*   * *
Orasira endigina balog‘at yoshiga yetgan bir yahudiy yigitcha masjidni supuribsidirib turardi. Uchto‘rt kun ko‘rinmay qoldi. Janobi payg‘ambar (s.a.v.) xavotir olib, ketidan surishtirdilar. Kasal bo‘lib qolgan ekan. Rasululoh (s.a.v.) darhol birikki do‘stlari hamrohligida yahudiy bolani ziyorat qilgani bordilar. Ollohdan shifo tiladilar. U yoqbu yoqdan ancha suhbatlashib o‘tirishdi. Nihoyat payg‘ambar alayhissalom yigitchaga musulmon bo‘lishni taklif etdilar.
Yigit ne deb javob qilarini bilmay, otasining ko‘zlariga termuldi. «Nima qil deysiz, otajon?» degandek iltijo ma’nosi bor edi uning 6u qarashida.
Otasi ham kasallikdan kundankunga shamdek erib borayotgan o‘g‘liga qaradi. Hali o‘n gulidan bir guli ochilmagan, endiendi yigit bo‘lib kelayotibdi, shu yoshida dunyo bilan vidolashsa... O’lim tomon qadambaqadam yaqinlashayotganini ko‘zi ochiq har bir inson ko‘rib turardi. Dunyodan nasibasini ololmagan go‘dakning hech bo‘lmasa oxirati porloq bo‘lsin...
Shularni xayolidan kechirarkan, ota shafqat va marhamatomuz bir ovozla:
— O’g‘lim, Abul Qosimga itoat et, — dedi.
Yigitcha ham shunday javobni kutib turganday, sha
xodat kalimalarini aytib, musulmon bo‘ldi.
Bir ozdan keyin Hazrati Payg‘ambar (s.a.v.) u yerdan ketarkanlar, yo‘lyo‘lakay:
— Bu yigitni jahannamdan qutqargan Ollohga hamd etaman, — dedilar.

*   * *
Anas bir oqshom uyga kech keldi. Onasi Ummu Sulaym xavotirlanib o‘tirgan ekan.
— Qaerda qolding, o‘g‘lim, — deya qarshiladi.
— Payg‘ambarimiz meni bir yerga jo‘natdilar, — deb javob qildi Anas faxr ila.
— Kimga jo‘natdilar? Nima ish bilan?
— Bu bir sirdir, onajon. Payg‘ambarimizga oid bir sir.
Ummu Sulaym o‘g‘lining katta odamlarday bo‘lib qolganidan mamnuniyat sezdi:
— Unday bo‘lsa, hech kimga aytako‘rma, o‘g‘lim. Bir sir o‘laroq qolsin, — dedi.
Nima edi bu sir?
Payg‘ambarimizdan, Anasdan va xabar jo‘natilgan kishidan boshqa hech kim keyinchalik ham bu sirdan xabardor bo‘lmadi. Hattoki Anas uzoq yillar keyin, oppoq soqolli bir chol bo‘lib, o‘lim to‘shagida yotganida ham o‘sha omonatga xiyonat qilmadi. Samimiyat ila xizmatini qilib turgan Sobit alBunoniyga dediki:
— O’sha sirni hozirgacha ham bir kimsaga aytmadim. Agar uni hayotimda kimgadir aytishim mumkin bo‘lganida, uni albatta senga aytardim. Ammo bu endi abadiy bir sir o‘laroq qoladi... (Muslim, 4/1926.)

* * *
Madinalik musulmonlardan Sa’d ibn Muoz bir kuni umra qilish niyati bilan Makkaga yo‘l oldi. Shaharga yetib kelgach, eski tanishi Umayya ibn Xalafning uyiga tushdi, Umayya Madinaga kelsa, Sa’dning mehmoni bo‘lar, Sa’d doim Umayyaning yonida qolar edi.
Suhbat mobaynida Sa’d Ka’bani tavof etmoqchi ekanini aytdi.
— Qaysi payt tavof qilsam yaxshi bo‘ladi? — deb so‘radi.
Eng munosib vaqt peshindan keyin hamma qaylula uyqusiga ketgan payt deb topildi. Birga chiqishdi, Ka’baga borishdi. Sa’d tavof qila boshladi. Aksiga olib, Abu Jahl ham o‘sha yerda ekan. Ko‘zlariga uyqu kelmay chiqqan, shekilli.
— Kim bu odam? — deb so‘radi Umayyadan.
— Yasribdan Sa’d ibn Muoz, mehmonim, — dedi Umayya.
Abu Jahlning tepa sochi tikka bo‘ldi. Sa’dning qarshisiga chiqdi:
— Menga qara! — dedi o‘shqirib. — Sen shu onda istaganingcha Ka’bani tavof qilyapsan. Holbuki bizning jamoatimizni to‘zitib ketgan Muhammadga va sheriklariga shaharlaringdan boshpana berib, yordam qildilaring. Qasam ichamanki, agar Umayyaning himoyasida bo‘lmasayding, bu yerdan sog‘omon chiqib ketolmasding.
Sa’d ibn Muoz Abu Jahlning bu tarbiyasizlarcha muomalasi qarshisida asabiylashdi.
— Agar sen mening Ka’bani tavof etishimga to‘sqinlik qiladigan bo‘lsang, men undan battarrog‘ini qilaman!
— Nima qila olarding?
—Shom tijorat yo‘lini kesib qo‘yaman.
Umayya oraga kirdi:
— Ey Sa’d, gapingni qaytib ol. Qarshingdagi odam bu vodiy xalqining kattasi va xo‘jayini.
«Ey, qurib ketsin bunaqa xo‘jayin, yer yutsin bunday kattani!» deya xayolidan kechirdi Sa’d, So‘ngra:
— Ey Umayya, — dedi qizishib. — Hech shubha qilmaginki, U keltirgan din kundankunga tarqalib kengayib, ufqlargacha yoyiladi. Bu yerlarda ham dinning hukmi o‘tadigan bo‘ladi. Hech kim 6u dinning yoyilishiga monelik qila olmaydi.
Umayya uning so‘zini bo‘ldi:
— Ey Sa’d, toki biz tirik ekanmiz, 6u yerlarga u oyoq bosolmaydi. Sen ham buni bilib qo‘ygin!
Dahanaki jang tobora avjga mindi. Sa’d ham o‘zini tutolmay qoldi.
—Senga kelsak, ey Umayya, — dedi, — men Ollohning rasulidan seni o‘ldirishlarini eshitdim.
Umayyaning rangi oqarib ketdi.
— Makkada o‘ldirarkanmi? — deb so‘radi.
— Unisini bilmayman, — dedi Sa’d, — ammo bu so‘zni shaxsan o‘zlaridan eshitdim, ishonaver.
—   O’zi o‘ldirarmishmi?
—   Uni ham bilmayman.
Endi mehmondorchilik bo‘lmasligi tayin, na mehmon sifatida Sa’dning va na mezbon sifatida Umayyaning bunga kayfiyati qoldi. Shu bois Sa’d o‘sha yerdayoq tuyasiga mindida, «Qaydasan, Madina?» deya jo‘nab ketdi.
Mojaroni kuzatib turgan Abu Jahl olovga yana o‘tin qalamoqchi bo‘ldimi:
—   Nima gap, ey Umayya, birdan oqaribbo‘zarib ketding? — deya o‘smoqchiladi.
—   Eshitmadingmi yasriblikning so‘zlarini, ey Abul Hakam?
—   Eshitdim, nima bo‘libdi?
—   Meni, o‘ldiraman, debdiku.
—   Aytsa, aytar. Keliboq o‘ldirayotgani yo‘qku.
—   Ammo, bilasanki, Muhammad yolg‘on gapirmaydi.
Abu Jahl asabiylashdi:
— Yolg‘on gapirmasa, bor, sen ham uning diniga kir, qani, nega turibsan?!
Umayya boshi egilgan holda:
— Uning diniga kiradigan bo‘lganimda, sen bilan maslahatlashib o‘tirmasdim, — dedi va xomush uyiga yo‘l oldi.
Uyida xotini xavotirla kutib oldi.
— Senga nima bo‘ldi, o‘ychan ko‘rinasan?
Umayya bo‘lgan voqeani aytib berdi. Xotinining ko‘nglidan «Muhammad yolg‘on gapirmaydi» degan so‘z bilan birga, bir achchiq fig‘on sizib o‘tdi.
«Endi qochib qutulolmasang kerak», degan ma’noda erining yuziga qaradi.
Umayya xotinidan bir gap kutib o‘tirmay, qarorini bildirdi:
— Eng yaxshi chora Makkadan tashqariga chiqmaslik.

* * *
Juma namozlariga Rasuli akram (s.a.v.) katta ahamiyat berardilar. Bir kuni yana 6u mavzuda to‘xtalib, bunday dedilar:
— Kim chiroyli tahorat olib, juma namozi uchun masjidga kelib, jimgina xatibga quloq solib tinglasa, uning ikki juma orasi qilgan gunohlari kechiriladi, xam uch kun ortig‘i bilan. Lekin kim xutbaga keragicha e’tibor qilmasa va, masalan, o‘ynab o‘tirsa, behuda ish qilgan va mukofotdan mahrum qolgan bo‘ladi. Juma kuni masjidlarning eshiklariga farishtalar kelib o‘tiradi, kelganlarni navbat bilan qayd etib boradi. Ilk kelganlar bir tuyani qurbonlik qilgandek savob oladilar. Keyinroq kelganlar bir sigir, undan keyingilar shoxli bir qo‘chqor qurbon qilgandek hisob qilinadilar. To‘rtinchi guruh tovuq, beshinchi guruh esa, tuxum sadaqa qilgandek savobga erishib, Ollohga yaqinlikni orzulagan insondek muomala ko‘radilar. Imom xutba o‘qishi uchun minbarga chiqqanida, malaklar ham daftarlarini yopib, masjidga kiradilar va xutbani tinglaydilar.
Payg‘ambarimiz juma namoziga alohida bir kiyim kiyishni odat qilgan edilar. Xutba o‘qiydigan joyda jamoatga qarab o‘tirib, azonni eshitar, keyin turib bir xurmo ustuniga tayanib, Ollohga hamd ila bir va’z boshlar, mo‘minlarga tavsiyalar qilar, yaxshilik va saodatga olib boradigan yo‘llarni ko‘rsatar, barcha mo‘minlar haqiga duolar qilar edilar.
Xutba orasida qisqa bir muddatga o‘tirib, keyin yana turardilarda, hamd ila boshlagan xutbalarini davom ettirardilar.
Xutbadan keyin jamoatga imom bo‘lib, ikki rakat farz namoz o‘qirdilar. So‘ngra Sultoni anbiyo (s.a.v.) bunday degan edilar:
— Kim jumadan keyin namoz o‘qimoqchi bo‘lsa, to‘rt rakat namoz o‘qisin.
Ba’zan payg‘ambarimiz (s.a.v.) o‘zlari uyda ikki rakat namoz o‘qigan paytlari xam bo‘lgan. Natijada Rasulullohning (s.a.v.) ashoblari farzni o‘qigandan keyin to‘rt yoki olti rakatdan namoz o‘qiy boshlaganlar. Ba’zilar to‘rt, ba’zilar olti rakat o‘qirdi. Vaqtning bo‘sh yo tig‘izligiga qarab, ba’zan to‘rt, ba’zan olti rakat o‘qiydiganlar ham bor edi.
Bir suhbatda Rasululloh (s.a.v.) yaxshi amallarning dunyoda ham najot vasilasi bo‘lishini anglatdilar:
— Sizdan avvalgi ummatlardan uch kishi birgalikda yo‘lga chiqdi. Kechani o‘tkazish uchun bir g‘orga kirdi. Ittifoqo, tog‘dan bir tosh tushib, g‘orning og‘zini ber kitib qo‘ydi. Buni ko‘rgach, o‘zaro shunday deyishdi: «Qilgan biron yaxshi amallarimizni aytib, Olloh taolodan madad so‘rashdan boshqa bizni biron narsa qutqara olmaydi». Ulardan biri bunday dedi: «Ollohim, mening keksa onam va otam bor. Ularni yedirmasdan ichirmasdan oldin bolalarimga ham, hayvonlarimga ham bir narsa bermasdim. Bir kuni o‘tin olib kelish uchun ketgan edim. Kechroq qaytdim. To ovqat tayyor bo‘lguncha, uxlab qolishibdi. Uyg‘otishga haddim sig‘madi. Ikkinchi yoqdan, ovqatni oilamga ular yemasdan oldin berolmasdim ham. Tovoqni qo‘limdan qo‘ymay, ularning uyg‘onishlarini tonggacha kutib chiqibman. Bolalarim atrofimda yig‘lashadi. Nihoyat otaonam uyg‘ondiyu sutlarini ichirib, ko‘nglim tinchidi. Ollohim, bu ishni sening roziliging uchun qilganimni tasdiq etang, bizga kenglik ber, bu toshdan kelgan baloni ketkaz», dedi. Bu hikoyadan keyin toshxiyol surilib tirqish paydo bo‘ldi. Lekin qutulib chiqib ketish uchun u kifoya emasdi. Hamrohlardan ikkinchisi so‘z boshladi: «Ollohim, amakimning bir qizi bor edi. Insonlar ichida menga undan seviklisi yo‘q edi. Bir ayol qanchalik sevilishi mumkin bo‘lsa, men ham uni o‘sha darajada sevardim. Ko‘nglim tusagan ishni qilmoqchi bo‘ldim, ko‘nmadi. Nihoyat yurtimizga qurg‘oqchilik keldiyu uni menga muhtoj qildi. Orzuimni bajarishga ko‘nish sharti bilan unga yuz yigirma dinor berdim. Qabul etdi. Endi maqsadimga yetay deb turganimda: «Ollohdan qo‘rq va muhrimni nohaqlik bilan, nikohsiz buzma», dedi. Darhol orqaga chekildim, bergan pulimdan ham voz kechdim. Ollohim, buni sening roziliging uchun qilganimni tasdiq etsang, bizga kenglik ber va bu toshdan kelgan balodan xalos qil», dedi. Tosh yana bir oz surildi. Lekin ochilgan tirqishga hali ham odam sig‘masdi. Shunda uchinchisi hikoyasini boshladi: «Ollohim, men bir necha ishchi ishlatdim. Hammasiga haqlarini berdim. Ammo ichlaridan birisi haqini olmadi, tashlab ketdi. Men uning haqini ishlatdim, hatto shu darajadaki, natijada anchamuncha molga sohib bo‘ldim. Ma’lum vaqt o‘tgach, oldimga keldi va: «Ey Ollohning bandasi, menga ber haqimni», dedi. «Ko‘rib turganing shu tuya, sigir, qo‘y va xizmatchilar senikidir», dedim. «Ey Ollohning bandasi, meni mazax qilyapsanmi?» dedi. «Mazax qilmayapman, bular seniki», dedim va ahvolni tushuntirdim. Haligi odam hech narsa qoldirmasdan hammasini olib ketdi. Ollohim, buni sening roziliging uchun qilganimni qabul etsang, bizga kenglik ber va bu toshdan kelgan balodan bizni xalos qil», dedi. Shu payt tosh yana bir oz ochildi va u yerdan chiqib ketdilar...

* * *
Rasululloh (s.a.v.) Muoz ibn Jabal bilan qayoqqadir ketayotgan edilar. Yolg‘iz ikkalalari. Rasuli akram (s.a.v.) birdan:
—   Ey Muoz! — deb chaqirib qoldilar.
—   Labbay, ey Ollohning rasuli!
Biron narsa desalar kerak, degan qanoatda Muoz kutdi, biroq payg‘ambarimizdan boshka sado chiqmadi. Shu holda ancha jim ketdilar. Endi hech narsa demasalar kerak, deb o‘ylagan ham ediki:
—   Ey Muoz! — deb qoldilar yana.
—   Labbay, yo Rasululloh. Amringizga muntazirman. Lekin u yana behuda kutdi: ancha yurib qo‘yganlariga qaramay, bir og‘iz ham so‘z aytilmadi. Endi umidini uzgan paytda uchinchi marta xitob yangradi:
— Ey Muoz!
Boshqa odam bo‘lganida... Ammo chaqirayotgan Ollohning rasuli edi, Ollohning rasuli esa, maqsadsiz bir ishni qilmaydi! Shu bois bu gal ham intizorlik ila javob qildi:
— Labbay, yo Rasululloh...
Shunda Payg‘ambar (s.a.v.):
— Bandalar ustida Olloh taoloning haqqi nima ekanini bilasanmi? — dedilar.
— Olloh va rasuli yaxshi biladi, — dedi Muoz.
— Ollohning bandalari ustidagi haqqi ibodat qilishlari, hech bir narsani unga sherik qilmasliklaridir.
So‘z shu yerda tugadi. Yo‘lchilik davom etdi.
—   Ey Muoz! — dedilar yana Sarvari olam (s.a.v.).
—   Labbay, yo Rasululloh!
— Bandalar buni qilganlari taqdirda Olloh taoloning ustida bandalarning haqqi nima bo‘ladi, bilasanmi?
—   Olloh va rasuli yaxshiroq biladi.
—   Ularga azob bermasligidir.
— Bu xushxabarni insonlarga yetkazsamda, sevinsalar, maylimi, yo Rasululloh?!
— Unda ular tanbal bo‘lib qolishadi...
Suhbat shu yerda to‘xtadi. Safar davom etardi. Nabiyyi akramning (s.a.v.) asl maqsadlari — avval diqqatni jalb qilib, aytilajak so‘zni Muozning zehniga mustahkam joylashtirmoq edi. Shunchaki eshitib qo‘yadigan gap emasdi bular. Bunday bir usulni qo‘llashdan murodlari endi anglashildi. Harholda, bu so‘zlar asrlar keyin keladigan ummatga ham ayni soflik ichida yetkazilishi uchun aytilgan edi. Zehnlarga joylashtirish uchun eng qulay va samarali choratadbir edi bu.
Bir oz yana yurgach, yerga cho‘kishdi. Muoz vujudi Rasulullohning (s.a.v.) muborak vujudlariga tegatega yonma-yon qilgan bu safarining zavqini hech qaerdan topa olmas, bu saodatni hech bir narsa evaziga almashtirishni istamas edi.
Ammo ish bu bilan tugamaydiganday edi. Nabiyyi akram (s.a.v.) Muozning qo‘lidaya tutdilar:
— Ey Muoz, Ollohga qasamki, men seni yaxshi ko‘raman. Har namozingdan keyin mutlaqo ushbu duoni o‘qishingni tavsiya etaman: «Ollohim, seni zikr etish, senga shukr qilish va senga chiroyli ibodat qilishim uchun menga madad ber».
Muoz ko‘zlarining ichiga qarab gapirayotgan Rasulullohning (s.a.v.) bo‘yinlariga yopishib quchoqlab olay dedi. Ollohning eng ulug‘ rasuli, yana buning ustiga qasam bilan, uni sevishini aytayotgan edi! Ichidagi hayajonni, sevinchni anglata olish uchun Muozning bir emas, ming tili bo‘lsa ham, yana yetmas edi. Ko‘zlarining ichigacha bir issiklik singdi. Keyin yosh tomchilari holida oqdi bu sevinch ifodalari. Rasulullohning unga maxsus tavsiya etgan duolarni poklik ichra Mavlosiga aytarkan, lablari hayajon va sevinchdan titrar edi.
Muoz bu safarni qalbining eng tubida aziz bir xotira o‘laroq saqladi. O’qigan har namozining orqasidan qo‘llarini ko‘tarib, Rasulullohning qo‘llariga tegib turibdi, degan xayol va tushuncha ila «Ey Muoz, vallohi, men seni yaxshi ko‘raman» so‘zlarini eshitaeshita, o‘rgatilgan u duoni takror etdi: «Ollohim, seni zikr etishim, senga shukr qilishim va senga chiroyli ibodat qilishim uchun menga madad ber».
Muoz hayotining oxirigacha bu duoda davom etdi. O’sha safarning xotirasini umri bo‘yi qalbining teranliklarida, faqat o‘ziga xos bir tarzda asrabavayladi. O’lim to‘shagida yotganini, dorul baqoga ko‘chish vaqti yetganini anglabhis etgan paytida u shirin xotirani o‘zi bilan mozorga olib ketishga ko‘ngli rozi bo‘lmadi. Ko‘z o‘ngida o‘sha muborak safar qaytadan jonlandi. Go‘yo Nabiyyi akramni (s.a.v.) orqalaridan quchoqlagan: «Sizni tashlamayman, sizdan ayrilmayman, yo Rasululloh!» deya yopishib olganday...
O’yga cho‘mgan ko‘zlari bir muddat shunday qoldi. Keyin bu safarni butun tafsiloti bilan gapirib berdi...
Endi ikkinchi bir safar boshlanayotgan edi. Yana Rasuli akram (s.a.v.) hamrohliklarida, yana u zotning izlaridan davom etuvchi abadiy hayotning, oxirat olamining safari...
Muoz (r.a.) oxirat olamiga ana shunday xotiralar hamrohligida ko‘chdi.

* * *
Madinalik musulmonlardan juda faqir bir kishi Rasululloh (s.a.v.) huzurlariga kelib, yordam istadi.
—   Uyda ishga yaraydigan hech narsang yo‘qmi? — deb so‘radilar Sarvari Olam.
—   Bitta ko‘rpamiz bor, — dedi u odam, — yarmini ostimizga to‘shaymiz, yarmini ustimizga yoiamiz. Yana bir idishimiz bor.
— Ularni menga keltir. Borib olib keldi. Payg‘ambar (s.a.v.) ularni qo‘llariga oldilarda, atrofdagilarga ko‘rinarli darajada balandga ko‘tarib:
— Bu ikkisini sotib olmoqchi bo‘lgan bormi? — deb e’lon qildilar.
— Men ularga bir dirxam beraman, — dedi kimdir.
— Bir dirhamdan ko‘proq beradigan yo‘qmi?
Ovoz chiqmadi.
— Bir dirhamdan ortiqroq beradigan yo‘qmi? —deb yana so‘radilar.
Yana hech kimdan javob bo‘lmadi. Payg‘ambarimiz uchinchi marta takrorladilar. Bu gal boshqa bir kishi:
— Men ikki dirhamga olaman, — dedi.
Payg‘ambarimiz ko‘rpa bilan idishni unga berib, pulni
oldilar. Haligi odamga:
— Bu ikki dirhamning biriga yegulik biron narsa olda, oilangga yedir. Ikkinchisiga bir bolta sotib olib, mening oldimga kel, — dedilar.
Odam ketdi va bolta olib keldi. Payg‘ambarimiz uni o‘z qo‘llari bilan sopladilar.
— Bor, o‘tin olib kelib sot. O’n besh kungacha seni ko‘rmayin, — dedilar.
Boyagi odam chiqib ketdi.

* * *
O’sha kunlar bo‘lsa kerak, Rasululloh (s.a.v.) yonlarida hozir bo‘lgan yettisakkiz sahobiy bilan ko‘risharkanlar, birdan so‘rab qoldilar:
— Ollohga va rasuliga bay’at qilmaysizlarmi (har
amriga bo‘ysunish haqida so‘z bermaysizlarmi)?
Hamma hayron bo‘ldi. Umr bo‘yi har bir buyruqlarini bajarishga so‘z berganlariga hali hech qancha bo‘lmagan edida.
— Biz sizga bay’at qilgan edik, yo Rasululloh, —deyishdi.
Payg‘ambarimiz bu gapni go‘yo eshitmadilar.
— Ollohning rasuli bilan ahdlashmaysizlarmi? —dedilar.
Yana o‘sha javob berildi. Bunday bir ahdlashuv bo‘lgani, hali ko‘p vaqt o‘tmagani ham eslatildi. Payg‘ambarimiz yana eshitmagandek, uchinchi marta taklifni takrorlaganlaridan keyin sahobiylar qo‘llarini uzatdilar.
— Biz sizga har amringizni bajarishga so‘z bergan edik. Bu gal qanday ish uchun bay’at qilamiz, ey Ollohning rasuli? — deya so‘rashdi.
Shunda Janobi Payg‘ambar (s.a.v.):
— Ollohgagina qullik qilishga, unga hech narsani shirk qo‘shmaslikka, besh vaqt namozni o‘qishga va menga itoat qilishga so‘z beringlar. Hamda... — deya bir muddat to‘xtab turdilarda, pichirlagan ovozda qo‘shimcha qildilar: — Hamda hech kimdan biron narsa istamang, tilanmang.
Rasuli kibriyoning (s.a.v.) bu tavsiyalari shu yerda hozir bo‘lganlarga haqiqiy ma’noda ta’sir etishi aniq edi. Ulardan biri bo‘lmish Avf ibn Molik oradan yillar o‘tib, bu hodisa bilan aloqador xotirasini anglatar ekan, bunday degan edi: «Ot ustida turganda qamchisi tushib ketganlar bo‘lardi, ammo uni olib berishni ham yerda turganlardan iltimos qilishmas edi» (ya’ni, o‘zlari tushib olishardi).

*   * *
Salmon musulmon bo‘lganidan beri fursat topgan zahoti masjidga kelar, Rasulullohning (s.a.v.) orqalarida namoz o‘qish saodati ila sharaflanib qaytar edi. Juma namozlariga kela olmagan paytlari ham bo‘ldi, ichi yondi. Buning iztirobini chekar ekan, qullarga juma namozi farz emasligini o‘rgangach, bir oz xotirjam tortdi. Ollohning eng oxirgi payg‘ambarining da’vatini qabul etganlardan bo‘lishdek bir baxt ichida yashardi. Ammo ayni chokda, birovning quli edi. Ex, uni kufr hayotidan qutqarib imonga qovushtirgan Ulug‘ Mavlo bir kun kelib qullikdan ham qutqarib, hurriyatini qo‘liga berarmikan?!
Shu onda xo‘jayini bilan o‘rtalarida biron kelishmovchilik yo norozilik yo‘q edi. Salmon ko‘rsatilgan ishlarni istalganidan ham chiroyli bajarar, shuning uchun hech kim uning ibodatlariga aralashmas edi.

*   * *
Muharram oyining o‘ninchi kuni yahudiylarda bir o‘zgarish ko‘rildi: ular yemasichmas edilar. Rasululloh (s.a.v.) sababini so‘radilar:
— Olloh taoloning Musoni (a.s.) Fir’avndan, askaridan qutqargan kundir bu kun. Shuning uchun ro‘za tutamiz, — deb javob berishdi.
Payg‘ambari zamon (s.a.v.) sahobalariga o‘girildilar:
— Biz Musoga ulardan ham yaqinroqmiz, unga do‘st bo‘lishga ulardan ko‘ra loyiqroqmiz, — dedilar va hamon o‘sha kuniyoq ro‘zaga niyat etdilar. Ashobi kiromga o‘sha kunni ro‘za bilan o‘tkazishni buyurdilar.
Keyingi yili Hazrati Musoga yana ham bog‘liqlikning bir alomati o‘laroq o‘sha kundan oldingi va keyingi kunlarni ham ko‘shib, Muharram oyining to‘qqizinchi, o‘ninchi va o‘n birinchi kunlarini ro‘zador holda o‘tkazishni maqsad qilib qo‘ydilar.

* * *
Abu Zarr hayotida bir kuni shunday hodisa ro‘y berdi, undan olgan sabog‘i umriga tatigulik bo‘ldi. Bu bahonada esa, Islom dinining insonlar o‘rtasidagi munosabatga doir yana bir olijanob hukmi joriy bo‘ldiki, barcha mo‘minlar to qiyomatgacha hayotlarida bu hukmga qat’iy rioya etajaklar.
Xullas, Abu Zarr qora tanli bir odam bilan janjallashib qoldi. Urtada qattiq gaplar o‘tdi. Abu Zarr unga hatto:
— Onang arab emas sening, ey qora xotinning o‘g‘li! —deb yubordi.
Bu so‘zlar u odamga haddan tashqari og‘ir keldi. Darhol Rasulullohning (s.a.v.) huzurlariga borib shikoyat qildi. Payg‘ambarimiz Abu Zarrni chaqirdilar:
— Ey Abu Zarr, senda johiliyat axloqi bor ekan. Qanday qilib bir insonni onasiga qarab ayblaysan?
Abu Zarr o‘zini oqlamoqchi bo‘ldi:
— Ey Ollohning rasuli, kimdir kimnidir so‘ksa, onasi yo otasini so‘kadida, dedi. Bu e’tiroz bilan u ikkinchi bor xatoga yo‘l qo‘ydi.
Payg‘ambarimiz unga avvalgi so‘zlarini takrorladilar.
Abu Zarr bu ikkinchy tanbehdan keyingina o‘ziga kela oldi.
Darhaqiqat, haligi odam unga og‘ir so‘zlar aytgan bo‘lishi mumkin, lekin Rasululloh (s.a.v.) komillikni undan kutayotgan edilar. Chunki Abu Zarr Islom dinini ilk qabul qilganlardan bo‘lib, bu dinga ko‘ngildan bog‘lanib ketgan edi. Binobarin, Payg‘ambari zamon (s.a.v.) Abu Zarrda endi o‘jar va qo‘pol bir odamni emas, kechirimli, mehribon va muomalali insonni ko‘rmoqchi edilar. To‘g‘ri, u odamga uning aytganiga qaragaida o‘n barobar qattiq gapirish hech qiyin emas, ammo bu ish nafsga ergashish, shaytonning chaqirig‘ini qabul etishning bir natijasi bo‘lardi, xolos. Rasulullohning (s.a.v.) tarbiyalari ostiga kirgan bir inson bilan bunday qo‘pol muomala orasida biron munosabat bo‘lishi mumkinmi?
Qolaversa, u odamning qo‘polligiga javoban bu ham og‘ir so‘zlar aytsa, albatta rozi bo‘ladi, nafsi shodlanadi, lekin kechirsa, Ollohning roziligiga erishib, yaxshilik va fazilat yo‘lida go‘zal o‘rnak bo‘ladi.
Bir insonni kimdan tug‘ilganiga qarab ayblash johiliyat davridan qolgan ayanchli bir illat sifatida endi aslo takrorlanmasligi kerak edi. Qorani ham, okni ham Olloh yaratganini bilaturib, Abu Zarr bunday muomalasi bilan qusurni kimga ag‘darayotganini o‘ylab ko‘rdimikan?
Dunyoga qaysi onadan va qaysi otadan kelishini kim tayin eta olibdiki, bu odam ham Abu Zarrning haqoratiga yo‘liqmaslik uchun otaonani tanlay oladi? Kim o‘zining qora yoki oq rangda dunyoga kelishiga aralasha olganki, bu odamning onasi ham o‘z rangini tayin etsin?
Shunday ekan, bu odamni onasi, uning rangi va millatidan ayblash qaysi o‘lchovlarga sig‘adi? Bunga johiliyat axloqi deyilmasa, nima deyiladi, axir?!
Payg‘ambarimiz unga: «Senda johiliyat axloqi bor ekan», der ekanlar, mana shularni tushuntirmoqchi edilar.
Holbuki, Abu Zarr kim edi? Kaltaklanishini bilaturib, mushriklar huzurida, Islom dinini qabul etganini ilk bor hayqirib e’lon qilgan bir odam! Uning Islom dinidan boshqa o‘lchovi bo‘ladimi?
Pushaymon bo‘ldi Abu Zarr. O’shandan keyin to hayotining so‘nggigacha birovni onasi yoki otasi tufayli ayblamadi.

* * *
Bir xotin Rasulullohni izlab, masjidga keldi. Dardini aytib, shifo tilashlarini so‘ramoqchi bo‘lgan ekan. «Marhamat, gapir, qulog‘im senda», degan ma’nodagi qarash bilan kutib oldilar. Xotin bundan jasoratlandi, maqsadini bemalol ayta olishiga qanoat hosil qildi.
— Ey Ollohning payg‘ambari, men tutqanoq kasaliga yo‘liqqanman. Iltimos, bu kasallikni aritishini so‘rab Ollohga duo qilsangiz. Kelishdan maqsadim shu edi,— dedi.
251
Hazrati Payg‘ambarning (s.a.v.) javoblari uni katta imtihon ostonasiga olib kelib qo‘ydi:
— Istasang, sabr qil, buning evaziga senga jannat beriladi. Istasang, senga ofiyat berilishi uchun Ollohga duo qilaman.
«Istasang, dunyo rohatini, istasang, oxirat huzurini tanla», deganlari edi bu.
Bir onda dunyo hayoti ko‘z o‘ngida gavdalandi. Kichik bir qizcha... to‘laqonli bir ayol... tushuncha va muomalasi og‘irbosiq komil bir inson... beli bukilgan keksa kampir... va nihoyat yelkalar ustida oxirgi safarga ketayotgan bir foniy...
Bu muhokama juda qisqa vaqtda kechdi. Qarorini shaxsan o‘zi, azmu iroda to‘la bir ovoz ila berdi:
— Sabr qilaman!..
Qisqagina bu javobdan Rasulullohning (s.a.v.) yuzlarida nur jilvalandi va shu’lalar paydo bo‘ldi, mamnuniyat izlari ko‘rindi. Bu javob mustahkam bir imonga, sof bir tushuncha va niyatga dalolat qilardi. Dunyoning foniyligiga haqiqatan ishongan, oxiratni boqiy deb bilgan bir insongina shunday javob qila olardi.
Rasululloh (s.a.v.) ekkan irshod urug‘lari hozirdanoq ko‘karib kurtak ota boshlagan edi.
Ayol yana bir muddat turdida, so‘ng boshqa bir narsa iltimos qildi:
— Yo Nabiyalloh, tutqanoq tutgan paytida badanim ochilib qoladi, shundan uyalaman. Duo qiling, badanim ochilib qolmasin, — dedi.
Payg‘ambar (s.a.v.) qo‘l ochib, duo qildilar. Masala o‘sha yerdayoq hal bo‘ldi. Payg‘ambarimizning bu niyozlarining rad etilmasligi aniq edi.
Ayol kelgan tarafiga qaytib ketar ekan, jannati ayol ekaniga ishongan bir zot orqasidan havas bilan qarab qoldi...
U ko‘zdan g‘oyib bo‘lgach, Rasululloh (s.a.v.) sheriklariga bunday izoh berdilar:
— Mo‘minga kelgan har musibat tufayli Olloh taolo uning yaxshiligini orttiradi. Yoki yomonliklaridan birini o‘chiradi. Garchi bu musibat oyog‘iga tosh botishi yo tikan kirishi bo‘lsa ham.