*   * *
— Ey xaloyiq, eshitmadim demanglar, Muhammad ibn Abdullohni yoki Abu Bakr ibn Kuxofani o‘likmitirimi tutib kelgan odamga yuz tuya mukofot beriladi!.. Jarchi butun Makkaga ushbu xabarni soldi.
— Oh, koshki edi... — deganlar bo‘ldi.
— Shundoqqina burunlarining tagida ekanligida masalasini hal qilmay, endi g‘ayratga minishibdida, —deganlar ham bo‘ldi.
Har bir qabiladan qo‘lida qilich ushlay oladigan yigitlardan ikkitadan qurollanishdi. Hammayoqni ostinustin qilib, qidira boshlashdi.

*   * *
— Mana, sizlar qidirayotgan odamning izi mana 6u bo‘ladi, yonidagisi esa hamrohiniki...
— U holda ushbu izlarning ortidan olg‘a.
Mushriklarning yuzlarida mamnunlik ifodalari paydo bo‘ldi. Ayni izlar ortidan teztez yurib ketishdi.
— Izlar manavi yerda tugabdi.
— Ko‘p valdirama, — dedi Utba. — Ular qush emaski, qanot yoyib uchib ketgan bo‘lsalar.
Iztopar birmuncha o‘ylanib qoldi:
— Bu yog‘iga yalangoyoq ketishibdi, — dedi.
Yana ilgarilashdi. Nihoyat Savr tog‘ining etaklariga yetib borishdi. Sekinasta toqqa tirmashib yuqoriga chiqa boshlashdi. Bu yerda qidirilayotganlarning izlarini topish igna bilan quduq qazishga barobar edi. Shu bilan birga, bu odam o‘z ishining ustasi ekanini namoyish etar, mukofot tariqasida beriladigan yuzta tuya uning g‘ayratiga g‘ayrat qo‘shar edi.

*   * *
Rivoyatlarga qaraganda, Rasululloh (s.a.v.) do‘stlari bilan g‘orga kirib ketgach, bir o‘rgimchak kelib g‘orning og‘ziga in to‘qib tashlagan ekan.
Bo‘lmaydigan ish emasdi bu. Hazrati Abu Bakr, Rasululloh (s.a.v.) hordiq chiqarib bir oz rohatlansinlar, deya jon kuydirib turgan bir pallada chaqqan ilon ham kimni chaqib olganidan mutlaqo bexabar edi. G’or og‘zini to‘ri bilan berkitgan o‘rgimchak ham kimga xizmat qilayotganini bilmasdi. Oydayilda birov tasodifan kelib qolmasa, inson zoti qadam bosmaydigan bunday joylarga o‘rgimchakning to‘r to‘qishi, albatta, tabiiy bir holda.
Bu o‘rgimchak aynan ushbu vazifani ado etish uchun yaratilgan bo‘lsa ham ajab emasdi.

*   * *
Hazrati Abu Bakr uzokdan elaselas eshitilayotgan ovozlarni aniqlash uchun g‘or og‘ziga quloq tutdiyu, peshonasida sovuq ter tomchilari paydo bo‘ldi. Tovushlar tobora shu yoqqa yaqinlashib kelar edi.
Ko‘p o‘tmay, bir necha kishi to‘ppato‘g‘ri g‘orga qarab yo‘naldi. Eng oldinda mudlijlik izquvar, qolganlar uning ortida. Orada besholti odimgina masofa qoldi.
— Ye Rasululloh, anavi odamlar oyog‘iga qarasayam, bizni ko‘radi.
Hazrati Abu Bakr haddan tashqari hayajonlanar, ammo bu hayajoni o‘zidan ham ko‘ra ko‘proq Rasululloh uchun qayg‘urayotganidan edi. Unga karshi bironbir axloqsizlik qilib qolinmasin, ishqilib unga biron ozor yetkazilmasinda, degan tashvishda edi.
Habibi akmal Muhammad Mustafo (s.a.v.) bir oz egildilar va o‘ta vazminlik bilan:
—   Hech siqilma, Olloh biz bilan, — dedilar.
Hazrati Abu Bakr payg‘ambarimizning ovozlaridagi
matonatni, ruhiyatlaridagi sabot va jasoratni ko‘rib, o‘zini tutib oldi. Axir, u payg‘ambarimiz «siqilma» deydigan darajada hayajon va qo‘rquvga tushgani shubhasiz edi.
G’or yaqiniga kelgan odam komil ishonch bilan:
— Qidirayotgan odamlarimiz mana shu atrofda. Shu yergacha kelganlari aniq, lekin bu yerdan hech qayoqqa ketmagan bo‘lishlari kerak, — dedi.
Umayya e’tiroz bildirdi:
— Bekor gap. Axir, 6u yerga odam oyog‘i yetmagani shundoq ko‘rinib turibdiku.
Izquvar ham past kelgisi yo‘q:
— Ammo bu odamlar qush emaslarki, bundan bu yog‘iga uchib ketgan bo‘lsalar?..
—   Tushunarli, sen rosa charchabsan... Bu orada mushriklardan biri:
—   Vaqtimizni zoe ketkazyapmiz, — deb qoldi. Istar-istamas u yerdan qaytishdi. Izquvar hamon:
— Shu yerda ekaniga aminman. Bu odamlar o‘zo‘zidan g‘oyib bo‘lishlari mumkin emas, — derdi.
Ammo bu voqeaning yagona izohi bor, u ham bo‘lsa, Olloh taolo suyukli payg‘ambarini dushmanlarining ixtiyoriga topshirib qo‘ymasdi. Ha, Buyuk Olloh Habibi adibini dushmanlariga taslim etmaslikni iroda qilgan bo‘lsa, odamlarning ko‘zi ko‘r, qulog‘i kar bo‘lib, aqli ishlamay qolishi hech gap emas.
Ular ketgach, Hazrati Abu Bakr yengil nafas oldi. Xursand bo‘lib, Rasulullohning (s.a.v.) yuzlariga qaradi. Rasululloh (s.a.v.):
— Yo Abu Bakr, ikki do‘stga Olloh taolo ham do‘stlik qo‘lini uzatib tursa, kim bizga tahdid sola olardi? Ulardan qo‘rqishga hojat qolarmi? — dedilar.
Bu paytda Makka g‘alvirdan o‘tkazildi, ostinustin qilindi. Qidirilmagan, tekshirilmagan bironta ham xonadon qolmadi. Savr tog‘idagi g‘orni hisobga olmaganda, hammayoq o‘ta jiddiylik bilan qarab chiqildi. Ammo ular hech yerda yo‘q, go‘yo qush bo‘lib uchib ketganday edilar...
Hazrati Abu Bakrning o‘g‘li Abdulloh tun yarmidan oqqanida Savr tog‘idagi g‘orga keldi. Otasi bilan Rasulullohga (s.a.v.) kunduzi bo‘lib o‘tgan voqeahodisalarni birmabir so‘zlab berdi. Uydan ovqat keltirgan edi, berdi. Shundan keyin, hali tong otmasidan, turib xayrlashdi va uyiga qaytib ketdi. U ketganidan keyin, Hazrati Abu Bakrning cho‘poni Amr ibn Fuxayra qo‘ylar suruvini haydab, Abdulloh o‘tgan yo‘llardagi izlarni yo‘qotdi.
Bu quylar ikki «Yori g‘or»ning sutga bo‘lgan ehtiyojlarini ham qondirdi.
G’orga payshanba kuni kechqurun kirilgan bo‘lsa, juma, shanba va yakshanba kunlari ham shu zayl o‘tkazildi. Uch kun davomida uydan ovqat tashib turildi, yangiyangi xabarlar keltirildi. Makkaliklar hamon ularni qidirayotganlari, hanuz umidsizlanmaganlari bildirildi.
Uchinchi kuni ovqatni Asmo olib keldi. Ammo ovqat solingan xalta bilan meshning og‘zini nima bilan bog‘lashni bilmay bir oz boshi qotdi. So‘ngra hech ikkilanmay belbog‘ini yirtib, ikkalasining ham og‘zini mahkam bog‘ladi. Rasululloh (s.a.v.) uni kulimsirab kuzatib turar edilar.
— Unga jannatda ikki belbog‘ ehson qilinajak, — deb marhamat qildilar. Shu kundan boshlab Asmo «Zotun nitoqayn», ya’ni, «Ikki belbog‘li xonim» deb ataladigan bo‘ldi.
Ovqatlar olindi. Ko‘p o‘tmay Abdulloh Hazrati Abu Bakrning olti ming dirhamga yaqin jamg‘armasini olib keldi. Otasiga topshirib, vidolashdida, qaytib ketdi.
Endi Abdulloh ibn Urayqitni kuta boshlashdi. U tuyalarni olib kelsa, shu bilan bu tarixiy safar boshlanajak edi.
Abdulloh ibn Urayqit mushrik edi. Rasululloh (s.a.v.) bilan Hazrati Abu Bakrning qaerdaliklarini besh qo‘lday bilardi. Ularni topgan kishiga va’da qilinayotgan mukofot unga yo‘lboshlovchiligi evaziga beriladigan haqdan kamida o‘n marta ortiq edi. Shunday bo‘lishiga qaramay, nima uchun ular haqida mushriklarga xabar bermadi, unga omonat qilingan sirni saqladi?..
Ularning qaerda ekanlarini bildirish Abdulloh uchun hech qanday qiyinchilik tug‘dirmasdi. Holbuki, yo‘l boshlab borish g‘oyat xavfli va mushkul bir ish edi. Uning ustiga, qurayshiylar bilib qolsalar, hujum qilishlari muqarrar bo‘lib, yo‘ldayoq o‘lib ketishi, juda bo‘lmasa, ushbu ishi uchun ayovsiz jazolanishi hech gap emasdi.
Kamida to‘rt yuz oltmish chaqirimlik yo‘lni og‘ir shartsharoitlar ostida bosib o‘tish va yana Makkaga qaytish tashvishichi? Oldinda kamida yigirma kunlik mushkulotmashaqqat bor... Lekin 6u voqelikka qaramay, sog‘lom fikrli, durust axloqli inson bo‘lgan Abdulloh ibn Urayqit payg‘ambarimizga ko‘maklashishga jazm etgan edi.

* * *
G’orda kechgan uch kechayu uch kunduz gapso‘zsiz, sukut saqlab o‘tirishmagandir, albatta. Ammo mazkur muddat davomida qanday suhbatlar o‘tgani haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan emas. Imom Buxoriy va boshqa muhaddislarning kitoblarida Hazrati Abu Bakrning bu tarixiy safari haqida berilgan ma’lumotlarda ham g‘orda bo‘lib o‘tgan suhbatlarga doir hech gap yo‘q. Payg‘ambarlarning eng buyugi (s.a.v.) bilan insonlarning eng ulug‘i (r.a.) oralarida sir bo‘lib qolgan 6u voqelik bir qarashda tom ma’nodagi mashaqqat to‘la kunlar edi. Ammo ma’no jihatidan favqulodda boy, so‘z bilan ta’riflab bo‘lmaydigan darajada fayz va barakaga to‘liq kunlar bo‘lgan. Payg‘ambarimiz ushbu voqelikni qisqagina shunday izohlagan edilar: «Hech siqilma, Olloh biz bilandir...» Va yana: «Ey Abu Bakr, ikki do‘stga Olloh taolo ham do‘stlik qo‘lini uzatib tursa...»
Bu o‘rinda sukut saqlashdan o‘zga chora qolmaydi. Bu yerda oddiy ko‘ngillar qanot qoqolmaydi. Rasululloh (s.a.v.) va u kishining sevimli do‘stlaridan boshqa jami insonlar bu ma’no olamining orqasida saf bog‘lab turishga majburdirlar.
Uch kun davom etgan, ammo ta’rifi uch asrga ham sig‘maydigan bu hayotni oddiy so‘z bilan bayon etish amri maholdir. Hazrati Abu Bakr shu bois bo‘lsa kerakki, hayotining baxtiyor damlari haqida hech kimga hikoya qilmaslikni afzal ko‘rgan edi.
Rasululloh (s.a.v.) uchun Me’roj kechasi qanday ahamiyatga ega bo‘lgan bo‘lsa, Hazrati Abu Bakr uchun ham ushbu kunlar shunchalik aziz edi. Muhammad ummati orasida boshqa hech kim bunday sharafga muyassar bo‘lmagan, bo‘lmas ham edi.
G’orda o‘tkazilgan kunlarning har bir daqiqasi ma’no jihatidan bir yetuk insonning umriga teng edi. Hazrati Xadicha onamiz ummat orasida ilk imon keltirish sharafiga sazovor bo‘lib, qanday ulug‘ va tengsiz martaba egasiga aylangan esa, Hazrati Abu Bakr ham bu hijrat safarida payg‘ambarimizga yo‘ldosh bo‘lishdek beqiyos bir martabani qozongan edi. Bu do‘stlik Islomdan oldin boshlangan, umr bo‘yi eng mukammal tarzda davom etgan, vafotlaridan keyin oxiratda ham qalin do‘st bo‘lib qolishlari shubhasizdir...
Insonlarga buyuk o‘rnak namunasi bo‘lgan Hazrati Umarday ulug‘ zot Abu Bakrning g‘orda o‘tgan bu baxtiyor damlari haqida bunday degan edi: «Xudo haqqi, Abu Bakrning g‘orda o‘tkazgan o‘sha bir kechasi Umardan va Umar oilasidan ham xayrlirokdir. Abu Bakrning g‘orda o‘tkazgan bir kuni Umardan ham, oila a’zolaridan ham xayrlirokdir». (Ibn Kasir. «Siyar», 2/237.)

*   * *
Asmo bunday deydi:
«Otam pullarining hammasini olib ketgan edi. Bobom Abu Kuhofa ranjidi.
— Uylashimcha, u sizlarni og‘ir ahvolga solib ketdi, — dedi.
Bobomning ko‘zlari ojiz edi. Bir xaltacha chag‘ir tosh yig‘dim. Otam pullarini saqlaydigan to‘rvaga soldim. Og‘zini mahkamlab berkitdim. So‘ngra uni bobomga ko‘rsatdim, qo‘llariga tutqazdim.
— Qarang, bobojon, mana, pullarning hammasi shu yerda turibdi, — dedim.
Bobomning ko‘ngli joyiga tushdi.
— Juda soz. Sizlarga shuncha pul tashlab ketgan ekan, endi xotirjam bo‘lsam ham bo‘laveradi. Bu pullar sizlarga yetib ortadi ham, — dedi.
Holbuki, otam bizga hech narsa qoldirmagan edi. Men bu ishni bobomni yupatish uchun qilgan edim».

*   * *
Hazrati Abu Bakr bu safarga chiqarkan, bolalarini pulsiz, och va beiloj, parishon holda tashlab ketibdida, deb o‘ylanmasligi kerak. Pulining hammasini olgani bilan uyida yana bir suruv tuya, qo‘y, oziqovqat va kiyimkechak qoldirgan edi. U zamonning shartsharoitlari bilan qiyoslansa, bir oilaning maishatiga yetarli darajada edi. Bugungi kun odami u paytlardagi voqealarga baho berishda har narsa bozordan pulga sotib olinadigan bugungi holatga solishtirmasligi kerak. Bundan tashkari, Abu Bakr tez orada oilasini ham Madinaga ko‘chirib ketish niyatida edi. Darhaqiqat, oradan hech qancha vaqt o‘tmay, ularni ham yoniga oldirdi. Mana shu sabablar tufayli uyda pul qoldirishiga zarurat yo‘q edi.
159
Yana bir boshqa mulohaza shuki, Abu Bakrning yo‘lga olib ketgan bu olti ming dirham puli eslarni yo‘qotib qo‘yar darajadagi katta sarvat edi. Bemalol bir necha kishini boy kilib yuboradigan miqdor edi. Kim biladi, ehtimol yo‘lda ularni tutib Qurayshga qaytarib topshirishni ko‘zlagan biror guruhga duch kelishar, shunday hol ro‘y bersa, bu pullarni berib qutulib ketish xayoli ham yo‘k emasdi...

G’ORDAN CHIQISH

Nihoyat, kutilgan soat keldi. Abdulloh ibn Urayqit tuyalarni keltirdi. Savr g‘orining ro‘parasida to‘xtatdi. Vaqtni o‘tkazmasdan tuyalarga mindilar. Rasululloh (s.a.v.) qo‘llarini ko‘tardilar:
— Meni yo‘qdan bor qilgan Ollohga hamdlar aytaman. Ollohim, dunyo balolariga qarshi menga yordam ber. Zotingga nisbatan itoatli, durust ho‘ylarimda meni sabotli qil. Senga suyukli bo‘lishimni nasib et. Insonlarning qo‘llariga tashlab qo‘yma... Zaiflarning Rabbisan, mening Rabbim ham O’zingsan. Osmonlaru yerni yoritgan, qorong‘uliklarni aritgan, avvalgilaru keyingilarning ishlarini tartibga solgan nuringga sig‘inaman. G’azabing kelib boshimga tushishidan asrashingni so‘rayman.'.. Ne’matingning zavol bo‘lishidan, intiqomingning kelib qolishidan, sen bergan ofiyatning baloga aylanishidan va har turli g‘azablaringdan yana Senga sig‘inaman. Kuchim yetgan qadar sendan xushnudman, yo Parvardigor! Kuch va quvvat faqat Seningladir! — deya murojaat qildilar. (Ibn Kasir. «Siyar», 2/234. )
Keyin safar boshlandi. O’sha kuni rabiul avval oyining to‘rtinchi kuni, dushanba edi.
Makka shahrini ko‘rib qolish imkoni bor so‘nggi joyda ulovlarini to‘xtatdilar. Tushdilar. Qalblaridan xazin bir tovush tarala boshladi:
«Vallohi, sen Olloh yaratgan eng xayrli shaharsan. Olloh eng sevgan joy sensan. Zo‘rlab chiqarilmaganimda edi, seni aslo tashlab ketmas edim». (Imom Termiziy, 5/722.)
Bu joy Xazvara degan bir tepalik edi. Hayotlarining ellik uch yilini goh totli, goh achchiq ming turli holatlarda kechirgan yurtlari bilan shu tarz vidolashgach, yo‘lda davom etdilar. Rasululloh (s.a.v.) mahzun, Hazrati Abu Bakr ham mahzun. Ertasi to peshingacha shu holatda ketishdi. Bir tog‘ tagiga tin olish uchun qo‘nishdi.
Yaqin orada bir cho‘pon poda boqib yurardi.
—   Bizga ozgina sut bera olmaysanmi? — deb so‘radilar Rasululloh (s.a.v.).
—   Berardim, ammo sog‘in qo‘yim yo‘qda, — deb uzr so‘ragan bo‘ldi cho‘pon.
— Sog‘ib ko‘rsak, ruxsat berasanmi?
— Mayli. Lekin bir qultum ham sut topolmasalaring kerak.
Rasululloh (s.a.v.) bir echkini tutdilar, duo qildilar, echkining emchagini siladilar va «Bismilloh...» deya sog‘a boshladilar. Echkisining tizillatib sut berayotganini ko‘rib, cho‘ponning esi og‘ib qolayozdi.
Sutdan hammalari bir-bir ichdilar.
Cho‘pon hayron edi. Axir, bu echki ham, xuddi boshqalari kabi sut bermasligini qat’iyyan bilardida.
— Olloh xaqqi, ayt, sen kimsan o‘zi? — deb so‘radi Rasulullohdan. — Qasam ichamanki, senga o‘xshaganini ko‘rmaganman.
—   Aytaman, ammo sir saqlashing lozim bo‘ladi.
—   Sir tutaman.
—   Men Muhammad Rasulullohman.
— Ya’ni, Quraysh, dinini o‘zgartirdi, sotdi, degan odamlari senmisan?
— Ular shunday deydilar.
—   Men sening Payg‘ambar ekaningga shahodat etaman. Sening yo‘lingdan boraman, — dedi cho‘pon.
—   Hozir bunga kuching yetmaydi. Kut, mening muvaffaqiyat qozonganimni eshitganing zahoti huzurimga kel, — deb marhamat qildilar Payg‘ambar (a.s).
Bir muddat istirohat qilishib, so‘ng cho‘pon bilan xayrlashishdi.

* * *
Suroqa ibn Molik qurayshiylar Rasulullohni yoki hamrohlarining o‘ligini yo tirigini keltirganga yuz tuya va’da berishganini eshitib tipirchilab qolgan:
— Oh, qani endi shu ishni men qilsam! — deb ahd qilgan edi.
Mudlij qabilasidan bir necha kishi bilan suhbatlashib o‘tirganlarida, ustlariga bittasi keddi:
— Uch kishilik yo‘lchilarni ko‘rdim. Oldimdan sohilga tomon o‘tib ketishdi. Muhammad ibn Abdulloh bilan sheriklari bo‘lishi mumkin, — deb qoldi.
Suroqa titradi.
— Yo‘q, ular emas. Sen ko‘rganing falon-falonchilar bo‘ladi. Sal oldin ularni ko‘ruvdim, — deb yolg‘onladi. Ortiq o‘tirolmay qoldi. Ozgina gaplashgan bo‘ldiyu turib ketdi.
Uyga borib cho‘risini chaqirdi:
— Otimni hozirla, silohimni ol, tepalik ortida meni kut, — deya tayinladi.
Cho‘p bilan fol ochgan edi, afti burishib ketdi. Chunki, «bu ishni qilma» degan cho‘p chiqib o‘tiribdi! Parvo qilmadi. Sal o‘tmay, uyning orqa tomonidan chiqib, tepalik sari yo‘l oldi. Qo‘lida faqat nayza bor edi.
Tepalikdan oshib o‘tganida, otini safarga shay holda ko‘rdi. Mindiyu yo‘lchilarning izlaridan ot soldi. U shoshardi. Hali davradoshlarini ham bekorga aldamadi. O’rtaga qo‘yilgan yuzta tuyaga sherik chiqishini aslo istamas edi u.
Oldindagilar uch kishi edilar. Ammo ularga bas kela olaman deb hisoblardi. Bunaqa ishlar ko‘p boshidan o‘tgan. Nene mojarolarni ko‘rmadi Suroqa...
Ularga xilvat bir joyda yetib olish uchun otini rosa choptirdi...

* * *
Xazrati Abu Bakr kimdir ularni ta’qib qilib kelayotganini sezdi. Aytay dedi. Keyin fikridan qaytdi. Kim biladi, u ham yo‘lovchi bo‘lishi mumkin. Payg‘ambar (alayhissalom)ni tashvishga qo‘yib nima qiladi?
Ammo oradagi masofa qiskargan sari ko‘ngliga xavotir indi. Qolaversa, u oddiy yo‘lovchiga ham uncha o‘xshamasdi.
— Yo Rasululloh, bir otliq kelyapti, yaqin kepqoldi, — dedi nihoyat.
Janobi payg‘ambarimiz orqaga o‘girildilar va:
— Ollohim, uni to‘xtat, — dedilar.
Birdan otning oyoqlari qumga botib qoldi. Suroqa ot ustidan uchib, dumalab ketdi.
Bu bir ajib hol edi. Hech ot oyog‘i botadigan joy emas. U yerbu yerining lat yeganiga ham qaramay, yana folcho‘plarini oldi. Yana «qilma» degan cho‘p chiqdi. Orqasiga qaytib ketay desa, yuz tuya... Takror otiga mindi, takror uchib tushdi. Yana turdi, yana mindi. Shu qadar yaqinlashdiki, hatto Rasulullohning (s.a.v.) Qur’on o‘qiyotganlarini eshita boshladi.
Payg‘ambar (a.s.) o‘girilib qaragan edilar, o‘sha zahoti Suroqa uchinchi marta uchib tushdi. Ot yana tizzalarigacha qumga botib ketdi. Tipirchilar, lekin oyoqlarini qumdan chiqara olmas edi.
— Yo Muhammad! Tushundim, bu ishlar tasodif emas. Sening aloqang bor bu yerda. Bizni qutqar, — dedi.
Suroqa shum fikridan qaytgan edi. Qarshisida doimo ishi yurishib, da’vosida tobora muvaffaq bo‘lib borayotgan ulug‘ bir inson turganiga qat’iyyan ishondi. Kelish maqsadini samimiyatla so‘zlab berdi, pushaymonligini izhor etdi. So‘ngra:
— Menga bir xat qilib bering, — dedi. Keyinchalik shu yozuv bilan u o‘zini tanitmoqchi edi.
Rasululloh (s.a.v.) Abu Bakrga:
— Istaganini yozib ber, — deya amr etdilar.
Bir suyak parchasini topib, ustiga xat bitib, qo‘liga berishdi. Suroqa uni o‘q xaltasiga solib qo‘ydi. Yemak bermoqchi edi, qabul qilishmadi. Bir o‘qni uzatib:
— Yo‘llaringda mening chorvamni boqib yurgan cho‘ponga duch kelasizlar. Shu o‘qni berib, xohlagan bir hayvonni olishlaring mumkin, — dedi.
Yana qabul qilishmadi.
— Unda sizlarga qanday yordam bersam ekan?
— Orqamizdan tushganlar bo‘lsa, o‘shalarni izlariga qaytarib tursang bo‘ldi, — deyishdi.
— Juda yaxshi, xotirjam bo‘linglar.
Hijrat yo‘lovchilari olg‘a bosishdi. Suroqa ortiga qaytdi.

* * *
Erxotin Abu Ma’bad bilan Ummu Ma’bad Makka — Yasrib yo‘li ustiga bir chodir tikib, yo‘lchilarga yemakichmak sotib kun ko‘radigan bir oila edilar. Qabilalari o‘zi boshqa tarafda, bu yerdan bir oz uzoqda edi.
Muborak yo‘lchilar yetib kelishganida Ummu Ma’bad yolg‘iz, eri yo‘q edi.
—   Salom senga, ey Ummu Ma’bad!
—   Salom sizlarga, ey toza yuzli yo‘lchilar!
—   Bizga sotadigan nimang bor?
— Afsuski, hech bir narsa qolmadi. Ilgaridagi qabilaga qadar yetib olsalaringiz, yeyishga ulbul topasizlar.
Rasulullohning (s.a.v.) shu yaqin o‘rtada yotgan bir qo‘yga qarab turganlarini ko‘rib, so‘ziga ilova qildi:
— Oyog‘idayam turolmaydigan bir qo‘y... Yurolmagani uchun qoldi bu yerda.
— Shuni sog‘ishimizga izn berasanmi?
Ummu Ma’bad labini burdi:
— Vallohi, uning joni bor, xolos. Sut qayoqda. Ammo ko‘ngillaringiz sinmasin, bir ko‘ringlara.
Rasululloh (s.a.v.) qo‘llarini qo‘yning sirtiga qo‘ydilar. Duo qildilar. Qo‘y birdan tetiklanaverdi. Idish to‘lguncha sog‘dilar.
— Ich, ey Ummu Ma’bad, — dedilar.
— Sen ich, ey nur yuzli kishi. Uni ichishga avval sen loyiqsan.
Takrortakror takliflardan so‘ng Ummu Ma’bad sutdan ichdi. So‘ngra yo‘lchilar ham bir-bir ichdilar. Keyin yana sog‘ib, Abu Ma’bad kelsa ichar, degan niyatda o‘sha yerda qoldirdilar. Xayrlashisharkan:
— Ey Ummu Ma’bad, bu qo‘yni so‘ymanglar, — deb tayinladilar.

* * *
Abu Ma’bad qaytib kelgach, sutni ko‘rib hayron bo‘ldi. Chunki shuncha sut beradigan sog‘in hayvonlari yo‘q edi.
— Qayoqdan keldi bu? — deb so‘radi xotinidan.
— Yuzidan nur, qo‘lidan baraka, dilidan rahmat yog‘ilib turgan bir odam keldi, anavi qo‘yimizni sog‘di,— deb javob qildi Ummu Ma’bad.
— Qani, u odamni ta’riflachi. Quraysh axtarayotgan odam shu bo‘lsa kerak.
Ummu Ma’bad Rasulullohni (s.a.v.) ta’riflay boshladi:
— Nur kabi porloq, go‘zal ho‘yli, go‘zal yuzli bir odam ekan. Qorni katta emas, boshi kichik emas, toza yuzli, qirmiziga tortgan ko‘zli, uzungina sochli. Ovozida shiddat bor, ko‘zi surmali, uzun bo‘yinli, qalin soqolli, jim turganida viqorli, so‘zlashganida hikmatli, gaplari totli va ochiq, behuda gap aytmaydigan, suvning oqishi kabi mayin so‘zlaydigan odam. Uzokdan ko‘rilsayoq insonlarning eng qiymatlisi ekani bilinadigan, yaqindan boqilganida eng chiroylisi ekani muhaqqaq bo‘lgan bir zot. Uzoqdan ko‘rgan ayb topolmas, yaqindan ko‘rgan bir qusur topmas. Ikki shox orasidagi bir shox edi (uch kishi edilar). Lekin uchalasining ichida nur yuzlisi, bo‘yi mo‘‘tadili bo‘lgani u. Birodarlari uning atrofida parvona, so‘zlasa, tinglaydilar, amr etsa, zudlik bilan ado etadilar, xizmatini qiladilar...
Abu Ma’bad xotinining so‘zini kesdi:
— Demak, ey Ummu Ma’bad, xoynahoy bu kishi Quraysh axtarayotgan odamning xuddi o‘zginasi. Duch kelsam, unga birodarlik taklif qilardim. Butun kuchim bilan shunga intilaman, — dedi.

*   * *
Ummu Ma’bad Rasulullohning (s.a.v.) tavsiyalariga ko‘ra, u kuchsiz, holsiz qo‘yni so‘ymakdan voz kechdi. Bundan boshqacha qarorga kelmasdi ham. Chunki u zotning qo‘li tegishi bilan jonlangan, xuddi oyoqlarini bog‘lab turgan iplar bir-bir uzilgan edi.
O’sha kundan e’tiboran bu qo‘y oilaning baraka manbai bo‘ldi. Eng qattiq qurg‘oqchilik pallalarida ham yelinlari limlim to‘lib, oilaning sutga ehtiyojini butkul qopladi. Rasuli muhtaram (s.a.v.) uni sog‘gan kunlaridan beri yigirma sakkiz yil bu oilaga xizmat qildi. Rasulullohdan (s.a.v.) bir yodgorlik bo‘lib qoldi.
Ummu Ma’bad har sog‘ganida hijrat yo‘lchilarini xotirlar, har daf’a: «Yaxshiyamki aqlim yetib, Rasulullohning tavsiyasini tutganim», deya qo‘yning sag‘rinini silab qo‘yar edi.

*   * *
Yasrib tarafdan bir changto‘zon ko‘tarildi. Hazrati Abu Bakr bundan tashvish chekmadi, chunki tahlika u tomondan kelmasdi.
Darhaqiqat, u bir karvon edi. Karvon ahlidan biri shoshib keldi. Zubayr ibn Avvom ekan. Mamnunlik tuyg‘ularila quchoqlashishdi. Bunday bir safar chog‘i bunaqa do‘stlar bilan ko‘rishish naqadar yaxshi hol!.. Har ikki taraf ham sevinishdi.
— Yasribdagi musulmonlar yo‘lga chiqqanlaringizni eshitishgan, sabrsizlik bilan kutishyapti, — dedi Zubayr.
Bu xabar Rasulullohni (s.a.v.) sevintirib yubordi. Tez yo‘lga tushishni foydali deb bildilar. Zubayr bergan oq liboslarni kiyib, tez vidolashib, yo‘lga chikdilar.