» Bilginki, albatta buning botiniy davosi va zohiriy davosi bor. Botiniysiga kelsak, u yuqorida zikr qilganimiz vojiblarni tushunishdagi haqiqatlarni tanlashdir. Albatta faqir uning belganini qabul qilish bilan poklash to‘g‘risida unga yaxshilik qiluvchi maqomidadir. Zohiriysi bo‘lsa, minnat etuvchi qilib yurgan amallardir. Chunki axloqdan sodir bo‘layotgan fe’llar qalbni kitobning ikkinchi yarmida sirlari keladigan holatdek axloq bilan bezaydi. Shuning uchun ham ba’zilar sadaqani faqirning oldiga qo‘yib, uning qabul qilishini so‘rab, hatto tilanchi suratiga kirguncha turardi. Shu bilan birga u qaytarib bersa, o‘zida yoqimsizlikni his qilardi. Ayrimlari esa faqir uning qo‘lidan olishi va yuqorida faqirning qo‘li bo‘lishi uchun kaftini ochib turardi.