* * *
Oradan kunlar o‘tdi. Safiyya uylariga kelgan bir necha yahudiy bilan otasining suhbatlarini eshitib qoldi. Tushunishicha, shaharlariga bir payg‘ambar kelgan. Makkada uni sig‘dirmaganlari uchun Avs va Hazraj qabilalari uni bu yoqqa taklif qilishibdi. Hozir Bani Najjor mahallasiga o‘rnashgan emish.
Mehmonlardan biri:
— Ko‘pdan beri kutayotganimiz payg‘ambar shu emas
mi? — dedi.
Xuyayy yuragi siqilgan holda:
— Ha, o‘sha, — dedi.
— Nimaga unda jim turibmiz? Nega darhol imon keltirmayapmiz? Qachondan beri arablarni u bilan qo‘rqitayotgan edikku!..
Xuyayy unga «anqovlik kilma» deganday ma’noda:
— Bu odam Horun payg‘ambarning naslidan emas, ya’ni, sen o‘ylayotgan yahudiylardan emas. Biz esa, o‘z naslimizdan, dinimizdan bo‘lmagan payg‘ambarning ketidan ergashmaymiz! — dedi.
Shivirshivir shu tariqa davom etdi.
As’ad ibn Zurora kelganini xabar qilishgan edi, Nabiyyi akram (s.a.v.) uni eshikda kutib oldilar:
— Marhamat, ey As’ad, ichkari kir!
As’ad bir sadr keltirgan ekan, shunga ishora qilib:
— Buni siz uchun yasattirdim, ey Ollohning rasuli, ustida yotib, istirohat etarsiz, devdim, — dedi.
Rasulullohning (s.a.v.) chehralariga quvonch alomatlari indi. Hadya Rasulullohni sevintirganini ko‘rib, As’adning ko‘zlari yoshlandi. Sayyidul anbiyo hazratlarining bunday arzimas xizmatga shu qadar mamnun bo‘lishlarini kutmagan edi.
Ammo payg‘ambarimizni xursand qilgan narsa moddiy qiymati jihatidan arzimas bo‘lmish sadr emas, balki uni yasattirib, hadya qilgan insonning samimiyati va nozik tuyg‘usi edi.
Sadr saj daraxtidan yasalgan, xurmo novdalari ila to‘qilgan, ustiga bir bo‘yra solingan.
Samimiy va xolis niyatda qilingan bu hadyadan payg‘ambarimiz (s.a.v.) haqiqatan juda ham xursand bo‘lgan edilar. Shu kundan e’tiboran to umrlarining oxirigacha As’addan aziz esdalik sifatida shu sadrda uxladilar.

* * *
Abu Ayyub bilan xonimi xonadonning muborak mehmoniga taom tayyorlab, dasturxon tuzishar, ortgan qisminigina barakot tilab o‘zlari yeyishar edi. Boshqa mo‘minlar ham qarab turishmadi. Ular ham pokiza niyat ila ovqatlar tayyorlab, Abu Ayyubning uyiga keltirishar, Olloh roziligiga erishish umidida Sarvari anbiyoga tortiq qilishar edi.
Ilk safar o‘n yo o‘n bir yoshlardagi bir bola taom keltirdi.
— Ey Ollohning rasuli, bu ovqatni onam berib yubordilar, — deya ma’sum ko‘zlarini payg‘ambarimizga tikib, ostonada turib qoldi.
—   Oting nima? — deb so‘radilar Rasululloh.
—   Zayd ibn Sobit...
Ertangi kunning buyugi Zayd... Ollohning kitobini ilk bor rasman qog‘ozga tushirib, Islom ummatiga abadiy xotira qoldiradigan Zayd... Rasulullohning sahobalari orasida Hazrati Abu Bakr va Umarlardan (r.a.) ilk bora Qur’oni Karimni bir joyga to‘plash, yozish vazifasini olishga loyiq ko‘rilgan Zayd... So‘nggi nafasigacha bu saodat tojiga dog‘ tushirmay yashaydigan va ertaga Robbul Olamiyn huzuriga «xatla bitilgan ilk Qur’on» bilan boradigan sharafli inson...
Keltirgan ovqati sutga non to‘g‘rab va sariyog‘ solib tayyorlangan taom edi, Zayd u yerdan qalbi mehrga to‘lib qaytdi. Ketidan Rasulullohning rahmat va barakot tilab qilgan duolari Oliy Devonga yetkazildi.
— Yaxshi bor, Zayd. Asrlar davomida senga ko‘ngil to‘la hurmatlar va salomlar yetib tursin!..
Payg‘ambarlar imomi (s.a.v.) «Bismilloh» deb endi taomga qo‘l cho‘zgan ham edilarki, Sa’d ibn Uboda tirit bilan qaynatma go‘sht olib kelib qoldi.
Rasululloh (s.a.v.) Abu Ayyubning uyida ekanlar, hamma qo‘ldan kelganicha izzatikrom qilgisi kelar, payg‘ambarga xizmatlarini taklif etishar, Ollohdan rahmat va barakotlar tilashar edi.
Bir kuni Abu Ayyub idishni olgani kirib, xonimi tayyorlab bergan sarimsoqli taomga Rasululloh qo‘l tekkizmaganlarini ko‘rdi. Rasululloh (s.a.v.) izoh berdilar:
— Ichida sarimsoq bor ekan.
Abu Ayyub payg‘ambarimizning nima demoqchi ekanlarini to‘la tushunmadi.
—   Sarimsok harommi, ey Rasululloh! — deya so‘radi xavotirlanib.
—   Yo‘q, ammo mei yemayman. Chunki men sen ko‘rmaydigan va gaplashmaydigan Jabroili amin bilan ro‘paramaro‘para so‘zlashaman, — dedilar.
Shundan keyin Rasulullohning dasturxonlariga piyozli va sarimsoqli ovqatlar qo‘yilmadi.

* * *
Hijrat safari chog‘i o‘rkachida Rasulullohni keltirgan tuya mutlaqo bir farishtaning, buyuk bir ehtimol ila, Jabroili aminning idorasi ostida edi. Kelib cho‘kkan joyi esa, Koinot Egasi tarafidan «Masjidi Nabaviy» sifatida tayin etildi. Buyuk Mavlo payg‘ambarlar imomining (s.a.v.) shu yerda ibodat qilishini, muborak vujudining shu yerda qolishini xohlagan edi.
Payg‘ambar (s.a.v.) bir kuni Madina kattalariga tuya cho‘kkan maydonni ko‘rsatib, masjid qurish uchun sotib olmoqchi ekanlarini aytdilar.
Muoz ibn Afro:
 Bu yer mening himoyamdagi Sahl va Suxayl ismli ikki yetim bolaga qarashlidir. Men ularniig ko‘nglini olaman, bu yerni esa Olloh rizosi uchun beraman, — dedi.
Bu taklif qabul etilmadi. Madinaliklarning, hatto maydon egalari bo‘lmish yetim bolalarning samimiy takliflari ham rad etildi. Hazrati Abu Bakrdan (r.a.) qarz olib, yerning haqini berdilar.
Shunday qilib, Rasuli akram (s.a.v.) bir masjid qurish uchun ozgina yerni ham pullariga sotib oldilar.
Muoz bilan do‘stlarining takliflari moddiy jihatdan rad etildi. Lekin ish bu bilangina bitmas edi. Bundan bu yog‘i endi kdlblarning asroridan voqif bo‘lgan Buyuk Mavloning yo‘rig‘i ila boshqariladigan, ma’naviyat olamidagi muomala unga ko‘ra yuritiladigan bo‘ldi. Olloh taolo bu taklif egalarining maqsadg‘oyalarini bilardi. «Maydonni bizdan hadya sifatida qabul eting», deyayotganlar bu so‘zlarini til uchida aytyaptilarmi yoki chin ko‘ngildan aytyaptilarmi — takliflarga Oliy Devonda shu tomondan qaraladigai, shu jihatdan baho beriladigan bo‘ldi.
Masjid quriladigan maydonda bir necha tup xurmo bor edi, kesildi. Ilgari u yerga ko‘milgan birikki mushrikning qabri ochilib, suyaklari boshqa joyga ko‘chirildi. Yer tekislandi. Bir yondan g‘ishtlar quyila boshlandi.

* * *
Rasululloh Madinani sharaflantirgan ilk kunlarda musulmon bo‘lganlardan biri Ummu Sulaym xonim edi, Eri Molik Islomni qabul etmadi. O’n yoshga qadam bosgan bir o‘g‘illari bo‘lib, ismi Anas edi. Ummu Sulaym yolg‘izgina Anasining ham Islomga kirishini istardi. Xaqiqiy ma’noda odam bo‘lishini orzu qilardi. Shu sababdan unga shahodat kalimasini ayttirishga, Muhammad Ollohning quli va elchisi ekaniga ishontirishga harakat qilardi. Eri Molik bundan norozi edi. O’zi Ummu Sulaymning musulmonlikni qabul qilganiga qarshi, endi o‘g‘ilchasini ham shu yo‘lga yetaklayotgani sabr kosasini to‘ldirdi.
—   O’g‘limning e’tiqodini buzma, — dedi. Xotini bunga javoban:
—   Men uning e’tiqodini buzmayapman, — dedi.
Eru xotin orasida chiqqan murosasizlik oxiri borib janjalga a11landi. Baqirchaqiru so‘kishlardan keyin Molik uydan chiqib ketdi. Ittifoqo, yo‘lda bir dushmaniga duch kelib, urushib ketishdi va Molik halok bo‘ldi.
Anas yetim, Ummu Sulaym beva qoldi. Ummu Sulaym Islomni qabul qilishiga qattiq qarshilik ko‘rsatgan erining o‘limiga ko‘p mahzun bo‘lmadi. Faqat bundan buyon dinining buyruqlarini bemalol ado qiladigan va bu masalada unga hech kim to‘sqinlik qilmaydigan bo‘ldi.
Bu orada Rasululloh (s.a.v.) tutingan o‘g‘illari Zaydni Abu Rofiy degan bir madinalik bilan qo‘shib, yo‘lga chiqardilar. Ular Makkaga borib, u yerda qolgan bola-chaqalarini olib kelishlari kerak edi.
Abdulloh ibn Salom Makkadan kelgan aziz mehmonni bir martagina ko‘rgan, suhbatini olgan, qalbida kenglik va rohat his etgan edi. Bir muddat kutdi, taraddudlandi. Ammo kunlar o‘tgan sayin u zotga tobora yaqinlik sezaverdi.
Bugungi ishni ertaga ko‘ymaslik kerak. Ayniqsa, bunday muhim bir masalaga loqaydlik qilish yaxshilik keltirmaydi. Otasining va bobosining eshigini qoqib, «Qani, yuringlar endi...» degan ajal bir kuni yana kelib qolsa, «Ey voh!..» degan bilan ish bitmaydi, qaboxat faqat o‘ziga oid bo‘ladi...
«Qat’iy qarorga kelish uchun bir borib ko‘rishing kerak, ey Ibn Salom!» dedi o‘ziga va o‘ychan odimlar ila yo‘lga tushdi.
Anchadan beri so‘nggi payg‘ambarning zuhur etishi kutilmokda edi. U zot Madinaga ko‘chib kelmaslaridan oldinoq juda ko‘p sifatlarini Tavrot orqali tanirdi. Shaharga kelgan kunlari uni olomon orasida ko‘rdi, qalbida, bunday odam yolg‘onchi bo‘lmaydi, deb qanoatlandi. Ikkinchi bor ko‘rganida va so‘zlarini eshitganida, bu qanoati yanada mustahkamlandi.
Qabiladoshlari bo‘lmish yahudiylarning 6u ishga qarshi chiqishlarini bilardi. O’zlaridan bo‘lmagan payg‘ambarga ikki dunyodayam ishonmasliklari aniq. Bir necha yil avval Tavrotni o‘qigan otasi Salomning: «Chiqadigan bu payg‘ambar Horun avlodidan bo‘lsa, unga imon keltiraman va uni qo‘llabquvvatlayman, aks holda, inkor etaman», degani hanuz xotirida. Ehtimol otasi bu so‘zni o‘g‘liga ertaga tutishi lozim bo‘lgan yo‘lni o‘rgatish uchun so‘zlagandir.
Otasi allaqachon hayotdan ko‘z yumib ketdi. Tirik bo‘lganida ham imon keltirmasligini o‘sha vaqtda ma’lum qilgan. Lekin bu kelgan kishi haqiqatan payg‘ambar bo‘lsa, unga imon keltirmaslik qandoq bo‘larkin? Yillarcha Tavrot o‘qidi. Agar Tavrotni o‘qish unga qaysarlik va inkor keltirsa, bilaturib Haqqa qarshi chiqishni o‘rgatsa, Tavrot o‘qimaydigan johillardan ham johilroq sanalmaydimi? Hech bir ahmoq bilaturib o‘zini olovga tashlagan odamdan ham ahmoqroq bo‘lolmaydi, axir.

Ishni tez hal etgani ma’qul. Yahudiylarning tazyiqi boshlansa, balki bunday muhim masalani hal etolmay qolishi mumkin. Hisob kuni Janobi Haqqa: «Yahudiy qavmdoshlarimning so‘zidan chiqolmadim, shuning uchun imon keltirolmadim», deydimi? Aqldan bo‘ladimi shu ishi? Shoyad bu kelgan kishi payg‘ambar bo‘lmasa, masala o‘zo‘zidan hal bo‘lardi...
Abdulloh ibn Salom mana shunday o‘ylar og‘ushida Abu Ayyubning eshigiga kelib qoldi.
— Mehmoningiz bilan ko‘rishmoqchiman, — dedi.
Nabiyyn akmal (s.a.v.) hazratlariga xabar berildi.
Abdullohni ichkariga da’vat etdilar. Holahvol so‘ralgach, Abdulloh asl maqsadga o‘tdi:
— Yo Muhammad, sen payg‘ambarlikni da’vo qilyapsan! Izn berasanmi?! Bir necha savol bersam?
 Xohlaganingniso‘ra, — dedilarRasululloh(s.a.v.).
—   Qiyomat alomatlaridan birinchisi nima?
—   Insonlarni sharkdan g‘arbga suradigan otashdir.
—   Jannatga kirganlarning ilk yemishi nadir?
—   Baliq jigarining osilib turgan qismi.
—   Bola nima uchun otaga, onaga tortadi?
— Erkak suvi ayolnikidan o‘tib, ustun kelsa, bola otaga, ayolning suvi erkaknikidan o‘tib, ustun kelsa, onaga tortadi.
Har uch savolga olingan javob ibn Salomni to‘la qoniqtirdi. Abdulloh yana ko‘plab savol berishi mumkin edi, chunki oxirgi payg‘ambar sifatlari haqida anchagina ma’lumotga ega edi. Ammo, insof bilan qaraganda, shuning o‘zi ham kifoya edi. Boshqa narsa so‘ramadi.
—   Men guvohlik beramanki, yo Muhammad, siz Ollohning rasulisiz, — dedi.
Rasulullohning (s.a.v.) yuzlarida mamnunlik nishonalari paydo bo‘ldi. Hanuz yo‘l charchog‘idan forig‘ bo‘lmagan edilar, desa bo‘lardi. Tavrotni o‘qiyverib suv qilib ichib yuborgan bir yaxudiy olimi o‘z istagi bilan kelib imon keltirishi butun charchokdarini tarqatib yubordi.
Abdulloh uyiga qaytib, oila a’zolarini to‘pladi.
—   Sizlarga yashirin va muhim xabarim bor, — dedi. Qarindosh-urug‘lari sergaklanishdi.
—   Nima ekan u?
— Hayotimning eng muhim va eng saodatli qarorini berdim.
— Tinchlikmi?
— Ollohning oxirgi payg‘ambari bilan tanishdim va uning dinini qabul qildim.
—   Rostdanmi? — deb ajablandi ammasi.
—   Albatta, rostdan.
— Qanday qilib Musoning dinini tark etding? Ollohning g‘azabidan qo‘rqmaysanmi?
— Men Muso payg‘ambarning dinini tark etganim yo‘q, aksincha, uning amrini va ummatiga qilgan vasiyatini bajo keltirdim. Bu kelgan payg‘ambarni Muso, eng so‘nggi keladigan payg‘ambar, deb mujdalagan edi. Unga imon keltirish bizning vazifamizdir. Agar imon keltirmasak, Tavrotning hukmini poymol etgan bo‘lamiz hamda Muso payg‘ambarning vasiyatiga amal qilmagan bo‘lamiz.
— Yaxshilab tekshirdingmi? Tag‘in adashayotgan bo‘lmagin?!
— Tekshirdim, ammajon, sinab ham ko‘rdim. Boz ustiga, uni ko‘rarko‘rmas, eski qadrdonimday tanidim. Munozara ortiq davom etmadi.
O’sha kuni kechki ovqatga Abdullohning uyiga yig‘ilganlarning hammasi yangi dinga — Islomga kirdilar.

Abdulloh u kecha bir tush ko‘rdi. Ta’rifi bitmas darajada keng va ko‘rkam bir bog‘, bog‘ o‘rtasida bulutlarni teshib o‘tguday bir ustun qad rostlagan. O’zi ham bu ustun tagida turgan emish. Bir sado eshitdi:
—   Qani, shu ustunga chiq!
—   Men bunga chiqolmayman.
Bu orada o‘rtada bir yordamchi paydo bo‘ldi. Abdullohning libosidan tutib ko‘tardi. Abdulloh uning vositasida bemalol yuqoriga chiqa boshladi. Chiqdi, chiqdi. Nihoyat, tepadagi tutqichga yopishdi. Va mahkam o‘rnashib oldi... Ayni sado yana:
— Bu tutqichni mahkam ushla, — dedi.
Uyg‘onganida, qalbida huzurhalovat his etdi. Payg‘ambar (s.a.v.) huzurlariga shoshildi. Ko‘rgan tushini ipidanignasigacha hikoya qilib berdi.
Rasululloh (s.a.v.) unga kulimsirab, tushini ta’vil etdilar:
— Bog‘ Islom dinidir. U ustun Islom ustunidir. Yopishganing tutqich esa, to o‘lguningcha Islomda qolishingga alomatdir, — deb mujda berdilar.
Kechagi muhim qarorining naqadar to‘g‘ri va o‘rinli ekani ma’naviy olamda ham tasdiqlangan edi. Abdullohning ko‘ngli huzur va sukunatga to‘ldi. Ilmining foydasini ibn Salom shunday ko‘rgan edi.
O’sha kunlari nozil bo‘lgan bir oyatda: «Kufr keltirganlar: «Sen payg‘ambar emassan», deydilar. Aytginki: «Sizlar bilan mening o‘rtamizdagi da’voni hal etishga Ollohning shohidligi va Kitob ilmidan xabardor (kishi) kifoyadir», (Ra’d surasi, 43-oyat) deyildi. Bu oyatdagi «Kitob ilmidan xabardor (kishi)» deganda Abdulloh ibn Salom va u kabilar nazarda tutilganiga shubha yo‘q.

* * *
Makka. Rasululloh (s.a.v.) bu shaharni tark etganlaridan beri u kishidan tuzukroq xabar ololmagan ikki qizlari bir kecha eshiklarining ohista sasla taqillayotganini eshitdilar. Shu qadar ohista, eshik qoqayotgan odam go‘yo, qo‘shnilar eshitmasin, deyayotganday edi.
Opasingilni birdan hayajon qopladi. Tun yarmida kim ham kelishi mumkin?! Bir-birlariga tikildilar va eshikka yaqinlashdilar.
—   Kim u? — deya so‘roqladilar.
—   Men Zaydman.
Shivirlab aytilgan bu kalimalar opasingildagi qo‘rquvni bir onda ketkazdi. Ko‘ngillarini sevinch qopladi. Ovoz egasini darhol tanidilar. Eshikni ochdilar.
— Qalaysizlar, Ummu Gulsum, Fotima?
— Yaxshimiz, ey Zayd, o‘zing ham omonmisan? Otamdan nima xabar bor?
Zayd Janobi Rasulullohning (s.a.v.) salomlarini yetkazdi. O’zlarini Madinaga olib ketmoq uchun kelganini tushuntirdi.
Nihoyat yaxshi xabarlar keldi, ko‘ngillarga suv sepildi.
Tayyorgarlik uzoq cho‘zilmadi. Ummu Gulsum, Fotima, payg‘ambarimizning xotinlari Savda, enaga (Zaydning xotini) Ummu Ayman, o‘g‘li Usomalar hozirlik ko‘rib, tez orada yo‘lga chiqildi.
Boshqa tarafdan Abu Bakrning o‘g‘li Abdulloh onasi va singlisi Oyishani olib, ular ham Madina sari yo‘l olishdi.

* * *
Payg‘ambarimiz (s.a.v.) Madinada yashay boshlaganlariga bir oy bo‘lganida Qubo qishlog‘idan eski tanishlari — bir necha musulmonlar kirib keldi. Yuzlarini g‘am bosgan, ko‘zlarida mahzunlik. Odatda do‘st do‘stni ko‘rsa sevinadi, ammo do‘sti g‘amtashvishda bo‘lsa, qanday sevinadi odam?
— Salom bo‘lsin sizga, ey Ollohning payg‘ambari!
—   Sizlarga ham salom bo‘lsin, ey qubolik mo‘minlar.
—   Achchiq xabar bilan keldik, yo Nabiyalloh. Kulsum ibn Hidm vafot etdi...
Haqiqatan ham achchiq xabar edi. Bu xabardan Rasululloh (s.a.v.) g‘amgin bo‘ldilar. Quboda Kulsumning uyida mehmon bo‘lgan edilar. Birodarlarini olib, tezda yo‘lga chiqdilar.
Kulsum, ko‘p mushriklar qatori, umrini butparastlikda o‘tkazgan, sochlarini butga sajda qilaqila oqartirgan odamlardan edi. Ammo hayotining oxirgi yilida Makka taraflardan esgan shirin bir shamol unga yangi bir hayot va ruh hadya qildi. Bu shamol uning ko‘zlarini ochdi, kechgacha oldida bosh qo‘yib, ibodat qilgan butlari biror iloh bo‘lolmasligini, ular oddiy tosh yoki quruq yog‘ochgina ekanini angladi.
So‘nggi yil pushaymonlik yili bo‘ldi. O’tgan kunlarining zarar ila, ziyon ila o‘tganini faqat shahodat kalimasini aytgan onida, Makkadan esgan shirin shamolning hidini jigarlariga singdirganidan keyin angladi. Aqlini ishlata olgan insonlar kabi yashamaganini, o‘zini yaratgan Rabbini o‘ylamasdan hayot kechirganini tan oldi. Shu kunga qadar iloh deb bilgan butlariga haqorat nazari ila qaramaguncha rohat qila olmasdi, sindirib parchalamaguncha huzur topa olmasdi.
O’lim kunining astasekin yaqinlashib qolganini o‘ylashi uni ko‘zlarda yosh ila Rabbining ulug‘ dargohiga olib ketdi. Juda ko‘p kishilar hurrak otib uxlayotgan soatlarda mag‘firat tilab yolvorishlar ila ingrab turdi.
Mehmonnavoz bir zot edi. Musofirlarga ikrom qilib xushlanadigan, yo‘lovchilarga yordam berib huzur topadigan bir tabiat sohibi edi. Ammo bir kuni kelib Olamlarning sultoni, Payg‘ambarlar imomi ham uning uyida mehmon bo‘lishini hatto xayolidan o‘tkazmagan edi. Lekin takdir bu yo‘lda ko‘rindi, dunyo va oxiratning tanho Janobi uning eshigiga keldi. Qariyb ikki haftacha bu uy Rasulullohning (s.a.v.) nafaslari ila, muborak borlikdari ila yangidan insho etildi, koinotning qalbi bu uyda ura boshladi.
Kulsum bir juma kuni Rasulullohni (s.a.v.) Madinaga kuzatarkan, hayotining oxirgi oyini yashayotganini bilmagan edi, albatta. Bir oy burun Kulsum Olamlarning sultonini salomat yurti bo‘lmish Madinaga kuzatgan bo‘lsa, mana, endi Rasululloh (s.a.v.) uni yana bir salomat yurtiga, abadiy huzur va sukunat olamiga malaklarning sherikligi va yo‘ldoshligida kuzatib qo‘ydilar. Kulsum Ollohning rasulini imkoniyati boricha izzatladi, hurmat qildi, Ulug‘ Olloh ham rasuliga ikromda bo‘lganni sha’niga loyiq bir shaklda ikrom ila hurmat etajak, kutganidan ziyoda e’tibor qilajak.
Ulug‘ Olloh rasuli eng muhtoj bo‘lgan onida uni mehmon qilgan, ikrom ko‘rsatgan insonni unutib, mukofotsiz qoldirarmidi? Bunday bo‘lishini hatto faraz ham qilib bo‘lmaydi. Zotan, Rasululloh (s.a.v.) payg‘ambarimiz, Kulsumni xos bir omonating o‘laroq oxirat olamiga yo‘lchi qilgin, deya Rabbilariga murojaat qilar, rahmating ila, mag‘firating ila, lutfing yla va qaraming ila muomalada bo‘lgin, deb yolvorar edilar.
Rasululloh (s.a.v.) bir oy oldin o‘z qo‘llari bilan qurgan va Qubo qishlog‘ining aziz ahliga hadya etgan masjidda Rabbilarining huzurida turib, ashoblariga imom bo‘lib, namoz qildilar. Toptoza qo‘llar, toptoza ko‘ngillar tashigan edi bu masjidning toshlarini. Bu masjidning poydevorlarida fakat Ollohga qullik tuyg‘usi yotadi, erishilmas darajada bir hurmat va sevgi bu muborak binoning poydevorlariga joylashgan edi.
Kulsumni ko‘rinishida qora tuproqqa, ammo haqiqatda jannat bog‘laridan bir bog‘chasiga o‘z qo‘llari bilan ko‘mgan Rasuli kibriyo mahzun bir ko‘ngil ila Quboni tark etdilar. Qisqa bir vaqt tanish bo‘lishdi, ammo abadiyatga qadar unutilmaydigan bir xotira qoldi Kulsumdan.
Kulsum jazo va hisob kunida Rasululloh (s.a.v.) huzurlarida «Qubodagi uy sohibi» o‘laroq munosib joy oladi, inshaolloh.

*   * *
Rasululloh (s.a.v.) qizlari ila ko‘rishishlari juda hayajonli bir sahna edi.
Otalariga o‘lim hukmini o‘qigan Makka shahridan bunday oppaoson chiqib, Madinadek bir imon yurtiga qazosizbalosiz yetishish hazilakam gap emasdi. Ummu Gulsum va Fotima bir necha kun davom etgan charchoqli va hayajonli yo‘lchilik endi ortda qolganidan va sevikli otalarining bag‘riga olinganlaridan sevinch ko‘zyoshlarini uzoq vaqt to‘xtata olmadilar.
Ruqiya sal oldinroq eri Usmon ibn Affon bilan birga hijrat qilib kelgan edi. U ham hamshiralarini bir-bir bag‘riga bosdi, yaqin bir yildan beri ko‘rmagan opasingillarini to‘yato‘ya hidladi, to‘yato‘ya yig‘ladi.
Endi Makkada opalari Zaynab qoldi. U xolavachchasi Abul Osga tur^mushga chiqqan edi. Undan Madinaga faqat salom keldi. O’zi qachon keladi, qachon otasini ko‘radi — noma’lum edi.

*   * *
Quyilgan g‘ishtlar qurib, masjid qurilishi boshlandi. Rasululloh (s.a.v.) birinchi toshni o‘z qo‘llari bilan qo‘ydilar. Undan keyin payg‘ambarimizning amrlari ila Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali (r.a.) galmagal bittadan tosh qo‘ydilar.
So‘ngra har kimga keltirgan toshini qo‘yishga izn berdilar. Poydevor ma’lum bir balandlikka yetgach, g‘isht tera boshlashdi.
191
G’ishtlar xiylagina katta,. bir donasini bir kishi bazo‘r ko‘taradigan darajada og‘ir edi. Rasululloh (s.a.v.) g‘ishtni ham, tuproqni ham o‘zlari tashidilar. Yillarcha bu xotirani rivoyat qilgan shohidlar u zotning changga, tuproqqa belangan muborak vujudlarini doim ko‘rib turgandek gapirishar edi.
Zilzambil g‘ishtlarni yelkaga qo‘yib yo qo‘ltiqlab inshoot sari borarkanlar, Sarvari olam (s.a.v.) «Ollohim, bu tashiyotgan yukim Haybarning xurmosi yo boshqa hosili to‘la yuk emas. Qasam ichaman Rabbimga, bu yanada toza, yanada xayrli bir yukdir...» ma’nosiga yaqin bir baytni aytardilar, mo‘minlar ham u zot bilan birga ayni shu baytni sevinch bilan takrorlashardi.
Vujudlar masjidga tuproq va g‘isht tashiydi, ko‘ngillar bu masjidda sajda qilinadigan Robbul Olamiynga yo‘nalgan. Sevinchla takrorlanayotgan bu baytlar ko‘ngillarning eng teran go‘shalarida jo bo‘lgan tuyg‘ularni, tushunchalarni ifodalamokda edi.
Ha, bu zamin, bu tuproqlar yanada xayrli, yanada pokizadir. Haybar yahudiylari olamni fasodga to‘ldirishga bir sarmoya o‘laroq to‘plagan yuk bilan bu tuproqlarni tenglashtirib bo‘larmidi? Haybarning xurmolari Ollohning bir ne’matidir, insonlarning qornini to‘yg‘azardi, xolos. Ammo bu tuproq va bu g‘ishtlar bilan insho etiladigan masjid qiyomatgacha mo‘minlarning sevikli ibodatgohiga, ziyoratgohiga aylanajak va «Payg‘ambar masjidi» unvoniga ega bo‘lajak. Bu masjidda o‘qilgan bir namoz boshqa masjidlarda o‘qilgan ming namozdan afzal bo‘lajak, yillab gunohlarga botib ketgan qalblar bu yerga kelib hurmat yuzasidan sajdaga bosh qo‘yajak va onasidan tug‘ilgandek pokiza holga kelajak edi. Bunday bir masjidning toshituprog‘i Haybarning yomonlik va fasod uchun yig‘ilgan yuklaridan albatta xayrliroq bo‘ladi.
Nabiyyi akram (s.a.v.) ba’zan: «Ollohim, hayot faqat oxirat hayotidir. Ansorni ham, muhojirni ham yorlaqashingni tilayman», ma’nosida bayt o‘qir edilar. Ba’zan bu baytda so‘zlar o‘zgarar, «Ollohim, mukofot oxiratda o‘zing beradigan mukofotdir. Ansorga ham, muhojirga ham saxiylik qilishingni, ikromehson etishingni tilayman», der edilar va quchoqlaridagi g‘ishtga muborak peshona terlari to‘kilsada, yuzlarida tabassum ila ishlar edilar. U zotning bu holatlari hech bir manfaat ko‘zlamasdan, xolis Olloh rizosi yo‘lida ter to‘kayotgan pok qalbli insonlarga g‘ayrat berib, oxiratda erishiladigan qiymatli mukofotni ko‘z oldilariga keltirib qo‘yardi.
Ish kizg‘in davom etarkan, mo‘minlardan biri: «Payg‘ambar ishlayapti, bizlar o‘tiramizmi? Bu holimiz ojizlarga yarashadigan hol bo‘ladiku», ma’nosida bayt o‘qidi. Atrofdagilarga yoqib tushdi bu bayt. Ish orasi endi hamma: «La’in qoadna vannabiyyu ya’mal...» baytini takrorlay boshladi.
Bu baytpi kim biladi necha marta takrorladi Ammor... G’ishtga borayotganida ham, g‘isht ko‘tarib qaytayotganida ham og‘zidan shu bayt tushmadi. Madinalik bir ishchi bu baytni ilk bor Ammordan eshitib, go‘yo o‘ziga kinoya qilinayotgandek tuyuldi. Takrorlangan sari uning jig‘iga tega boshladi.
— Menga qara, Sumayyaning o‘g‘li, — dedi, — ertalabdan beri nima deb shivirlayotganingni bilib yuribman. Bas qil, yetar endi. Yo‘qsa, shu tayoq bilan burning ni o‘lchab qo‘yaman.
Ammor unga ma’sum nazar bilan boqdi. Aqliga, hatto xayoliga ham kelmaydigan tarzda baholangan edi uning so‘zlari. Holbuki, bu so‘zlarni so‘ylagan sari Rasuli kibriyoga yana bir odim yaqinlashayotgandek his qilar, u zotning borliqlarini tashqarida emas, qalbining teranliklarida tasavvur etayotgan edi.