* * *
Qurayshliklar tirikchiliklarini ta’minlash uchun ketmaket karvon jo‘natishga majbur edi. Musulmonlar esa, bu karvon yo‘llarini nazoratlariga olib, qurayshliklarni qiyin ahvolga solishga va mag‘lub etishga g‘ayrat qilishar edi. Bu havfdan osonlikcha qutula olmasliklarini anglasalar, bas edi. Rasululloh (s.a.v.) goho shaxsan o‘zlari bu guruhlar bilan birga yo‘lga chiqar edilar. Shunday vaqtlari ba’zan Sa’d ibn Ubodani, ba’zan Sa’d ibn Muozni Madinaga vakil qilib qoldirardilar. Amr ibn Ummu Maktumni ham vakil qilgan paytlari bo‘ldi.
Bu vakil tayinlashda ba’zan Hazraj qabilasidan, ba’zan Avs qabilasi kattalaridan tanlashlari, ba’zan esa, bu ishni muhojirlardan biriga yuklashlari bejiz emasdi. Bu bilan u zot Madina musulmonlarining har biriga alohida e’tibor berayotganlarini va har birining ko‘nglini olish yo‘lini tutayotganlarini ko‘rsatardi.
Nabiyyi akram (s.a.v.) Madinadan Quraysh karvonlarini ta’qib etib chiqqan kezlarida biror marta ham ularga duch kelmadilar. Shunga qaramay, bu safarlarda ba’zi qabilalar bilan bir-birlariga zarar bermaslik haqida yoxud tajovuz paytida hujum qilganlarga yordam ko‘rsatmaslikka doir shartnomalar tuzildi. Shunday qilib, avval Madina atrofidagi qabilalardan kelishi mumkin bo‘lgan zararning oldi olindi. Chunki kurayshliklar Madinaga hujum qilganlari taqdirda ham endi bu atrofdagi mushriklardan yordam olisholmaydi.

* * *
Hijratga ham o‘n yetti oy bo‘layotgan edi. Bir kuni Rasululloh (s.a.v.) janoblari Abdulloh ibn Jahsh qo‘mondonligi ostida sakkizo‘n kishilik bir guruh hozirladilarda, qaerga borishlari va nima qilishlarini aytmadilar. Abdullohni chaqirib, qo‘liga bir maktub tutqazdilar:
— Do‘stlaring bilan ikki kun yo‘l yurgach, bu maktubni ochasan, buyrug‘imga ko‘ra harakat qilasan. Do‘stlaringdan hech birini bu amrimning ijrosiga majburlama, — dedilar.
Abdulloh birodarlarini olib, yo‘lga chikdi. Nima maqsadda ketishayotganini hech kim bilmasdi. Biroq ko‘ngillarida Rasululloh (s.a.v.) amrlari bilan ketilayotganini
bilishar, shu holning huzurini tuyib borishar edi. Modomiki u zotning amrlari bilan ketilayotgan ekan, ko‘ngillarda ham u kishining xotiralari bo‘lishi lozim. Safarda go‘yo u zot ham borday safar bo‘lishi, borliklari his etilishi, yurganda ham, to‘xtaganda ham birga yurishlari, birga to‘xtashlari lozim edi. Xuddi shunday qilindi ham. Ortda qolgan xotiralar yodga olindi, butga topinadigan mushrik holidan har bir qadamini Olloh rizoligi uchun tashlaydigan, har odimida Imomul anbiyo (s.a.v.) bilan birga bo‘lish orzuila yashaydigan kishilar holatiga olib kelgan Aziz Do‘stning go‘zal so‘zlari zikr qilindi. U zot Olloh taolodan olgan va insonlarga yetkazgan Qur’on oyatlari suhbatlarga vasila bo‘ldi.
Ikki kunlik safar ana shunday o‘tdi. Yo‘l davomida xurjundan bittaikkita xurmo yeb qorinlar to‘ydirildi, meshlardagi ilib qolgan suvlar ichildi. Vujudlar charchadi, ammo ko‘ngillar Ko‘ngil Sultonini eslashlar bilan tin oldirildi. Xuddi tashlagan har odimlarila Rasulullohga (s.a.v.) yanada bir oz yaqinlashishar, borliqlarini ichlarida yanada kuchli bir tuyg‘u bilan his qilishar edi.
Bir gal dam berilganida Abdulloh maktubni chiqardi. Oldin o‘zi o‘qidi. «Amringiz bosh ustiga, yo Rasululloh!» dedida, birodarlari eshitadigan tarzda takrorladi:
«Bu maktubni o‘qigach, Makka bilan Toif orasida joylashgan Naxla mavqeiga bor. U yerda Qurayshni kuzat, ma’lumot olda, bizga xabar keltir».
Keyin payg‘ambarning safar oldidan aytganlarini ma’lum qildi:
— Hech biringizni bu buyruqni bajarishga zo‘rlamasligim haqida payg‘ambarimizdan amr olganman. Kim Madinaga qaytmoqchi bo‘lsa, qaytsin. Bu qaytish aslo ayblanmaydi, ma’zur ko‘riladi.
Ammo hech kimdan sado chiqmadi.
— Sen nima deysan, ey Abu Huzayfa?!
Abu Huzayfa «Bu savoling qanaqasi...» degandek qaradi. Birikki soniya shunday qarab turdi. So‘ng ko‘zlari aytib turgan ma’nolarni tiliga ko‘chirdi:
— Biz nima deyishimizni ilgari aytib qo‘yganmiz, ey Abdulloh. Yurtimizni, oilao‘chog‘imizni, otalarimiz to‘plagan mo‘l sarvatni hammasini Rasulullohga bog‘lanishga qilgan ahd ila tark etganmiz. Endi biz uchun bu yo‘ldan qaytish yo‘q, — dedi u.

Abu Huzayfa mashhur Utba ibn Robianing o‘g‘li edi, musulmon bo‘lgach, katta bir sarvatdan ayrilganiga hech shubha yo‘q.
Abdulloh ketmaket boshqa birodarlari — Ukkosha ibn Mihsanga, Sa’d ibn Abu Vaqqosga, Utba ibn G’azvonga, Vohid ibn Abdullohga, Xolid ibn Bukayrga, Suxayl ibn Bayzoga, Amr ibn Robiaga qarab chiqdi.
Ular bosh silkib, yengil ishoratlar berishdi: «Abu Huzayfa aytgan qarorda qat’iymiz, qaytish yo‘q». Tez bir qarorga kelishdi: endi bu yerda turishning foydasi yo‘q. «Kaydasan, Naxla?» deb yo‘lga chiqishdi.
Yo‘lda Sa’d bilan Utba navbatmanavbat minib borayotgan tuya qochib, ish o‘zgardi. Ikki oshna tuyani quvalab ketdi. Ancha kutishdi, hech darak bo‘lavermagach, Abdulloh yurishga izn berdi.
Naxlaga yetib kelishdi. Ko‘p o‘tmay Toif tarafdan kichik bir karvon kelib, u ham to‘xtadi.
Tarix hijratning ikkinchi yili, jumadul oxir oyining so‘nggi kuni edi.
Mo‘minlardan Ukkosha ibn Mihsanning sochi olingan edi. Karvondagilar buni ko‘rib, «Bu odamlar umraga kelayotgan bo‘lishsa kerak», deb uncha tashvishga tushishmadi. Oqshom bo‘lay deb qolgan. Ertaga rajab oyi boshlanib, har turli janjal, hujumlar to‘xtatiladigan — «harom qilingan oylar» hukmi kuchga kirardi. Ammo bugun jumadul oxirning so‘nggi kunimi, rajab oyining boshimi ekanini musulmonlar aniq bilisholmadi. Shu bois karvonga hujum qilishqilmaslik xususida bir qarorga kelolmadilar. Ammo Vohid ibn Abdulloh: «Ortiqcha taraddud yaxshi emas», dediyu bir o‘q uzib qo‘ydi. Qarshi tarafdan bir odam yerga yiqildi.
O’lgan Amr ibn Hadramiy ekan.
Endi o‘q yoydan chiqqan, qaytish ilojsiz edi. O’lganni ham tiriltirib bo‘lmas.
Qilichlar qinidan chiqarildi, hujumga tashlanishdi. Karvon ahli qochishdan bo‘lak choralari yo‘qligini ko‘rib, hamma narsalarini tashlab, Makka tarafga surib yubordilar. Ammo bungacha oralaridan Usmon ibn Abdulloh va Hakam ibn Kayson tutilib asir olindi.
Bu voqea Makkada katta shovshuvga sabab bo‘ldi, chindan ham yuraklariga bir qo‘rquv tushdi. Endi Shom yo‘li ular uchun bir xayolga aylanib qolgan, Qurayshning ikki jon tomiridan biri kesilgan edi.
Ayniqsa, o‘lgan Amrning ukasi Amir nihoyatda g‘azab
landi, musulmonlardan birini o‘ldirib, bosh chanog‘ida sharob ichishga qasamlar ichdi. Har yoqda gap mavzui Amrning qon haqqi haqida, intiqom haqida edi. Bu qonning hisobi albatta so‘raladi, uning alami yerda qolmaydi.
—   Harom oyda hujum iznini Muhammad kimdan oldi? Da’vat qilayotgan yo‘lining to‘g‘ri emasligiga bundan ortiq dalil bormi? — dedi ba’zilar.
—   Xabar jo‘natib, asirlarimizni so‘raylik. Harom oyda qilgan hujumlarining hisobini so‘raylik, — derdi boshqalari.

*   * *
Karvon musulmonlarning qo‘liga o‘tgan edi.
Quyosh botdi hamki, ufqda ingichka bo‘lib yangi oy yuz ko‘rsatdi. Demak, shu oqshomdan Rajab oyi kirayotgan edi. Abdulloh ibn Jahsh:
— Ey birodarlar, — dedi, — ko‘rib turibsizlar, karvon biznikidir. Lekin buning beshdan birini Rasululloh uchun ayirib, qolgan qismini bo‘lishamiz.
Hech kim e’tiroz qilmadi. Taqsim tugadi. Abdulloh asirlardan Hakam ibn Kaysonni o‘ldirmoqchi edi, birodarlari unashmadi. «Rasulullohga olib boramiz, ul zot hal qilsinlar», deyishdi.
Ammo Madinada Rasululloh (s.a.v.) voqea tafsilotini eshitib, xafa bo‘ldilar: «Men sizlarga harom oyda janjal chiqaringlar demagan edim», dedilar. Ayirilgan ulushni qabul qilmaganlarida bular butkul sarosimaga tushib qolishdi. Buning ustiga, Madinada qolgan birodarlari ham bu ishdan ranjishgan, «Sizlarga buyurilmagan ishni qilibsizlar», deb malomat qilishar edi.
Lekin bu noxush voqealardan eng ko‘p yahudiylar quvonishdi. «Ana, boshlariga o‘zlari balo sotib olishdi, endi jang bo‘lishi aniq», deyishardi. Quraysh bu ishni shunday tashlab qo‘ymasligi, qon da’vosi qilib chiqishi haqida vaysashar edi. Ularning fikricha, musulmonlar endi og‘ir bir mag‘lubiyatga uchrashlari aniq. Qolgani oson, ularni o‘rtadan ko‘tarish yahudiylarga qiyin emas.

*   * *
Rasululloh (s.a.v.) asirlarni Islomni qabul etishga da’vat qilib ko‘rdilar. Hakam Rasulullohning (s.a.v.) bu takliflarini behayo so‘zlar bilan qarshi oldi. U umri poyoniga yetganini sezib tili yechilgan bir insonga o‘xshardi.
277
Og‘zidan chiqayotgan behayo so‘zlar Hazrati Umarni qizdirdi:
— Ruxsat eting, ey Ollohning rasuli, buning bo‘ynini uzib tashlay! — dedi u.
Ammo Janobimiz izn bermadilar. Usmon ham taklifni qabul etmadi, musulmon bo‘lmadi.

* * *
Makkaliklar kelishdi. Kishi boshiga bir ming olti yuz dirhamdan fidya to‘lab, asirlarni olib ketmoqchi bo‘lishdi. Lekin Rasululloh (s.a.v.) bu taklifni qabul etmadilar:
— Makkada kolgan ikki birodarimiz bor. Qaerda ekanlarini bilmaymiz. O’shalar salomat qaytishsa, fidyalaringizni olib, do‘stlaringizni ozod qilamiz. Agar bizning u ikki odamimizni qo‘lga tushirib, o‘ldirgan bo‘lsalaring, biz ham asirlarni o‘ldiramiz, — dedilar.
— Xo‘p, mayli, ammo harom qilingan oyda odam o‘ldi rilganiga nima deysan, ey Muhammad?!. Sen bu harakating bilan haromni halol hisoblamadingmi? Shumi insonlarni yaxshilikka chaqirayotganing? — deyishdi ular.
Shunda Abdulloh ibn Jahsh va uning do‘stlari o‘sha oqshom Rajabning hilolini ko‘rganlarini aytib, to‘qnashuv harom oyda kechmaganiga shohidlik berishdi. Xuddi shu asnoda Nabiiyyi akram (s.a.v.) vahiy holatiga tushib, jim qoldilar va oradan bir muddat o‘tib Rabbul Olamindan kelgan oyatlar donadona qilib o‘qildi:
«Sizdan harom oy (urush harom bo‘lgan oyda jang qilish) haqida so‘radilar. Ayting: «U oyda jang qilish katta gunohdir. Ollohning yo‘lidan to‘sish, Unga ishonmaslik va Masjidul Haramdan (ya’ni, Makkadan) to‘sish va undan ahllarini quvib chiqarish Olloh nazdida ulug‘roq gunohdir. Fitna (aldash) o‘ldirishdanda kattaroq gunohdir. Ular (kofirlar) qo‘llaridan kelsa, to diningizdan qaytargunlaricha sizlar bilan urushaveradilar. Sizlardan kim o‘z dinidan qaytib, dinsiz holda o‘lsa, unday kimsalarning qilgan amallari dunyoyu oxiratda behuda ketur. Ular do‘zax egalaridir va unda abadiy qolajaklar». (Bakara, 217.)
Ularga ana shunday javob berildi. O’zlarini doimo aybsiz, istagan narsalarini qilishda hur, qilgan har ishlarini to‘g‘ri va xayrli sanab yurgan, aybni doimo boshqalardan qidiradigan Qurayshga: «To‘xtang, oldin o‘zingizning qilganlaringiz to‘g‘rimi, noto‘g‘rimi bilib oling!» deyilgandek bo‘ldi go‘yo.
«Rabbim Ollohdir», deyishdan boshqa «gunohi» bo‘lmagan kishilarni turlituman qiynoqlarga solgan qurayshiylar bu ishni go‘yo eng tabiiy haqlari deb bilar edi. Yillab musulmonlarni iskanja ostida kiynar ekanlar, endi hech kutilmaganda harom oylar masalasi birdan ahamiyat kasb etib qopti. Sumayyaning qoni to‘kilar ekan, Yosirning qoni oqizilar ekan, Bilolning ustiga og‘ir toshlar qo‘yib, azoblanar ekan, Habbobning badani qizigan temirlar bilan kuydirilar ekan, qo‘loyoklari bog‘liq insonlar ochnahor qoldirilib, tutunlar ichida bo‘g‘ilishga mahkum etilar ekan, bo‘g‘ilguncha boshi suvga tiqib turilganlar iztirob chekar ekanlar, hech so‘z yuritilmagan, hech esga kelmagan harom oylar endi eslariga kelib qolibdi?! O’ldirilganlar ichida qoni qizil bo‘lgan faqatgina Amr ibn
Hadramiy ekanmi?!

*   * *
Bu oyatlar kelgach, Rasululloh (s.a.v.) o‘zlari uchun ajratilgan beshdan bir ulushni oldilar. Lozim bo‘lgan joylarga ulashib, tarqatdilar va shu bilan Abdulloh ibn Jahsh hamda do‘stlari «Xato qilibmizda» deb ichini kemirayotgan g‘ashligu xavotirlar barham topdi.
Bir necha kundan so‘ngra qochgan tuyaning orqasidan ketgan Sa’d ibn Abu Vaqqos bilan do‘sti Utba Madinaga yetib kelishdi. Buni ko‘rib Rasulullohning (s.a.v.) yuzlariga tabassum yoyildi.
Endi asirlarni qaytarib berishga mone’ bo‘ladigan narsa qolmagan edi. Ular ozod qilingach, payg‘ambarimiz yana bir bor Islom dinini taklif etdilar. Bu safar ham Usmon rad etdi, biroq Hakam:
— Nima u Islom deyayotganing?.. — deb so‘radi.
Payg‘ambarimiz unga tushuntirgan edilar, o‘sha zahoti kalima keltirib, musulmon bo‘ldi. Shunday qilib, ikkinchi marta yoqasini qilichdan qutqarib, nihoyat Islom dinini tanlash bilan saodat tojini kiydi.

*   * *
Mikdod ibn Asvad do‘sti Utba bilan birga masjidning yonidagi Supa nomi berilgan joyda tunab qolardi. Rasululloh (s.a.v.) ularga uchta echkini ko‘rsatib, «Bularni sog‘ib, birgabirga ichamiz», degan edilar.
Miqdod birodari bilan sutni sog‘ib ichishardida, Rasulullohga (s.a.v.) tegishlisini olib qo‘yishar edi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) kechalari kelib, uyg‘oqlarning o‘zigina eshitadigan qilib salom berar va sutlarini ichib ketar edilar.
Bir oqshom Miqdod anchagina och qoldi. O’zining ulushiga qoniqmay, yana ichgisi keldi. Ammo payg‘ambarimizga ajratilgan sutni ichib qo‘ysa, ayb bo‘lmasmikin? Keyin nima deydi? «Sizni emas, o‘zimni o‘yladim, ey Ollohning rasuli», deydimi?
Lekin ochlik uni har ko‘ylarga solib, yana o‘ylar edi: «Payg‘ambarimiz ansor do‘stlarining oldiga ketdilar, qorinlarini to‘yg‘azib kelsalar, ehtimol bu kecha sut ichmaslar?»
Shu xayol bilan payg‘ambarimiz uchun ajratilgan sutni oldida, oxirgi tomchisigacha ichib qo‘ydi. Ichdiyu, ko‘nglini yana g‘ashlik o‘rab kelib, tashvish bosdi. Ichichidan qalbini yoqibyondiradigan bir ovoz eshitilardi go‘yo:
«Nima qilib qo‘yding, ey Miqdod? Payg‘ambarga tegishli narsani ichib qo‘ydinga?! Kelib sutni topa olmasalar, nima degan odam bo‘lding?! Makkadan 6u yerga ul zotning haqqini yemoq uchun kelgan ekansanda?»
Shunga o‘xshash hayqiriklar ichini kuydirib, o‘tda qovurdi. Ustida bir yopinchig‘i bor edi. Yotganida boshiga tortsa, oyoqlari, oyoqlarini berkitsa, boshi ochilib qoladigan. Shunga o‘ranib oldi.
Ammo qani endi uxlay olsa! Do‘stlari xurrak ota boshlaganlari holda, u hali ham uyg‘oq edi. Uxlab qolishiga umidi ham yo‘q edi. Bu orada Rasululloh (s.a.v.) keldilar. Past ovozda salom berdilar. Salomni faqat Miqdodning o‘zi eshitdi. U miq etmay yotibdi.
Sarvari olam masjidga kirib, ikki rakat namoz o‘qidilar. Bu namoz ichini it tirmalayotgan Miqdodning nazarida juda ham uzoq davom etdi. Ana, turdilar, ana, masjiddan chiqyaptilar... Miqdod vijdoni qiynalib, peshonasini ter bosdi.
Rasululloh (s.a.v.) sut idishni bo‘sh ko‘rganlari zamon Miqdodning ichida qo‘pgan bo‘ron sirtiga chikdi. Bu orada Muhtaram Sayyidimiz boshlarini samoga ko‘tardilar:
— Ollohim, meni to‘yg‘azganni sen to‘ydir, mening chanqog‘imni ketkazganning chanqog‘ini sen qondir, — dedilar.
Birdan Miqdod xotirjam torta boshladi... «Bir ichishlik sut uchun Rasululloh duoibad qiladilar deb o‘ylab katta xato qilib qo‘yganingni bilasanmi?» deya o‘zini o‘zi malomat qila boshladi. Darhol pichoqni qo‘lga olib, echkilarning oldiga bordi. Birini so‘yib, Rasulullohga in’om etmoqchi bo‘ldi. Biroq uchalasining ham bo‘g‘oz ekanini eslab, bu fikridan qaytdi. Echkilarni yana bir sog‘ib ko‘rmoqchi bo‘ldi. Uchalasidan bir ichishlik sut chiqdi. Qaytib Rasululloh hazratlarining oldilariga keldi.
—   O’zlaring ichdilaringmi? — deb so‘radilar ul zot.
—   Ha, ey Ollohning rasuli, faqat siz qoldingiz. Marhamat, siz ham iching!.. — dedi Miqdod.
Payg‘ambarimiz sutni ichdilar. «Ollohim, bu ichgan sutimizni yanada barakali qil, bizga bu ne’matingni orttir», deb duo qildilarda, qolganini Miqdodga berdilar.
— Yana bir oz ichsangiz bo‘lardi, yo Rasululloh! Rasuli akram (s.a.v.) yana bir oz ichdilar, so‘ng unga uzatdilar. Miqdod qolganini ichdi, ancha xotirjam tortib, avvalgi holatini ko‘z o‘ngiga keltirdi va birdan uni kulgi tutdi. O’zini bosa olmay kula boshladi.
— Mikdod, sening bir ayyorliging bor!.. — dedilar Rasululloh.
Mikdod bo‘lgan voqeani gapirib berdi. Payg‘ambarimiz kulimsiradilar.
—   Bu Ollohning bir rahmati va ikromidan bo‘lak narsa emas, ey Mikdod, — dedilar ul zot. — Oldinroq aytganingda, birodarlarimizni ham uyg‘otar edim, ular ham ichishardi...
—   Ey Ollohning payg‘ambari, siz ichdingiz, men ichdim, endi kim ichsa ichsin, ishim bo‘lmaydi, — dedi Miqdod.

* * *
Makka...
Boshlariga balo bo‘lgan bu madinaliklarga qarshi bir chora izlashar, ularning ta’Zirini berib qo‘yishning zo‘r bir yo‘lini topish haqida bosh qotirishar edi. Ishni shunday tashlab qo‘yib bo‘lmaydi, chunki kechayotgan har kun ularning foydasiga kechayotgan, ular tobora kuch to‘plab olishayotgan edi. Nima qilish kerak? Qurayshiylarning asosiy mavzui shu bo‘lib qoldi.
281
O’rtaga katta bir sarmoya qo‘yishni, undan tushadigan foyda hisobidan qo‘shin to‘plash va madinaliklarning ustiga qo‘qqisdan hujum qilishni ham rejalashtirishdi. Ammo oqibati nima bo‘ladi, buni o‘ylab ko‘rishmasdi.
Axiyri ana shunday sherikchilik bilan bir karvon hozirlandi. Unga katta ulush qo‘shganlardan bittasi Abu Uxayha edi.
Karvon raisligiga ustamonlikda shuhrat topgan Abu Sufyon tayinlanib, Amr ibn Os va jasur bir pahlavon bo‘lgan Mahrama ibn Navfal unga yordamchi bo‘lib yo‘lga chiqishdi. Qo‘riqchilikka va boshqa xizmatlarga yana juda ko‘pgina odamlar jalb etildi. Ming tuyadan iborat va sarmoyasi ellik ming dinor keladigan bu karvon tongda Makkadan chiqib, Shomga qarab yo‘l oldi.

IKKI QIBLALI MASJID

Madina...
Barzo ibn Ma’rurning xotini hech kutilmaganda uyiga Rasululloh (s.a.v.) kelishlarini eshitib qoldiyu g‘alati bo‘lib ketdi. Eri o‘lganidan beri dilini toshdek ezib turgan g‘amtashvishlar ham allaqayoqqa tarqab, yuragi teztez ura boshladi. So‘ng quloqlari qizib, uni bir hayajon bosdi. Allaqanday shirin bir hayajon... Ko‘zlariga yosh qalqib, marjonmarjon sevinch yoshlarini to‘karkan, beva ayol, samo moviyliklariga qarab pichirlardi:
— Ollohim, senga qanday shukr qilishimni bilolmayapman...
Ko‘p o‘tmay intizor kutilgan ovoz eshitildi:
— Assalomu alaykum!
— Sizga ham salom bo‘lsin, ey Ollohning rasuli. Marhamat, keling. — Otasi o‘lganidan beri bu uyning kattasi bo‘lib qolgan Bishr Payg‘ambarlar sayyidini quvonchi ichiga sig‘may kutib oldi. So‘ngra keksa onasi keldi:
—Uyimizga xush keldingiz, sharaflar keltirdingiz, ey Ollohning rahmat payg‘ambari... — dedi u.
Rasuli akram (s.a.v.) hazratlari ular bilan bir oz suhbatlashib o‘tirgach, ovqat keltirilib, yeyildi. Shu orada yaqindagi masjidda azon aytilib, ular peshin namozini o‘qish uchun chiqishdi. Sayyidi koinot janobimiz mehrobga o‘tdilar. Orqalarida saf tortib turgan mo‘minlar bilan birga namozga turishdi. Ikki rakat o‘qilib, uchinchi rakatga turilgan edi. Jamoat huzur ichida edi. Janobi Haqqa taqdim etishlari lozim bo‘lgan ibodat shaxsan Ollohning Rasuli ishtiroklarida o‘talmoqda edi. Nubuvvat yo‘lining sultoni ul zot edilar. Ollohga qullik yo‘lining eng ulug‘ rahbari ham u kishi edilar. Rabbul Olamiynga qanday qulliq qilinishini eng yaxshi biladigan ham, uni bizzot Janobi Mavlodan o‘rgangan va insonlarga o‘rgatgan ham u zot edilar.
Hamma huzurli va xotirjam. Lekin shu onda Nabiyyi muhtaram janoblari qanday holatda ekanlarini bilib bo‘lmasdi. Chunki Jabroili amin payg‘ambarimizga Janobi Mavlodan navbatdagi vahiyni keltirgan edi. Payg‘ambarimiz ham namozlarini davom ettirar, ham Jabroili amin o‘qiyotgan Qur’on oyatlarini eshitar edilar:
«Goho yuzingiz samoda kezganini ko‘ramiz. Bas, albatta, biz sizni o‘zingiz rozi bo‘lgan qiblaga buramiz. Yuzingizni Masjidul Haram (Makka) tomonga buring! (Ey mo‘minlar, sizlar ham) qaerda bo‘lsangizlar, yuzlaringizni uning tarafiga buringiz! Kitob berilgan zotlar, albatta, buning Parvardigorlari tomonidan (kelgan haq hukm) ekanini biladilar, Olloh ular qilayotgan amallardan g‘ofil emasdir». (Baqara, 144.)
Vahiy holati o‘tgach, Sayyidul avvalin val oxirin janobimiz vaqtni o‘tkazmasdan, turgan joylarida burila boshladilar. Qalblarida «aniq Ka’ba tomonga yo‘nalganlik» ilhomi kelgach, to‘xtadilar. Namozlarini buzmadilar.
Jamoat hech kutilmaganda Rasulullohning turgan joylarida yuzlarini ular tomonga burib, namozini davom ettirayotganlarini ko‘rib, buning ilohiy bir amr ekanini payqashdi, darhol ular ham saflarini buzmay Rasulullohning (s.a.v.) orqalaridan joy olishdi. Endi bir necha soniya oldingi qibla orqada qolgan edi. Ilk ikki rakat Baytul Maqdisga qarab o‘qilgan bo‘lsa, oxirgi ikki rakat Ka’bai Muazzamaga qarab o‘qildi.
Namoz tugashi bilan Rasululloh (s.a.v.) yuzlariga mamnunlik balqib chiqdi. Ko‘pdan beri Ulug‘ Mavlodan so‘ralgan narsa hosil bo‘lgan, istaklari bajo keltirilgan edi. Ashoblarning: «Nega bu tomonga o‘girildik, yo Nabiyyalloh?» deyishlariga hojat qolmadi. Chunki bir oz avval Jabroili amin qalblariga jo qilgan vahiy ularga donadona qilib o‘qib berildi.
Bir necha yil musulmonlarning qiblasi bo‘lib turgan Baytul Mavdis bu vahiy bilan endi bnr xotiraga aylanib, yuzlar bilan birga ko‘ngillar ham Masjidul Haram tomonga o‘girildi. Masjidul Haramga qarab ilk namoz o‘qilgan bu masjid keyinchalik «Masjidi qiblatayn», ya’ni, «Ikki qiblali masjid» nomi bilan mashhur bo‘ldi.

* * *
Rasululloh (s.a.v.) ilk yumushni o‘z masjidlaridagi mehrob o‘rnini o‘zgartirishdan boshladilar. Asr vaqti masjidga kelganlar bu yerdagilar boshqa bir tarafga qarab namoz o‘qishga hozirlanishayotganini ko‘rishdi. Biron yanglishlik bormi yoki ters ko‘rinyaptimi — ajrata olishmadi.
Lekin Rasululloh (s.a.v.) eng oldinda turib imomlikka o‘tishga tayyorlanar edilar. Namozdan keyin masjid ahli bir-birlaridan «Nimaganega?» deb so‘rovchilarga Rasuli akram (s.a.v.) peshin payti vahiy kelganini bildirdi.
Kubo masjidida bomdod namozini o‘qiyotganlar bir ovozni eshitishdi. Ovoz egasi janobi Rasulullohning Ka’baga qarab namoz o‘qiganlarini, shuning uchun endi hamma Ka’baga o‘girilishi lozim ekanini aytardi. Namozni buzmasdan saf holida o‘girilishdi va shu holda tugallashdi.
Ehtimol bu xabarni keltirgan odam kecha Madinaga borib, u yerdan kechqurun Quboga qaytgan va bomdod namoziga masjidga chiqqan bir kishidir. Bu yerdagilar ham ko‘pdan beri Rasululloh (s.a.v.) qiblaning Ka’ba tarafga yo‘nalishini orzu etib, Mavloi Zuljalolga duo qilib yurganlarini bilishardi va ertamikechmi ro‘yobga chiqishiga ishonishardi. O’sha orzu ro‘yobga chiqibdi. Bir insonning xabari bilan namozda qiblani o‘zgartirib, Ka’baga o‘girilishlarining sababi shu edi.
Qiblaning o‘zgartirilishi yahudiylarga og‘ir bir zarba bo‘ldi. Chunki bu burilish Rasululloh (s.a.v.) janoblarining haqiqatan ham payg‘ambar ekanlarini ularga yana bir isbot qildi. Oxirgi payg‘ambar haqida Tavrotda berilgan ma’lumotlar ichida ul zotning qiblasi o‘zgartirilishi va u Makkadagi Ka’baga qarab yo‘nalishi aniq aytilgan edi. Va o‘z so‘zida turguvchi Olloh buni ro‘yobga chiqarib, kimlarni quvontirdi, kimlarni zabun etdi.
O’zaro uyushtirilgan yig‘inda shu masalani ham tilga olishdi, endi nima qilishlari, qanday yo‘l tutishlari haqida tortishishdi. Din peshvolari ham inkori mumkin bo‘lmagan bir haqiqat ro‘parasida turishganini bilishardi. Eng to‘g‘ri yo‘l — katta otabobolari tarafidan Hazrati Musoga (a.s.) berilgan ahdga ergashib, Rasulullohga (s.a.v.) imon keltirish edi.
Ammo ne ko‘rgulikki, ichlarini yondiribkuydirayotgan hasad va boshqa millatdan chiqqan payg‘ambarga bo‘yinsunishga rozi emasliklari ularga to‘sqinlik qilar, imon keltirish u yovda tursin, imon keltirganlarni imonlaridan qaytarish choralarini izlashar edi.
Og‘izlarini pichoq ham ocholmasdi. Basharalaridan qalblaridagi iztirobalam chidab bo‘lmas holga kelganini aniq ko‘rish mumkin. Nihoyat jimlikni Ibn Suriyya buzdi:
—   Nima qilamiz, do‘stlar, bu ish jimlik bilan hal bo‘lmaydi? — dedi u. Siqilganidan yorilar holga kelgan boshqa bittasi javob berdi:
—   Mayli, jim turmadik deylik, ammo bu ishni hal eta olishimizga ishonasanmi?
Bu luqmaning ma’nosi «Masalan, men ishonmayman», demak edi.
— Nima demoqchisan, ey Xuyay?
—    Shuni demoqchimanki, biz jim tursakturmasak, yurish amri berilgan bu karvon yuraveradi. Jim turmaganda, nima qila olardik? Yoki hozirgacha jim turmay nimaning oldini olabildik? Menga shunday tuyulyaptiki, bu da’vo oxirigacha muvaffaqiyat bilan davom etadi va biz davom etishini bilib turganimiz bu da’voning qurbonlari bo‘lib ketamiz.
—    Xo‘sh, — dedi Ka’b ibn Ashraf, — shunday, qo‘loyog‘imizni bog‘lab o‘tiraveramizmi? Yoxud Avs va Hazraj mahallalari orasida aylanib, «Payg‘ambaringizning Yasribga ko‘chganidan keyin qiblasini payg‘ambar Ibrohimning qiblasiga burishini biz bilardik. Mana, haq payg‘ambar ekanining bir alomati budir!» deymizmi?..
—   Bunday demoqchi emasman. Ammo o‘rtada bir haqiqat bor va biz bu haqiqatni bilaturib inkor etish bilan o‘zimizni olovga tashlayapmiz! Oldindanoq bu da’voni qozonishini bilardik... va unga qarshi chiqqanlar parishon bo‘lib qolishlarini ham... Endi yana xuddi shu narsalarni bilib, mag‘lub bo‘lishimizni anglab turib, unga qarshi chiqyapmiz. Bu biz uchun ayanchli oqibat.
— Bas, behuda so‘zlar bilan o‘tkazadigan vaqtimiz yo‘q, dedi Ibn Suriyya o‘rnidan keskin turib. Biron narsa qilish kerak. O’ylang, o‘ylang...
Kelishilgan qarorni tom tatbiq etish niyati bilan yig‘in oxiriga yetdi.