* * *
Choshgoh vaqti o‘tib borayotgan bir palla edi. Yasribliklar to‘xtagan joyga bir guruh qurayshliklar keldi. Abdulloh ibn Ubay ibn Salulni qidirib topishdi.
— Eshitishimizcha, Muhammad ibn Abdullohga yurtingizdan panoh berish uchun taklif qilgan emishsizlar. Ustiga ustak, biz bilan urush boshlashga qaror bergan emishsiz. Shuni yaxshi bilinglarki, biz sizlar bilan urushishni aslo istamaymiz, — deyishdi.
Ibn Salul bu so‘zlarni hayron bo‘lib tingladi. Qurayshliklar uning shu holatidanoq bu gaplarning shunchaki mishmish ekanini anglashdi.
Ibn Salul:
— Xudo haqqi, gaplaringizdan hech narsa anglamadim. Men odamlarimga ishonaman, qabiladoshlarim orasida bunday muhim ishni men bilan maslahatlashmay qilishga hech kim jur’at eta olmaydi. Bu masalada ko‘ngillaringiz xotirjam bo‘laversin, — dedi.
Mo‘minlar bu suhbatga aralashmasdan, sukut saqlab turishdi.
O’rtada biron shubhali harakatning alomatlari ko‘rinmasdi. Boz ustiga, mushriklardan bir necha kishi ketmaket qasam ichdi, shundan keyin masala butkul oydinlashganday bo‘ldi. Qurayshliklar:
— Juda soz, modomiki qasam ichar ekansizlar, sizlarga ishondik, — deyishdi.
Makkada haj vazifasini ado etib bo‘lgach, yasribliklar ham tinchxotirjam yurtlariga qaytishdi. Endi Faxri Koinot payg‘ambarimizning (s.a.v.) tashrif kunlarini orziqib kuta boshlashdi.

* * *
Amr ibn Jamuh ismli yasriblik bir oqsoq qariya bor edi. Necha yillardan beri «Manot» degan butini izzatikrom bilan uyining to‘rida saqlab keladi. Har kuni uning qoshiga kelib, ta’zim bajo keltiradi. Yana bir necha kishi ham xuddi u kabi uyda but saqlab, o‘shanga sig‘inib yurardi.
O’g‘li Muoz esa, imon keltirgan, hatto Aqoba qasamyodida ham ishtirok etgan edi. Muoz ismli yana bir qarindoshlari ham bor edi. Xullas, ikki Muoz birgalashib, kunlardan bir kuni Manotni o‘g‘irlashdi.
Amr ibn Jamux o‘sha kuni tongda hech narsadan xabarsiz uyqudan uyg‘ondi. Nonushta qildi, so‘ngra butning qoshiga bordi. Ammo... Manot joyida yo‘q edi.
— Mening Manotim qani? — deb hayqirdi.
Hech kim «men ko‘rdim» demadi.
— Bu qanaqasi, Manot oyoq chiqarib qochib ketdimi bo‘lmasa?
Jahl bilan uyidan chikdi. U yoqbu yoqni aylanib yurdi. Bani Salama mahallasiga borganida, sarosima ichida qotib qoldi. Buti o‘sha yerga to‘kilgan axlatga qorishib yotardi.
Darhol qo‘liga olib, artibsurtib tozaladi va uyiga keltirib xushbo‘y atirlardan purkadi, eski joyiga qo‘yib qo‘ydi.
— Xudo haqqi, seni haqorat qilgan odam kim ekanini bilib qolsam, dunyoni ko‘ziga tor qilar edim! —dedi va tiliga kelgan shirin so‘zlar bilan Manotning ko‘nglini ko‘targanday bo‘ldi.
Amr g‘azabdan titrabqaqshar, ilohga qarshi bunday «pastkashlik» qilgan kishilarning dahriyligiga hayron edi.
Ertasi kuni ushbu voqea yana takrorlandi. Nihoyat uchinchi kuni ham butni joyidan topa olmagach, miyasiga qon urdi. Bu ish aslida ilohning emas, Amrning ustidan kulish edi. Butni so‘nggi marta axlatdan yana tozalab yuvib, yana atir purkar ekan, qilichini uning yoniga osib qo‘ydi.
— Xudo haqqi, bu razillik kimning ishi ekanini bilmayman. Agar qo‘lingdan kelsa, mana, qilich, endi o‘zingni o‘zing himoya. qilishga urinib ko‘r! — dedi darg‘azab bir alfozda.
Kechasi tush ko‘rdi: bir itning jasadini topdilar, butga bog‘ladilar, bani salamaliklar axlat to‘kadigan, suvsiz bir quduqqa olib borib tashladilar...
Ertalab uyg‘onib qarasa, kechagi joyida faqat qilichgina turibdi. Butni qidira boshladi. Oxiroqibat yana uni axlat to‘kilgan chuqurdan topdi. Umrida bunaqa ranjimagan, parishon bo‘lmagan edi.
— Ey Amr! — deya o‘ziga xitob qilib yubordi. — Sen aqli raso, tushungan, boshqalarga aql o‘rgatadigan bir odamsan, bu chindan ham iloh bo‘lsa, shunday ayanchli ahvolga tusharmidi... G’aflat uyqusidan uyg‘onish payti kelmadimikan endi, ey Amr!
O’zining ichki xitobiga hech bir e’tiroz bildira olmadi. So‘ngra... oyoqlarining ostida yotgan butni olib yerga urdi: but parchaparcha bo‘ldi.
— Agar iloh bo‘lsang, itning o‘ligiga ilashib, axlat to‘kiladigan chuqurda nima qilib yotibsan? — deb baqirardi u.
Oyoqlarining ostida yotgan parchaparcha yog‘ochlarga qaradi. Ularning qarshisida «iloh» deb necha yillar sig‘inib kelgan edi, oqargan sochlari ushbu jaholat yillaridan qolgan xotira, axir.
— Qanchalik ahmoq bo‘lgan ekanmana, — deb po‘ng‘illadi.

IMON YURTI YASRIBGA HIJRAT

Yasriblik musulmonlarning samimiyligi va sadoqati Rasulullohni (s.a.v.) juda ham mamnun qilgan, endi mo‘minlar erkin nafas olishi mumkin bo‘lgan boshpana topishlariga juda oz vaqt qolgan edi.
O’sha kunlardan birida payg‘ambarimiz bir tush ko‘rdilar. Tong otgach, birodarlariga:
— Tushimda xurmozor bir shaharga hijrat qilganimni ko‘rdim. Men bu shahar Yamoma yoki Hajar bo‘lsa kerak, deb o‘ylagan edim. Yaqinlashgach, bu shahar Yasrib ekaniga amin bo‘ldim. Olloh sizlarga qardoshlarni nasib ettirdi, omonlikda yashaydigan bir yurt berdi, — deb mujdaladilar.
Shundan keyin Makkada yashirincha tayyorgarlik boshlandi. Keyinroq ayrimlar hech kimga bildirmay Yasrib yo‘liga chiqdi. Orada Jaxshning oilasi barcha qarindosh-urug‘lari bilan birgaliqda uylarini tark etib, jami yigirma erkak va sakkiz ayol Yasrib sari yo‘l oldi.

* * *
Abu Jahl, Abbos ibn Abdulmuttalib, Utba ibn Robia bir kuni Makkaning yuqori qismida aylanib yurganlarida eshiklariga qulf urilgan tashlandiq uylarni ko‘rib qolishdi. Bular Jaxsh o‘g‘illarining uylari edi. O’tba: «Har bir oila ma’lum muddat osoyishta turmush kechirsada, bir kun kelib halovati buziladi...» ma’nosidagi bir bayt o‘qidi. So‘ngra:
— Jaxsh o‘g‘illarining maskani ham huvillab qolib dida... — dedi.
Abu Jahl:
— Kuyunishingga arzimaydi, ey Utba, otasi noma’lum kishilar uchun yig‘lanmaydi, — dedi. So‘ngra Abbosga o‘girilib: — Unutma, ey Abbos, bu jiyaningning kirdikorlaridan biridir. Jamoamizni tarqatdi, arablar orasidagi obro‘yimizni tushirdi, — dedi.

* * *
Abu Salama Abdulloh ibn Asad Rasulullohdan (s.a.v.) ruxsat olgan zahoti yo‘l tayyorgarligini ko‘ra boshladi. Xotini Ummu Salamani bir tuyaga mindirdi, quchog‘iga o‘g‘li Salamani berdi, o‘zi esa, tuyaning jilovidan ushlab, yo‘lga tushdi.
Bani Mug‘iyradan bir necha kishi uning yo‘lini to‘sdi.
— Xo‘sh, yo‘l bo‘lsin, kuyov? O’zing qaerga borsang boraver, lekin bizning qizimizni tashlab ket! Biz uni sening ixtiyoringga berib qo‘ymaymiz! — deyishdi, ustiga yopirilishdi.
Nima qilmoqchi ekanlari ma’lum edi. Buncha ko‘p odamga kuchi yetmasligi ham aniq.
Abu Salama zo‘rg‘a qutuldi va Yasribga qochib ketdi. Ikkinchi tomondan Abu Salamaning qabiladoshlari bo‘lgan Bani Asad kelishdi. Kichik Salamani ularga berishni talab qilishdi. Yuzaga kelgan janjal oqibatida kichik Salamaning qo‘li chiqdi. Nihoyat, Bani Asad ustun kelib, bolani olib ketishdi.
Uch kishidan iborat oila shu zayl har tomonga tarqalib ketdi.
Abu Salama qochib qutuldi. Makkada qolsa, mushriklar uii sog‘ qo‘yishmas edi. Ummu Salama Bani Mug‘iyraga mehmon bo‘ldi. Bu majburiy bir mehmonlik bo‘lib, unga nisbatan yomon muomala qilinmasada, o‘z ixtiyoriga ham qo‘yishmas edi. Kichkina Salama esa, otasining qabiladoshlari orasida qoldi. Bundan keyin voqealar qanday rivojlanadi, tarqalgan oila qachon diydor ko‘rishadi, bu yog‘i yolg‘iz Ollohga ayon edi.

* * *
Ummu Qays tul qolgan, ammo go‘zal bir ayol edi. Bir kuni eshigi taqilladi. U bilan turmush qurishni istagan bir odamdan sovchi edi.
— Hozir bunday narsalar ko‘nglimga sig‘maydi. Fursatini topdim deguncha, Yasribga ketaman, — deb javob qilib qutuldi.
O’sha chopar bir kundan so‘ng ayni taklif bilan yana keldi, yana taklifi rad etildi. Takliflar hech to‘xtamas, har qanday istagi bajo keltirilishi bildirilar edi. Nihoyat:
— Men Yasribga ko‘chib ketmoqchiman. U yerga hijrat qilsa, turmushga chiqaman, — deyishdan boshqa chora topmadi.
Taklif ijobiy kutib olindi. Biri Olloh va rasulining rizoligi uchun, ikkinchisi Ummu Qaysga o‘ylanish uchun Yasribgacha bo‘lgan uzoq yo‘lni ming bir mashaqqat bilan bosib o‘tdilar. To‘y bo‘ldi. Kuyov musulmonlar orasida «Ummu Qaysning muhojiri» deb tanildi. (Fathul Boriy, 1/3; Muslim. Navaviy sharxi, 13/55. 136)

* * *
Bir yilga yaqin vaqt o‘tgan, Ummu Salama eridan biron xabar ola olmagani kabi, zo‘rlab tortib olingan farzandining ahvolidan ham bexabar edi. Qabiladagilar izzatikromni joyiga qo‘yishar, lekin qabiladan tashqariga chiqishiga izn berishmas edi.
Eridan va farzandidan ajralgan Ummu Salama Abtox degan joyga bir necha marta borib keldi. Har safar borganida, ko‘zyoshi to‘kib alamidan chiqar edi.
Kunlardan bir kuni yana Abtoxga chiqdi. Yig‘lab o‘tirar, yonoqlaridan achchiqachchiq yoshlar oqar edi. Qarindoshlaridan biri uni bu ahvolda ko‘rib, ortiq toqat qila olmadi:
— Bu bechora ayolni qachongacha qiynaysizlar? Bekordanbekorga ham eridan, ham farzandidan judo qilish insofdanmi?! — dedi.
Bu so‘zlar odamlarga ta’sir qildi. Ummu Salamaga:
— Istasang, eringning oldiga ketaver, — deb ruxsat berishdi.
Izn berilgan zahoti Ummu Salama yo‘lga tushmoqchi bo‘ldi.
Bu orada Bani Asad ham jigargo‘shasini keltirib qo‘liga berdi. Ummu Salama bir tuyaga mindirildi, quchog‘iga o‘g‘lini oldi, yolg‘iz o‘zi yo‘lga tushdi.
Tan’im degan joyga kelganida, Usmon ibn Talxaga ro‘baro‘ bo‘ldi.
—   Yo‘l bo‘lsin, ey Ummu Salama?!
—   Yasribga.
—   Nega yoningda hech kim yo‘q?
—   Olloh bor.
— Xudo haqqi, seni yolg‘iz qoldirib ketolmayman, — deya Usmon tuyaning jilovidan ushladi.
Yo‘lga tushdilar. Soatlarcha yo‘l bosdilar. Bir joyga yetganda ozmoz xordiq chiqarish uchun to‘xtashdi. Usmon tuyani cho‘ktirdi va o‘zi nariroq borib turdi. Ummu Salama tuyadan tushib bo‘lgach, kelib tuyani yetakladida, borib bir daraxtga bog‘ladi. O’zi xam yuqoriroq bir joyga o‘tib yotdi. Oradan bir necha soat o‘tdi. Ummu Salama uyg‘ondi. Usmon tuyani yetaklab kelib, cho‘ktirdi va yana bir oz orqaroqqa chekinib turdi.
— Qani, min tuyaga, ey Ummu Salama, — dedi.
Yana tuyaning jilovidan ushlab, yo‘lga tushdilar. Butun safar necha kunlab shu tariqa kechdi...
Yasribning shundoqqina bo‘sag‘asidagi Qubo nomli qishloqqa yaqinlashganlarida Usmon tuyaning jilovini uzatdi:
—   Ey Ummu Salama, ering Abu Salama maskan tutgan qishloq shu. Bu yog‘iga endi o‘zing yetib olasan, — dedi.
—   Ming tashakkur, ey Usmon! Olloh seni panohida asrasin.
Usmon yo‘lni Makka sari soldi.
Ummu Salama uning bu olijanobligini hech unutmas, yillar o‘tib ham minnatdorlik his-tuyg‘usi bilan eslab yurar edi.
Usmon o‘shanda musulmon emas edi. Yana yillar davomida mushrik bo‘lib qolajak, bu darajada ezgulikka to‘liq qalbi yana butlarga sig‘inishda davom etajak edi.
Ummu Salama qishloqqa yetib keldi. Ko‘p o‘tmay Abu Salama xotini va o‘g‘li bilan yana qayta diydor ko‘rishdi.

* * *
Makka har kuni bittaikkitalab xufyona Yasribga yo‘l olgan ahli bilan xayrlashar edi. Ammo bu safargi muhojirlar Habashistonga hijrat qilganlar kabi g‘amgin va parishon emasdilar. Chunki Payg‘ambarlar Sultoni (s.a.v.) ularning orqasidan yetib borishlariga ishonchlari komil edi.
Tug‘ilib o‘sgan shaharni tashlab chiqib ketish og‘ir, albatta. Lekin imonida sobit qolish uchun mo‘minlarga boshqa yo‘l, boshqa chora qolmagan edi.
Yashirincha ketishlariga bois esa, mushriklarning qo‘llariga tushib qolguday bo‘lsalar, qamab qo‘yilishlari aniq edi.

BUYUK UMARNING MAKKANI TARK ETISHI

Umar ibn Xattob ham hijrat qilishga qaror berdi. Ilk musulmonlardan Ayyosh ibn Robia va Xishom ibn Oslar bilan Makka — Yasrib yo‘lini birgalikda bosib o‘tishga kelishib oldilar. Rasulullohdan (s.a.v.) izn olindi. Ertalab hali kun chiqmasidan oldin Tanobud degan joyda uchrashishga qaror qildilar. Tanobud Makkadan o‘n chaqirim uzokda edi.
— Tonggacha yetib bormagan kishi kutilmaydi. Borganlar yo‘lda davom etaveradi, — deyishdi. Tayyorgarlik ko‘rish uchun uyuylariga tarqaldilar.

* * *
Masjidi Haramda baland bir ovoz yangradi. U yerda hozir bo‘lganlar cho‘chib boshlarini ko‘tardilar.
— Menga kuloq soling, ey xaloyiq!
Albatta, hayqirayotgan odam Umar ibn Xattob edi. Zotan, undan bo‘lak odam bunday ishga jur’at qilmagan bo‘lardi. Umar (r.a.) o‘qyoyini qo‘liga olgan, qilichini qiniga solgan vaziyatda turardi. Hamma unga diqqat bilan qarayotganini ko‘rib, shunday davom etdi:
— Ey mushriklar! Men ham hijrat qilishga qaror berdim. Yasrib shahriga ketmoqchiman. Orangizda onasini yig‘latishga, xotinini beva, bolalarini yetim qoldirishga havasmandlar bo‘lsa, ertaga kun chiqar paytida Sharifga borsin, o‘sha yerda kutaman...
Bu e’lon eng baland pardalarda, kar ham eshitadigan darajada kuchli tovushla qilindi. Ammo kimsadan sado chiqmadi. Umar bir oz kutdi. Javob bo‘lavermadi. Ka’bani yetti marta tavof etdi. Atrofdagilar uni kuzatish bilangina cheklandilar. Tavofini tugatib, shahdam odimlar bilan masjiddan chiqib ketdi.
Orqada qolganlar uning xattiharakatidan o‘zlaricha xulosa chiqardilar: «Juda mard odamda shu Umar, osiy bo‘lishi tugul, undan battar bo‘lsa ham, unga yomonlik qilishdan qochish kerak!..»
— Ko‘rmayapsanmi, Abul Hakam (Abu Jahl) ham lom-mim demadiku!
— Oson ekanmi, axir, bu lof emas, naq Umarku?!
Oralarida shunga o‘xshash gapso‘zlar o‘tdi, xolos.

* * *
Ayyosh bilan Umar (r.a.) Tanodubda uchrashdilar. Hishom kelmagan edi. Qarorga ko‘ra, uni kutib o‘tirmadilar, darhol yo‘lga tushdilar. Yasribgacha biron korhol yuz bermadi. Shaharning Avoli degan joyida Umayya ibn Zayd o‘g‘illarinikida mehmon bo‘ldilar.
Ko‘p o‘tmasdan Abu Jahl ukasi Horis bilan birga Yasribga keldi, Ayyosh ibn Robiani topdi. U amakilarining o‘g‘li va ona bir ukalari edi.
— Yemon bir ish qilding, ey Ayyosh! Sen qaytib Makkaga bormaguningcha, onang sochini taramaslikka, hatto soyaga o‘tmaslikka qasam ichdi. Bechora onangni 6u azobdan qutqarishing kerak, — deyishdi.
Ayyosh bu so‘zlarga ishondi. Hazrati Umar oraga kirdi:
— Ey Ayyosh, zinhor ularning so‘zlariga ishonma. Aldab, seni yo‘ldan urmoqchilar, birodar. Onang sochi qurtqumursqaga to‘lgach, tarashga, quyoshning qizig‘ida qolib boshidan kun o‘tgach, soyaga chekinishga majbur bo‘ladi. Mening so‘zimga kir, Makkaga qayta ko‘rma.
Ammo Ayyosh Hazrati Umarchalik irodali emas, buning ustiga, uning zaif joyidan ushlashgan edi.
— Onam qasam ichibdi, — dedi o‘ksib.
— Aldanma, bu gaplarning hammasi g‘irt yolg‘ondir. Bu odamlar hozirgacha doim yolg‘on gapirib kelganlarini unutma!
Abu Jahl jiddiy turib yana avvalgi gapini takrorladi:
— Onangga rahm qil, ey Ayyosh. Quyosh tig‘ida o‘tiribdi... Qasam ichgana... Soyaga chekinmasa, ahvoli nima bo‘ladi? Kim biladi, balki hozir kunning tig‘iga dosh berolmay hushidan ham ketgandir.
Aslida, g‘urbat hissidan, vatan hasratidan ezilgan Ayyosh ketish tarafdori edi.
—   Men bu yerda senga qaram bo‘lib qoldim, ey Umar. Borib hech bo‘lmasa mol-mulkimdan olib kelay, — dedi:
—   So‘zim so‘z, molimning yarmi seniki bo‘lsin, birodar.
— Baribir ular bilan birga qaytib ketmasam bo‘lmaydi.
Hazrati Umar uni bu qaroridan voz kechtira olmasligini tushundi. Nochor:
— Do‘stim, shu tuyam senga. O’zi zotdor, yuvosh. Bir minganingcha, ustidan tushma. Biron shubhali narsani sezsang, qochib qol, — dedi.
Yo‘lga otlandilar. Ayyosh onasini og‘ir ahvoldan qutqarish va vatan hasratidan xalos bo‘lish xayoli bilan hayajonda, Abu Jahl bilan ukasi esa, uni bunchalik osonlikcha yo‘ldan urganlaridan behad xursand edilar.
Safar bexavotir davom etdi. Abu Jahl bu g‘amxo‘rligi uchun Ayyoshni alqar, onaning farzanddagi haqqi har qanday boshqa haqdan ustun ekanini qaytaqayta ta’kidlar edi. Yo‘lga chiqqanlaridan beri orasira suhbat Ayyoshning onasiga borib taqalar, har gal yolg‘onyashiqlar ustmaust taxlanar edi. Abu Jahl:
— Eng oxirgi kun boshidan suv quymagunlaricha hushiga kelmadi sho‘rlik xotin, — deb xo‘rsindi.
—Shunchalik bo‘lguncha unga qarab o‘tiraverdilaringizmi? Soyaga chiqarib qo‘ysalaringiz bo‘lmasmidi?
— Necha marta soyaga oldik, ammo koshki ko‘nsa. Hushiga keldi deguncha, o‘rnidan sakrab turadida, «Yokding meni Ayyosh!» deb baqirib, yana quyoshning tig‘iga chopadi...

Horis qo‘shimcha qildi:
—   Aslida, o‘ylab qarasang, biz nafaqat onangni, seni ham qutqarmoqchi bo‘ldik. Chunki onang bevaqt o‘lib ketsa, sening boshingga biron kulfat tushishi begumon.
—   Kim biladi, seni ko‘rsa, onang boyoqish rosa suyunsa kerak. Sen ham yangi hayot boshlasang, ajab emas.
Safar shunga o‘xshash suhbatlar bilan davom etdi. Makkaga yaqinlashdilar. Oldinda Abu Jahl bilan Horis, Ayyosh ularning orqalarida... Bir mahal Abu Jahl:
— Bizning tuyamiz rosa charchadi, tuyalarimizni almashtirsak, nima deysan? — deb qoldi.
Ayyosh bu taklifga rozi bo‘ldi va tuyasini cho‘ktirdi. Shu orada bir-birlariga ma’noli qarab olgan akauka to‘satdan uning ustiga yopirildilar. Ayyosh ikki kishiga bas keladigan darajada baquvvat emas edi. Ikki daqiqa o‘tibo‘tmay, oyoqqo‘li bog‘log‘lik holda tuyaga yuklandi.
Abu Jahl Makkaga muzaffar qo‘mondon kabi kerilib kirib keldi. Bir jinoyatchini qo‘lga tushirgan shovvozdek, atrofidagilarga mag‘rurona ko‘z tashlar, unga qarab turganlarga:
— Aqlingiz bo‘lsa, sizlar ham ahmoqlarning ta’zirini mana shunday berasiz, — deb baqirar edi.
Dastlabki jazo sifatida Ayyoshga yuz qamchi urildi. Onasining soch taramaslikka qasam ichgani haqidagi safsataga ishonganiga ming pushaymon bo‘ldi. Qo‘loyog‘i bog‘langan holda qamab qo‘yildi. Hijratga bular bilan birga chiqishga kelishgan Hishom ham tutilibqamalganini shu yerda bildi.
Qamoq hayoti o‘z nomi bilan qamoq hayoti edi. Bu yerda hech kimning beklardek kun kechirishiga izn berilmas, to‘xtovsiz ravishda jabru sitam yetkazilar edi.
Hazrati Umarning (r.a.) nasihatiga quloq solmagan va Abu Jahldek bir axloqsiz mushrikning so‘zlariga ishongan Ayyosh bundan boshqacha jazolanishi mumkin emasdi.
Hazrati Umar bilan Abu Jahl ikki qaramaqarshi qutbga o‘xshardilar. Biri haq va adolatning, ikkinchisi jaholat va tushkunlikning timsoli.
Haq va adolat g‘olib kelgan joyda Umar, shirk va fisqu fasod avjiga mingan joyda Abu Jahl hukm surar edilar...
Hazrati Umar ham, Abu Jahl ham o‘zlari mansub bo‘lgan qutbning eng mukammal vakillari edilar.
Haq va adolat mavzuida Hazrati Umarga, pastkashlik va razolat xususida Abu Jahlga bas keladigan kishi yo‘q edi.
Ayyoshning nasihatga quloq solmagani, o‘zboshimchalik qilgani musulmonlar orasida noxush qarshilandi. Necha yillardan buyon musulmonlarga hisobsiz aziyatlar yetkazgan Abu Jahlning so‘zlariga aldangani... hech bir aqlga sig‘mas edi. Tavba qilsa ham, kechirilmasligi haqida bahslashdilar, bilaturib o‘zini o‘tga tashladi, dedilar. (Ibn Kasir. «Siyar», 2/220.)

* * *
Mus’ab ibn Umayr Sa’d ibn Muozning xonadoniga kelib tushdi. As’ad ibn Zurora esa, Rasulullohning (s.a.v.) amakilari Hamza ibn Abdulmuttalibni mehmon qilishga musharraf bo‘ldi. Rasulullohning (s.a.v.) nuridiydalari Ruqayyaga, uning umr yo‘ldoshi bilan birga, uyidan joy berish sharafi Avs ibn Sobitga nasib bo‘ldi. Shu yo‘sin vatanini tark etgan va Yasribdan boshpana izlab borganlarga kutganlaridan ham ziyoda izzatikrom ko‘rsatildi. Umr bo‘yi birgalikda yashagan qarindoshlari, otalari, akalari, ukalari, hamshaharlari ularni quvgan bir paytda, butunlay begona, notanish insonlar tomonidan «Ollohning bir ne’mati» o‘laroq hurmat va izzat, e’zozu qadr topishdi.
Endi bemalol, tinchxotirjam ibodat qilish imkoniyati yaraldi. Makkadagi kabi, namoz o‘qish uchun xilvatroq joy qidirishga to‘g‘ri kelmas, mushriklar ko‘rib qolmasaydi, degan hadik bezovta qilmas edi.
Qaerga borilsa, qaerga qaralsa, chehrasi gulgun, yuzlaridan imon va samimiyat nurlari porlab turuvchi insonlarga duch kelinar edi.
Makkada imon keltirish ayb, gunox, jinoyatdek bir gap bo‘lsa, bu yerda imon keltirmaslik ayb va gunoh edi. Makkada musulmonlarga jabru zulmlar yetkazilgan bo‘lsa, bu yerda Islomga kirmaganlarga zarracha ozor berilmas edi. Jahannam hayoti tugagan, jannat hayoti boshlangan edi go‘yo. Maysazor uzra saf tortib jamoat bo‘lib namoz o‘qiyotganlarni ko‘rgan ko‘zlar yoshlanar, «Ollohim, shukrlar bo‘lsin, bizni shu kunlarga ham yetkazding...» der edilar.
Bir paytlar chidab bo‘lmas azob-uqubatlardan shikoyat qilish uchun Rasulullohning huzurlariga kelgan va «Yaqin kelajakda San’o shahridan Xadramutga qarab yo‘lga chiqqan kishilarga, qo‘ylariga xujum qilishi mumkin bo‘lgan bo‘ridan boshqa hech narsa havf solmaydi», tarzida javob olgan Habbob ham mana endi osoyishta hayot kechira boshladi. Tanasiga qizdirilgan temirlar bosib ayovsiz azob berilgan Ummu Ammor ham, qarzingni oxiratda olarsan, deb kinoya qilgan Os ibn Voil ham endi tarixda qolib ketgandek. Bundan buyon Yasribda faqat musulmonlarning so‘zi o‘tar, aytganlari bo‘lar edi.