* * *
«Bas, qachon (quloqlarni) kar qilguvchi (dahshatli qichqiriq) kelganda (ya’ni, sur ikkinchi marta chalinib, barcha xalryiqqa qaytadan jon ato etilganda, har bir inson o‘zI bilan o‘zi bo‘lib qolur). U kunda kishi o‘z og‘ainisidan ham, onasi va otasidan ham, xotiniyu bola-chaqasidan ham qochur! (Chunki) ulardan har bir kishi uchun u Kunda o‘ziga yetarli tashvish bo‘lur! U Kunda (mo‘minlarning) yuzlari yorug‘, kulguvchi va xurram bo‘lur. Va u Kunda (kofirlarning) yuzlari ustida changg‘ubor bo‘lib, u yuzlarni qarolik qoplab olur! Ana o‘shalar fisqu fujur qilguvchi kofirlarning o‘zidir!»
Abasa surasi shunday so‘zlarla tugar edi.
Ko‘ngillar bo‘shashib ketdi... Qur’onning balog‘atli ifodasini shaxsan Rasululloh (s.a.v.) janoblarining tillaridan eshitganlarning yuzlarida g‘amginlik va bezovtalik alomatlari paydo bo‘ldi. Bugun bu dunyoda kishi ko‘zining oqu qorasi bo‘lgan, ko‘kraklarga mehr bilan bosiladigan go‘daklardan, issiqqina bag‘ridan taskin topilgan ota va onadan, bir qorindan talashib tushgan akauka va opasingildan, bir yostiqqa bosh qo‘yilgan umr yo‘ldoshdan... ha, ha, hamma bir-biridan qochajak edi.
Nega, nima uchun qochadi inson?!
Chunki har kim muhtoj, har kimning birovdan oladigan, boshqasiga beradigani bor. O’zini qutqarishga ojiz inson kimga ham yordam ko‘rsatadi, kimning ham dardiga darmon bo‘la oladi?..
To‘g‘ri, o‘sha kuni yuzi yorug‘ bo‘ladigan insonlar ham bo‘ladi. Ammo bunday sharaf kimlarga nasib etadi? Bu ham yolg‘iz Ollohga ayon.
Rasulullohning (s.a.v.) qiyomat kunidan bahs etishlari, insonlar o‘lganlaridan keyin yana qayta tirilish
larini takror va takror ta’kidlovchi oyatlarni e’lon qilishlari qurayshlik zodagonlarga sira yoqmagan edi.
— Qiyomat hech qachon bo‘lmaydi, tushundingmi, bo‘lmaydi! Hech qachon!
Rasulullohga (s.a.v.) shunday dag‘dag‘a qilar ekanlar, go‘yo bu so‘zlariga boshqalarni ham ishontirishga qat’iy azm qilganga o‘xshar edilar. Go‘yo Nabiyyi muhtaram (s.a.v.) ularga taslim bo‘lib: «Tushundim. Chindan ham qiyomat bo‘lmaydi, yanglishgan bo‘lsam kerak», deydigandek.
Chetdan kelganlarni iloji boricha Rasulullohdan (s.a.v.) uzoq tutish uchun bor imkoniyatlarini ishga solardilar.
— Xohlaysizlarmi, o‘libchirib ketganingizdan, vujudingizdagi hamma a’zo yo‘q bo‘lib ketganidan keyin yana qayta tirilishingizni uqtiradigan bir odamni ko‘rsatamiz... — deyishar, musofirlarning diqqatini shu yo‘sin o‘zlariga jalb etgandan keyin: — Ollohga
bo‘hton qilayotirmi yoki telbasifat bo‘lib qolganmi, bilmaymiz... — deb ig‘vo qilishar edi.
O’zlarini haqparvar, samimiy qilib ko‘rsatib, go‘yo «boshga bitgan balo»dan insonlarni xalos etish uchun jon kuydirayotganday tutardilar. Go‘yo niyatlari sof...

CHIRIGAN SUYAKLAR

Ubay ibn Xalaf qo‘lidagi belkurakni bir chekkaga uloqtirdi, peshona terlarini artdi va tuproq orasidan ko‘ringan bir chirik suyakni qo‘liga oldi.
Suyak shunchalik mo‘rt bo‘lib qolgan ediki, barmoqlari bilan ezg‘ilasa, kulga aylanishi turgan gap edi. Shu qadar ko‘hnaki, bir necha asr oldin o‘lib ketgan bir odamning suyagi bo‘lishi ham mumkin.
To‘ppato‘g‘ri Rasululloh (s.a.v.) uylariga yo‘l oldi. Borib payg‘ambarimizga, sen tutayotgan yo‘lning boshi berk, bema’ni, tutruqsiz safsatalaring bilan xalqni yo‘ldan ozdirishni hoziroq bas qil, demoqchi edi.
Rasulullohni (s.a.v.) topdi, qo‘lidagi suyakni ko‘rsatdi, ezg‘iladi, so‘ngra barmoqlari orasidan puflagan edi, suyak urvoqlari uchib ikkinchi qo‘lining kaftiga tushdi. Bu kukunni yana pufladi, har tomonga to‘zib ketdi. So‘ngra Nabiyyi muhtaram (s.a.v.) janoblariga qattiq tikilib:
— Qani, endi gapirchi, ey Muhammad, bularga kim hayot bera oladi?! — dedi.
Rasululloh (s.a.v.) darhol javob berdilar:
— Bularga Olloh hayot beradi, seni esa, jahannamga uloqtiradi!Ubayning rangi ro‘yi oqarib ketdi. «Seni esa jahannamga uloqtiradi!» deya hozirjavoblik bilan aytilgan gap uni larzaga solgan edi.
Oxiratga ishonmasa ham, nashtardek o‘tkir bu so‘zlar nishonga tekkan edi.
Aslida, Rasulullohga (s.a.v.) qarshi kin va adovat tuyg‘usida bo‘lgan Ubayning dushmanlik hislari yanada kuchaydi.
Qalbi kinu adovatga, ko‘zlari qonga to‘lgan Ubay qayoqqa ketayotganini ham bilmay, teztez yurib ketdi.
Ubayning bu xattiharakati malaklar olamida noxush bir xabar sifatida kutib olindi. Jabroili amin Yosin surasiga qayd etilgusi oxirgi oyatlarni keltirdi:
«Inson, Biz uni nutfadan — bir tomchi suvdan yaratganimizni, endi esa banogoh u (O’zimizga) ochiq qarshilik qilguvchi bo‘lib qolganini ko‘rmadimi?! U Bizga: «Chiribbitgan suyaklarni kim ham tiriltira olur?» deb misol keltirdiyu, (ammo) o‘zining (bir tomchi suvdan) yaralganini unutib qo‘ydi. (Ey Muhammad,) ayting: «U (chirigan suyak)larni dastlab (bir tomchi suvdan) paydo qilgan zotning O’zi qayta tiriltirur. U (O’zi yaratgan) barcha xalqni bilguvchidir». U sizlar uchun yamyashil daraxtdan olov paydo qilgan zotdir. Bas, sizlar o‘shandan o‘t yoqursizlar. Osmonlar va yerni yaratgan zot yana ularning o‘xshashini yaratishga qodir emasmi?! Yo‘q (albatta, qodirdir)! Uning O’zigina yaratguvchi va bilguvchidir. Biron narsani (yaratishni) iroda qilgan vaqtida Uning ishi faqatgina «Bo‘l» deyishidir. Bas, u (narsa) bo‘lur — vujudga kelur. Bas, barcha narsaning egaligi O’z qo‘lida bo‘lgan (Olloh har qanday aybu nuqsondan) pok zotdir. Yolg‘iz Ungagina qaytarilursizlar!» (Yosin, 77-83)
Ubay «Seni esa jahannamga uloqtiradi» deyilgan so‘zlarning ta’siridan astasekin qutulayotgan bir paytda Rasulullohdan (s.a.v.) ushbu oyatlarni eshitdiyu vujudi battar titrabqaqshab ketdi. Endi butunlay o‘zini yo‘qotib qo‘ygan, nima qilishini bilmay garang bo‘lib qolgan edi.
—    Yo Muhammad, mening bir uchqur otim bor. Unga maxsus yem yedirib, shaxsan o‘zim parvarish qilib boqayotirman. O’sha otimga minib sen bilan urushaman va albatta seni o‘ldiraman, shuni yaxshi bilib qo‘y! — dedi.
—   Aksincha, men seni o‘ldiraman, yo Ubay! — degan javobni eshitib, battar dovdiradi.
— Hali buni vaqt ko‘rsatadi.
O’sha kuni Ubay uyiga juda horg‘in va xayolparishon qaytdi. Sababi so‘ralgan edi, javob bermadi. Qaytaqayta so‘rayverilgach, titroq ovozda:
—   Bugun Muhammad menga «Seni o‘ldiraman», dedi,— tarzida javob qildi.
—   Azizim, bo‘larbo‘lmas gaplarni ko‘nglingga olaverasanmi? — deb uning ruhini ko‘tarmoqchi bo‘lishdi uyidagilar.
—   To‘g‘rikuya, lekin Muhammad hech qachon yolg‘on gapirmaydida?!

* * *
AzdShanuya qabilasining vakillaridan Dimod Makkaga kelganida qurayshliklar hamon Rasulullohga (s.a.v.) qarshi ig‘vo yog‘dirish bilan band edilar.
— Zinhor Muhammad ibn Abdullohga yaqinlashmagin, ey Dimod!
—   Nega endi?
—   Chunki u bir telba, quturib ketgan jodugardir.
—   Bunga aslo shubha qilma.
— Men ham bir qarashda jinni bilan aqllini ajrata olaman. Umrim jinnilar bilan gaplashagaplasha o‘tdi.
—Juda yaxshi, Dimod. Ammo o‘zingni ehtiyot qil. Bir turtinsang, keyin o‘zingga kelolmay yurasan.
— Nasihatlaringiz uchun tashakkurlar.
U yerdan ketdi va Rasulullohning (s.a.v.) yonlariga keldi. Uzini tanitdi.
— Men ko‘p xastalarni ko‘rdim, davoladim. Olloh shu yo‘l ila xohlaganiga shifo beradi. Istaysanmi, sendan ham 6u jinnilik kasalining ketishi uchun sa’y harakat qilsam, — dedi chin dildan. Rasululloh (s.a.v.) uning so‘zlariga bunday javob qildilar:
— Hamdu sano Ollohga maxsusdir. Unga hamd aytamiz, Undan yordam tilaymiz. Olloh kimga hidoyat beradigan bo‘lsa, uni bu to‘g‘ri yo‘ldan ozdiradigan hech kimsa topilmas. Zalolatda qoldirgaii kimsaga ham hech kishi hidoyat bera olmas. Shohidlik beramanki, Ollohdan o‘zga ibodatga loyiq hech bir ma’bud yo‘kdir; birdir, sherigi yo‘kdir.
Dimod go‘zal bir balog‘at namunasi bo‘lgan bu so‘zlarni dikqatla tingladi. Shu zahoti yana zshitgisi keldi.
— Bu so‘zlarni bir marta aytasan xolosmi, ey Muhammad? — dedi yutoqib.
Rasululloh (s.a.v.) aynan takrorladilar. Dimod boshini eggancha quloq solib o‘tirardi. Bir muddat bu kalomlarni zehnida o‘lchab ko‘rdi, tortdi, so‘ngra:
— Yana bir marta qaytar shu so‘zlaringni!.. — dedi.
Takrorladilar; tingladi, o‘ylandi, so‘ngra dediki:
— Vallohi (Ollohga qasamki), men kohinlar bilan, sehrbozlar bilan, shoirlar bilan ko‘rishdim, ularning so‘zlarini rosa tingladim, lekin bu so‘zlarga o‘xshaydigan hech bir kalom eshitmadim. Qo‘lingni ber, musulmon bo‘lib senga tobe bo‘laman.
Dimod ayni choqda ham o‘zining nomidan, ham qavmining nomidan Rasulullohga (a.s.) bay’at berayotgan edi. So‘ng xo‘shlashdi. (Ibn Kasir. «Siyar», 1/452. 56)

* * *
Ibn Mas’ud (r.a.) bir xotirasini bunday naql etadi: «Bir kuni Nabiyyi akram janoblaridan, Olloh taoloning nazdida eng yomon gunoh nima, deb so‘radim.
— Olloh taologa biron narsani teng va sherik qilishdir. Holbuki, seni yaratgan ham Udir, — deb javob qildilar.
— So‘ngra eng yomonichi? — dedim.
— Ovqatingga sherik bo‘lishidan qo‘rqib farzandingni o‘ldirishing.
— Uchinchisichi, yo Rasululloh?
— Qo‘shningning xotini bilan zino qilishingdir, —deb buyurdilar.
Yomonlik va fisqfasod yo‘lining sarkardalariga tobe bo‘lib, Rasulullohga (s.a.v.) qarshi chiqqan, uning yo‘liga kirishdan o‘jarlik bilan bo‘yin tovlaganlarning ahvoli bunday bayon etildi:
«U kunda bu zolim qo‘llarni (barmoqlarni) tishlab, afsus nadomat qilib der: «E, qaniydi men ham payg‘ambar bilan bir yo‘lni tutganimda! O’lim bo‘lsin menga, qaniydi men falonchini do‘st tutmaganimda edi! Aniqki, menga eslatma — Qur’on kelganidan so‘ng o‘sha (falonchi) meni yo‘ldan ozdirdi». U kunda shayton (hayoti dunyoda o‘ziga ergashgan barcha) insonni yordamsiz qo‘yguvchidir». (Furqon, 27-29.)
Shu orada Rasulullohning (s.a.v.) quyidagi xadislari ham xotiralarga muhrlandi: «Yaxshi do‘st bilan yomon do‘stni mushk sotuvchi bilan o‘t puflovchiga qiyoslash mumkin. Mushk sotuvchidan yo sen sotib olasan, yo u senga sovg‘a qiladi. Yeki uning yonida tursang ham, xushbo‘y xiddan lazzatlanasan. Yomon do‘st esa, o‘t puflovchiga o‘xshaydi. Yo o‘t puflab uchqun sachratib, libosingni yondirib yuboradi, yoki sassiq hiddan bezovta bo‘lasan».
Mo‘minlar rioya qilishlari kerak bo‘lgan odobaxloq qoidalari, qurayshlarga va xususan o‘zlariga yomon munosabatda bo‘lgan qishilarga nisbatan qanday muomala qilish kerakligi Furqon surasida bayon etildi. Shuningdek, fozil mo‘minlarning sifatlari ham ko‘rsatildi:
«Rahmonning suyukli bandalari Yerda tavozu’ bilan yuradigan, johil kimsalar bema’ni xitob qilgan vaqtida ham «Omon bo‘linglar» deb javob qiladigan kishilardir. Ular kechalarni Parvardigorga sajda qilib va (joynamoz ustida) tik turib bedor o‘tkazadigan kishilardir. Ular: «Parvardigoro, O’zing bizlardan jahannam azobini daf qilgin. Darhaqiqat, uning azobi ketmasmangu azobdir. Darhaqiqat, u eng yomon qarorgoh va eng yomon joydir», deydigan kishilardir. Ular infoqehson qilgan vaqtlarida isrof ham, xasislik ham, baxillik ham qilmaslar. (Balki, ehsonlari) ana o‘sha (xasislik bilan isrof) o‘rtasida mo‘‘tadil bo‘lur. Ular Olloh bilan birga boshqa bir ilohga iltijo qilmaslar va Olloh (o‘ldirishni harom qilgan) biron jonni nohaq o‘ldirmaslar va zino qilmaslar. Kim mana shu (gunohlardan birontasini) qilsa, uqubatga duchor bo‘lur. Qiyomat kunida uning uchun azob bir necha barobar qilinur va u joyda xorlangan holda mangu qolur». (Furqon, 63-69.)

Bu oyatlar ko‘pgina mo‘minlarni xayolga toldirib qo‘ydi. Ko‘zlar namlandi, xotiralarda o‘tmishda bo‘lib o‘tgan alamli, or qiluvchi voqealar jonlandi.
Egilgan boshlar, bir zumda kulimsirashni unutgan ko‘zlar va beixtiyor olingan chuqur nafaslaru xo‘rsinishlar ularga dunyoni tor qilib qo‘ydi. Chunki tarix qa’riga yashiringan va bundan keyin hech qachon takrorlanmaydigan bu xotiralar bir daqiqa ichida ko‘z oldilarida namoyon bo‘lgan, «O’tmishingda men ham borman», deyayotganday, vijdon azobini kuchaytirgan edi. Bularning hammasini jazo va mukofotni berguvchi yolg‘iz Olloh biladi.
O’sha kecha ko‘pgina kishilar mijja qoqmadilar, u yokdanbu yoqqa ag‘anab tong ottirdilar.
Nihoyat boshlari egik holda Rasulullohning (s.a.v.) huzurlariga keldilar. «Yo Rasululloh, dardimizga darmon bo‘ladigan bir chora toping, axir, biz adoyi tamom bo‘ldik», dedilar. Sababi so‘ralganida:
— Biz johiliya davrida zino ham qildik, odam ham o‘ldirdik, Ollohdan boshqa butlarga qaytaqayta sig‘indik, — deya javob berdilar.
Nabiyyi akram (s.a.v.) janoblarining izoh berishlariga hojat qolmadi. Ushbu damda vahiy malagi Jabroili amin Sarvari Olamning huzurlariga tushgan edi. Mo‘minlarga shafoatchilik qiluvchi payg‘ambarimiz (a.s.) yangi kelgan vahiyni o‘qidilar:
«Magar kim tavba qilsa va imon keltirib yaxshi amallar qilsa, bas, Olloh ana o‘shalarning yomonlik (gunoh)larini yaxshilik (savob)larga aylantirib qo‘yur. Olloh mag‘firatli, mehribon zotdir. Kim tavba qilib, yaxshi (amallar) qilsa, bas, albatta U Ollohning rizosiga (mag‘firatiga) qaytgan bo‘lur. Ular (ya’ni, Ollohning suyukli bandalari) yolg‘on guvohlik bermaslar va lag‘v (behuda so‘z yo amal) oldidan o‘tgan vaqtlarida olijanoblik bilan (ya’ni, undan yuz o‘girgan hollarida) o‘turlar. Ularga Parvardigorlarining oyatlari eslatilgan vaqtida, u (oyatlarga) gung va ko‘r hollarida tashlanmaydilar (balki ularni bilibanglab amal qilurlar). Ular: «Parvardigoro, O’zing bizlarga jufti halollarimizdan va zurriyotlarimizdan shodxurramlik hadya etgin va bizlarni taqvodorlarga peshvo qilgin», deydigan kishilardir. Ana o‘shalar sabrqanoat qilganlari sababli jannatdagi yuksak darajalar bilan mukofotlanurlar va jannatda farishtalar tomonidan salom va omonlik bilan qarshi olinurlar. Ular o‘sha joyda mangu qolurlar. U eng go‘zal qarorgohmanzildir. (Ey Muhammad, mushriklarga) ayting: «Agar duoiltijo qilmas ekansizlar, Parvardigorim sizlarga parvo qilmas. Bas, sizlar (U zot yuborgan payg‘ambarni) yolg‘onchi qildingiz. Endi, albatta, (azob-uqubat) sizlarga lozim bo‘lur». (Furqon, 70-77.)
Rasulullohning (s.a.v.) ko‘zlarida porlagan sevinch uchqunlari mana shunday ifoda etildi. Bu oyatlar mo‘minlarning ko‘ngliga tasqin, qalblariga orom berdi. Ko‘zlarga sevinch to‘la yoshlar balqib chiqdi. Ollohga hamdu sanolar va shukronalar keltiruvchi ovozlar yuksaldi.
Ayanchli xotiralarga boy moziy ertaga yaxshilik bo‘lib qaytishi, Janobi Haqning rahmatiga sig‘inganlar mangu baxtsaodatga erishishlari shu yo‘sinda va’da qilingan edi.

* * *
«Ular kechani joynamoz ustida tik turgan hollarida, sajda qilib o‘tkazurlar» oyati mo‘minlarga kechalari o‘qiladigan namozning ziyoda bo‘lishi haqida alohida ma’lumot berdi. Hamma eng shirin uyquga ketganida, nafs xohishlaridan qutulib, Buyuk Yaratuvchi bilan yakkamayakka qolish, uning huzuriga bosh qo‘yish mo‘minlarga o‘zgacha huzurhalovat baxsh etardi.
Nabiyyi akram (s.a.v.) kechalarni ibodat qilib o‘tkazishni istaganlarga bunday o‘git berdilar:
— Shoni buyuk Rabbimiz, kechaning so‘nggi uchdan bir qismida dunyo samosiga qadar pastlab: «Menga duo qilguvchilar yo‘qmi, qabul qilsam? Mendan so‘rovchilar yo‘qmi, so‘raganini bersam? Mendan mag‘firat so‘raguvchilar yo‘qmi, gunohlaridan o‘tsam?» deb amr qiladi. Bu voqelik har kecha barqarordir.
Payg‘ambarimiz ushbu so‘zlari bilan, kechaning so‘nggi qismidan oqilona foydalaning, demoqchi bo‘lgan edilar.

MO’MINNING YASHASHGA HAQQI BORMI?

Payg‘ambarlik kelganidan buyon yetti yil o‘tdi. Qurayshiylar qo‘llagan bir qator jiddiy choratadbirlar foyda bermadi. Natijada mushriklar Makkaning yuqori qismida joylashgan Hojun qabristoni yonida favqulodda bir yig‘ilish o‘tkazdilar. Qiska vaqt ichida kelingan qarorga ko‘ra, Muhammadning qarindoshlari bo‘lmish Bani Hoshimga qarshi birgalikda harakat qilish va surunkali bir muomala qatag‘oni uyushtirishga kelishildi. Ulardan qiz olinmaydigan, qizlarini ularga bermaydigan, savdosotiq munosabatlari uziladigan va bu qarorga amal qilmaganlar jazolanadigan bo‘ldi.
Agar bu qaror ko‘ngildagidek natija bersa, xoshimiylar va Muttalib o‘g‘illari Muhammaddan yuz o‘girajak, yakka bo‘lib qolgan insonni esa, mag‘lub etishlari oson bo‘ladi.
Qarorlarining qat’iyligini ko‘rsatish uchun moddamodda qilib yozib, Abu Tolibni chaqirtirishdi va o‘qib berishdi, jiyanini ixtiyorlariga topshirmasa, bu qaror shafqatsizlarcha amalga oshirilishini uqtirishdi.
— Jiyanim uchun har qanday fidokorlikka ham tayyorman, — dedi Abu Tolib. — Kerak bo‘lsa, so‘nggi tomchi qonim qolguncha sizlarga qarshi urushaman. Butun hoshimiylar va Muttalib o‘g‘illari ham men bilan hamfikrdirlar. Qo‘llaringdan kelganini qilinglar!
Qabila boshliqlari bundan bir ish chiqishidan umidlarini uzib, boshqacha qarorga kelishdi: qatag‘on sharoitlari yozilgan qog‘ozni Ka’baning ichiga osib qo‘ydilar. Shu tariqa qatag‘on rasman boshlandi.
Abu Tolib Hoshim va Muttalib o‘g‘illarini bir yoqadan bosh chiqarib harakat qilishga, Rasulullohni (s.a.v.) qo‘llabquvvatlashga chaqirdi. Hammalari va Makka mo‘minlari «Shi’bi Abu Tolib» nomi berilgan va Abu Tolib yashaydigan mahallaga ko‘chib o‘tdilar. Qaramaqarshilik, ziddiyat avjiga mindi. Abu Jahl va Abu Lahab singari ashaddiy mushriklar bozoro‘charlarni aylanib yurishar, mo‘minlarning biron narsa xarid qilishi yoki sotishiga yo‘l qo‘ymas edilar. Ba’zan ular berganidan ham ko‘proq pul berib, pishay deb turgan savdoni buzishar, sotmoqchi bo‘lgan narsalarini esa, kamsitishga urinar edilar.
Abu Tolib kechalari ham Rasululloh (s.a.v.) janoblarini yolg‘iz qoldirmas, yo o‘zi, yo o‘g‘illaridan, yo qarindoshlaridan bittasi payg‘ambarimizning uylarida qolib, posbonlik qilar, biron tajovuzga uchrab yurmasin tag‘in, deb bor g‘ayratini ishga solar edi.
Hoshim o‘g‘illaridan Abu Tolibning mahallasiga Abu Lahabgina ko‘chib kelmadi. Har doimgiday, u mushrik hamtovoqlari bilan qolishni afzal ko‘rdi, qarindosh-urug‘laridan yuz o‘girdi.
Hazrati Umar va Hamzadan boshqa hech kim tashqarida bemalol yura olmay qoldi. Boshqalar mahalladan tashqariga chiqquday bo‘lsalar, ayovsiz kaltaklanishar, haqoratu azob-uqubatlarga duchor qilinishar edi.

Tashqaridan ham hech narsa olib kelib bo‘lmay qoldi. Zero, tikandan boshqa narsa o‘smaydigan bu yerda dehqonchilik qilish, sabzavot ekib hosil olish mumkin emasdi. Shu bois uylarda bor oziqovqatni mumkin darajada tejab iste’mol qilish yo‘li tutildi. Bu masalada qo‘niqo‘shnilar bir-birlariga yordamchi bo‘ldilar. Abu Tolib bor bisotini shu yo‘lda sarflab tutatdi. Rasululloh (s.a.v.) bilan Hazrati Hadicha qo‘l ostilaridagi hamma narsani shu yo‘lda sarfladilar. Butparast bo‘lsalar ham, faqatgina qarindosh-urug‘chilikning haqqihurmati uchun shuncha aziyat chekayotgan va lom-mim deb ham nolimagan kishilarga tarqatdilar.
Ammo uydagi oziqovqat qanchaga ham yetardi? Bir oila boybadavlat bo‘lgan taqdirda ham necha oilani to‘ydira olardi?
Oziqovqatlar qattiq tejabtergab yeyilishiga qaramay, tugadi. Mudhish bir ocharchilik boshlandi. Erta tongda och turganlar bir burda ham non yemay kunni o‘tkazar, keyingi kunni yana ochlikda kutib olar edilar. Hayvonlar och, odamlar och. Ochlikdan madori qurigan go‘daklarning yig‘isig‘ilari, dodfaryodlari atrofda bemalol eshitiladi. U yerbu yerda o‘sadigan daraxtlarning yaproqlari yeyila boshlandi. Teri parchalari chaynalib shimildi. Topilgan har qanday hayvonning qorni, ichakchavog‘i hech ikkilanmay pishirilar va dasturxonga tortilar edi.
Mana shunday og‘ir mashaqqatlarga qaramay, xoh Hoshim o‘g‘illaridan, xoh Muttalib o‘g‘illaridan bir erkak yoki ayolning Rasululloh (s.a.v.) huzurlariga kelib: «Bizning ilohlarimizga til tekkizding, dinimizni yo‘q qilishga urinding, oqibatda mana shu baloga giriftor bo‘ldik. Mana, ko‘r qanday ahvolga tushganimizni...» demadi. Shunday deganini bilmaymiz.
Bu hol bir hafta, bir oy yo bir yil emas, naq uch yil davom etdi. Mashaqqatlarning xilmaxili bilan to‘lgan uch yil. Hayot xar kuni bir boshqa, achchiqalamli tomonini ko‘rsatardi.
Bir kuni qorong‘u tushib, ko‘chalarga jimjitlik cho‘kkanidan keyin o‘rkachiga un to‘la qoplar ortilgan bir tuya Abu Tolib mahallasi sari yo‘l oldi. Mahallaning boshiga yetib kelgan odam tuyaning jilovini bo‘yniga osdi, so‘ngra orqasidan qo‘llari bilan bir necha marta shapatilab, «Chuh jonivor», dedida, o‘zi qaytib ketdi, qorong‘ulik ichida g‘oyib bo‘ldi.

Bu odam Hishom ibn Amr edi.
Tuya sho‘rlik kimning ham uyiga borardi? Shunday umid kilgan ediki, birorta odam uchratsayu uyiga yetaklab borib, ustidagi yukning hammasini tezda yashirib, keyin qo‘niqo‘shnilarga bo‘lishtirib bersa...
Hishomni bu insonparvarlikka, g‘amxo‘rlikka chorlagan narsa mahalladan tashqarida ham bemalol eshitilib turgan yig‘isig‘i, dodfaryodlar edi. Ular ham o‘ziga o‘xshagan inson, qolaversa, u bilan bir urug‘ning vakili edilar.
Hakim ibn Hizom ham ammasi Hazrati Hadicha uchun oziqovqat jo‘natgani, yana boshqa bir necha kishi ham ana shunday yo‘l tutib, musulmonlarga hamdard bo‘lgani tarixdan ma’lum.
Bir kuny'; Hishom ibn Amr yana uch tuyaga oziqovqat yuklab Abu Tolib mahallasiga jo‘natayotganida, mushriklar sezib qs^lishdi. Ertalab Abu Jahl boshchiligida mushriklar o‘rtasida o‘tkazilgan majlisda so‘roqqa tutildi, tanbeh berildi, kelishilgan qarorning hukmlariga zid ish tutmaslikka ont ichilgani eslatildi. Abu Jahl:
— Bizning maqsadimiz begunoh odamlarga zulm qilish emas, — dedi. — Niyatimiz jamoamizni tarqatgan, ilohlarimizni ayblagan... va gap uqmas, o‘jar anavi jodugarni tartibga chaqirib qo‘yish. Yo uni bu yo‘ldan qaytaramiz, yo Abu Tolib boshliq butun qarindosh-urug‘lari undan yuz o‘giradilar.
Shu asnoda Hishomni ayamay hakorat qilishdi.
O’zini himoya qilishga uning qurbi yetardi. Bu xattiharakati vijdonli kishiga munosib bir ish ekanini ayta olardi. «Men bu ishni, kech bo‘lsa ham, qilganimdan baxtiyorman. Shuncha begunoh inson xotin, bola-chaqasi bilan hamda qarindosh-urug‘imiz bo‘lishlariga qaramay, ochlikka mahkum etilib, ularga yordamchi bo‘lishga ham izn bermaganlar uyalishi kerak», deya olardi. Ichidan ana shunday fikrlar o‘tgan, ammo shu fikrini bayon etgani bilan birov «Hishom to‘g‘ri gapiryapti, biz juda noinsoflik qildik», demasdi.
Shuning uchun u dilidagi gaplarni emas, talab qilinayotgan gaplarni gapirdi:
— Bu so‘nggisi bo‘ladi. Endi shu ishni qilayotganimni ko‘rmaysiz, — dedi.
Boshqa bir kuni Hakim ibn Hizom ammasiga un jo‘natmoqchi bo‘lib turgan edi, Abu Jahlga duch keldi. Bu manzara Abu Jahlga battar yoqmadi.
—   Bularni orqaga qaytarasan, ey Hakim, — dedi.
—   Nima uchun?
— Chunki bu mahallaga oziqovqat kirmasligi kerak, biz bunga ruxsat bermaymiz.
—   Men ularni ammamga jo‘natmoqchiman.
—   Hech kimga jo‘nata olmaysan.
— Men bilan ishing bo‘lmasin. Ammamga yordam berish uchun sening ijozatingga muhtoj emasman.
Abu Jahl ruhan madad istab yonida turgan Abul Baxtariyga qaradi. Ammo u Haqim ibn Hizomni yoqladi. Natijada/bahsmunozara boshlanib ketib, mojaro alaloqibat Abul Baxtariy qo‘liga ilingan bir suyak Abu Jahlning boshiga tushishi bilan tugadi. Abu Jahl g‘azabini bosa olmagan Abul Baxtariyning mushtlariga nishon bo‘lib, yerga quladi.

* * *
Qatag‘on uch yil davom etdi. Unga yo‘lakay yana bir qator alamli hodisalar qo‘shilib ketdi.
Bir kuni Rasululloh (s.a.v.) amakilari Abu Tolibni izlab topdilar va Ka’ba ichki devoriga osib qo‘yilgan qarorni yog‘och qurtlari yeb bitirganini, qog‘ozda faqat «Ollohim, sening noming bilan» degan ma’noga to‘g‘ri keladigan «Bismika Ollohumma» iborasigina qolganini bildirdilar. Abu Tolib hayron bo‘ldi:
— Qaerdan bilasan shunday bo‘lganini? — deb so‘radi.
— Rabbim ma’lum qildi, — deb javob qildilar Rasululloh (s.a.v.).
Abu Tolib darhol borib Quraysh zodagonlarini to‘pladi.
—   Bir taklif bilan keldim, — dedi.
—   Xo‘sh, qanaqa taklif ekan u, Abu Tolib?
—   Jiyanim Muhammad, Ka’baga osib qo‘ygan qarornomalaringizni yog‘och qurtlari yeb bitirdi, faqat «Bismika Ollohumma» iborasig^gaa qoldi, deb da’vo qilmoqda. Bolaligidan beri sin&b kelamanki, hamisha uning gaplari to‘g‘ri chiqqan. Shuning uchun huzurlaringizga bir narsani taklif qilishga keldim.
—   So‘zla taklifingni, ey Bani Hoshimning yo‘lboshchisi! — deyishdi.
— Hozir birgalikda Ka’baga boramizda, u yerga osib qo‘ygan qog‘ozlaringizni olib ko‘ramiz. Agar Muhammadning da’vosi to‘g‘ri chiqsa, sizlar bu bema’ni qatag‘onga chek qo‘yasizlar. Insonlarni ochyalang‘och, chornochor holda, bilaturib o‘lim changaliga topshirishdan voz kechasizlar. Bu yerda qavmingiz, qabiladoshlaringiz va ularning oilalari jon olibjon bermoqdalar. Agar jiyanimning gaplari yolg‘on bo‘lib chiqsa, u holda Muhammadni o‘sha zahotiyoq ixtiyorlaringizga topshirishga so‘z beraman.
Muhammad ibn Abdullohning Ka’baga kirmagani aniq. Bu daf’a o‘lim farmonini o‘z qo‘li bilan imzolaganday edi. Mushriklarning yuzlarida tabassum ifodasi paydo bo‘ldi. Nihoyat zafarga olib boruvchi yo‘l ochilgan edi. Bir zum ham ikkilanmadilar.
— Biz rozimiz, yo Abu Tolib, — dedilar.
Birgalikda borib Ka’bani ochdilar. Diqqat bilan qaradilar. Darhaqiqat, ahdnoma ilvirab ketgan edi.
— Bunday bo‘lishi aslo mumkin emas, — dedi birov.
Abu Tolib so‘radi:
— «Bo‘lishi mumkin emas» deganing nimasi? Ka’baning kaliti sizlarda bo‘lsa, bu yerga kimni kiritish kiritmaslik sizlarning ixtiyorlaringda bo‘lsa... Endi orada yuzaga kelgan muammoni uzilkesil hal etish fursati keldi.
Abu Jahl so‘z qo‘shdi:
— Men aminmanki, jiyaning o‘taketgan bir usta jodugar ekan. Undan buyukroq jodugar hali dunyoga kelgan emas, kelmaydi ham!..
Vaziyat birdan o‘zgardi. Bir oz oldin «Juda soz, rozimiz...» deya, xabar to‘g‘ri chiqqan taqdirda, qatag‘onga chek qo‘yishga so‘z bergan qishilar go‘yoki bular emas, boshqalar edi. To‘ng‘illayto‘ng‘illay tarqaldilar.