56-BOB
MAVZU: YEL CHIQARGANDA HIDI SYEZILSA, TAHORAT OLISH LOZIM BO’LADI

74. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alaihi va sallam aytdilar: «Faqatgina (el tufayli chiqqan) ovoz yoki hiddan tahorat olish lozim bo‘ladi».
Bu hadis hasan-sahih.

75. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Agar sizlardan birontangiz masjidda bo‘lib, ikki buti orasidan biror hid sezsa, toki yel ovozini eshitmagunicha yoki hidini payqamagunicha chiqib ketmasin».
Imom An-Navaviy bu hadis to‘g‘risida bunday deydi: «Bu haqiqiy hadislardan biridir va diniy qoidalardan ulkan bir qoidadir. Darvoqe, har narsaning xilofi (aks holi) aniq ma’lum bo‘lmagunicha, asl holi saqlanib qolgan, deb hukm qilinadi va bu asl (holat) shubha-gumon va ikkilanish bilan yo‘q bo‘lmaydi. Shu qoidaga ko‘ra, tahorat olganini aniq bilib turgach, tahoratiga shubha qilgan kishi tahoratlidir, deb hukm qilinadi».
Bu bobda Abdulloh ibn Zayd, Ali ibn Tolq, Oisha, Ibn Abbos, Ibn Mas’ud va Abu Sa’id (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan.
Bu hadis hasan-sahih.
Umomaning qavli ushbudir: «Faqat hadas (el chiqishi) tufayli tahorat olish lozim bo‘ladi, chunonchi yel ovozini eshitishi yoki hidini payqashi kerak». Abdulloh ibn Muborak bunday deydi: «Tahoratim buzildi, deb shubha qilsa, unda qasam ichadigan darajada aniq bilmagunicha, tahoratini yangilashi vojib emas. Xotin kishining oldidan yel chiqsa, tahorat olishi vojib bo‘ladi». Shofi’iy va Ishoqning qavli shudir.
Abu Hanifa, ayolning oldidan yel chiqsa, tahorat olishi lozim emas, deb hisoblaydi. Chunki, bu kamdan-kam uchraydigan bir holatdirki, inson buni bilishga qodir emas. Ibnul-Humom zakardan chiqqan yel, aslida yel emas, balki bir ixtiloj (andomning sakrashi) ekanini aytib, «Bu tahoratni buzmaydi» deydi. Shunday qilib, bu masalada ikki xil qavl ustida ixtilof qilingan:
1.Xotin kishining va erkak kishining oldidan chiqqan yel tahoratni buzadi. Chunki, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam: old va orqa yo‘llardan chiqqan har qanday narsa tahoratni buzadi, deb uqtirganlar. Sababning xususiyatiga emas, balki lafzning umumiy ma’nosiga e’tibor qilinadi. Ya’ni, yel ham bir narsadir, u ham tahoratni buzadi. Shofi’iyning qavli ana shunday.
2.Xotin yeki erkak kishining oldidan chiqqan yel tahoratni buzmaydi. Chunki, bu aslida yel emas, balki bir ixtilojdan iboratdir. Abu Hanifa ana shu qavlga ega bo‘lganlar.

76. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Sizlardan biror kishining tahorati buzilsa, to tahorat olmagunicha, namozini Alloh qabul qilmaydi».
Bu hadis g‘arib-hasan-sahih.

57-BOB
MAVZU: UXLASA, TAHORAT OLMOQ LOZIM BO’LISHI

77. Ibn Abbos (roziyallohu anhumo)dan rivoyat qilindi: U kishi Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning sajda qilgan holda uxlab qolganlarini ko‘rdi. «Hatto xurillay boshladilar yoki pishillay boshladilar. Keyin turib namoz o‘qidilar. Shunda men: «Yo Rasululloh, Siz haqiqatan uxladingiz-ku?» dedim. Aytdilarki, «Faqat yotib (cho‘zilib) uxlagan kishiga tahorat olish lozim bo‘ladi, chunki u cho‘zilganida bo‘g‘imlari o‘zini qo‘yib yuboradi».
Abu Xolidning ismi - Yazid ibn Abdurrahmon.
Bu bobda Oisha, Ibn Mas’ud va Abu Hurayra (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.

78. Anas ibn Molik (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning sahobalari (o‘tirib) uxlashar, keyin turib namozlarini o‘qishar, tahorat olishmas edi.
Abu Dovudning rivoyatida bunday deyiladi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning sahobalari xufton namozini kutib, boshlari bukilib ketar, keyin namoz o‘qishar, tahorat olishmasdi». Bu rivoyatdan sahobalar o‘tirgan joylarida uxlaganlari tushuniladi.
Bu hadis hasan-sahih.
Solih ibn Abdullohdan eshitdim, bunday dedi: «Abdulloh ibn Al-Muborakdan, o‘tirgan joyida suyanib uxlagan kishi haqida so‘radim, «Unga tahorat lozim bo‘lmaydi», dedi.
Sa’id ibn Abu Aruba, Ibn Abbosning hadisini Qatodadan, Ibn Abbosdan zikr qilib, Abul-Oliyani zikr qilmagan hamda hadisni raf etmagan. (Rasulullohgacha yuksaltirmagan).
Ulamolar, uyqu tufayli bo‘ladigan tahorat masalasida ixtilof qildilar. Ko‘plari, o‘tirgan joyida yoki tik turib uxlagan kishiga, to u yotmagunicha, tahorat lozim bo‘lmaydi, deb hisoblaydilar. As-Savriy, Ibnul-Muborak va Ahmadning qavli shudir. Ba’zilari esa bunday deydsh «Agar aqliga hokim bo‘lmaydigan darajada uyquga tolsa, tahorat olmog‘i lozim».
Ishoqning qavli shudir. Imomi Shofi’iyning fikricha o‘tirib uxlagan kishi, uyqusida tush ko‘rsa yoki maqadi (orqasi) yoki o‘rindig‘i uyqu ta’sirida siljisa, tahorat olishi lozim bo‘ladi.
(Tarjimon ilovasi: «Muxtasar ul-viqoya»ning o‘zbekcha sharhida bunday fatvo bayon qilinadi: «Va bir nimarsaga suyanib uxlamoq tahoratni buzgay, agar suyangan narsani olganda yiqilib ketar ehtimoli bo‘lsa. Ammo ul suyangan narsasini olganda o‘ltirib qolsa, tahoratni buzmas. Namozda tik turgan holda va ruku’da, sajdada uxlamoq tahoratni sindirmagay. Ushbudek, «Muhit» kitobida mazkurdir»).

58-BOB
MAVZU: OLOVDA PISHGAN TAOM (YEYISH) TUFAYLI TAHORAT LOZIMLIGI

79. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: u dedi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Olov tekkan hamma narsa, hatto pishloq parchasi (eyish) tufayli ham tahorat olish lozim bo‘ladi», - deb aytdilar. Shunda Ibn Abbos: «Yo Abo Hurayra! Yog‘ (eyish) tufayli ham tahorat olamizmi? Qaynoq suv (ichish) tufayli ham tahorat olamizmi?..» — deb so‘radi. Shunda Abu Hurayra aytdi: «Ey birodarzodam! Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan bir hadis eshitdingmi, unga misol tonishga urinma!».
Ba’zi ilm ahllari olovda pishgan taom yeyish tufayli tahorat lozim bo‘ladi, deb aytishgan. Ularning dalili - shu hadis. Ammo ilm ahlining ko‘pi, keyin sharhlanganidek, bu hadisning (hukmi) mansux (bekor) bo‘lganini aytishadi. Yog‘ va qaynoq suv deganda olovda pishirilgan yog‘ va qaynatilgan (isitilgan) suv nazarda tutilgan.
Bu bobda Ummu Habiba, Ummu Salama, Zayd ibn Sobit, Abu Talha, Abu Ayyub va Abu Muso (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan. Ba’zi ilm kishilari, olovda pishgan taom (eyish) tufayli tahorat olish lozim, degan fikrga ega bo‘lishgan. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan, tobi’iyndai va taba’a tobi’iyndan bo‘lmish ilm odamlarining ko‘pi esa, tahorat olish lozim emas, degan fikrdalar.

59-BOB
MAVZU: OLOVDA PISHGAN TAOM (YEYISH) TUFAYLI TAHORAT LOZIM EMASLIGI

80. Jobir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; u dedi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam chiqdilar va meni yonlariga olib Ansoriylardan bo‘lmish bir xotinning uyiga kirdilar. Xotin u kishiga bir qo‘y so‘ydi va u kishi (qo‘y go‘shtidan) yedilar. Keyin bir idishda yangi xurmo keltirdi, undan ham yedilar. Keyin tahorat olib, namoz o‘qidilar. Namoz o‘qib bo‘lganlaridan so‘ng, xotin u kishiga qo‘yning qolgan go‘shtidan yana keltirdi va (Rasululloh sallallohu alanhi va sallam) yedilar. Keyin esa (yangi) tahorat olmasdan, asr namozini o‘qidilar».
Bu bobda Abu Bakr Siddnq Ibn Abbos, Abu Hurayra, Ibn Mas’ud, Abu Rofi’, Ummul-Hakam, Amr Ibn Umayya, Ummu Amir, Suvayd ibn An-Nu’mon va Ummu Salama (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan.
Hazrati Abu Bakrning bu bobdagi hadisi isnodi jihatidan sahih emas, yolg‘iz Husom ibn Misoq bu hadisni Ibn Siyriyndan, Ibn Abbosdan, Abu Bakrdan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qiladi. Sahih hadis esa Ibn Abbosdan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan qilingan rivoyatdir. Hadis hofizlari ana shunday rivoyat qilishgan. Chunonchi, bu hadis Ibn Siyriyndan, Ibn Abbosdan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan mutaaddid vajhlardan rivoyat qilingan. Ato ibn Yasor, Ikrima, Muhammad ibn Amr ibn Ato, Ali ibn Abdulloh ibn Abbos va yana boshqalar buni Ibn Abbosdan, Rasululloh sallallohu alaihi va sallamdan rivoyat qildilar va «Abu Bakr Siddiqdan» demadilarki, bu rivoyat yanada sahihroqdir.
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan, tobi’iyndan va taba’i tobi’iyndan bo‘lgan ilm odamlarining ko‘pi nazdida amal shu hadis asosidadir. Sufyon As-Savriy, Ibnul-Muborak, Shofi’iy, Ahmad va Ishoq ham shulardandir: Olov tekkan  taom tufayli tahorat lozim emas, degan to‘xtamdalar.
Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilingan ikki hukmning oxirgisi shudirki, bu hadis birinchi hadisdagi «olov tekkan hamma narsa tufayli tahorat olish lozim bo‘ladi», degan hukmni bekor qiluvchi mohiyatga egadir.

60-BOB
MAVZU: TUYA GO’SHTI (YEYISH) TUFAYLI TAHORAT LOZIM BO’LISHI

81. Al-Barro ibn Ozib (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; u dedi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan, Tuya go‘shti yeganda tahorat (olish) lozim bo‘ladimi? - degan savol so‘raldi. Shunda aytdilar: «Undan yeganda tahorat olingizlar!» (So‘ng) Qo‘y go‘shtlaridan (eganda) ham tahorat olinadimi? — deb so‘raldi. Shunda bunday dedilar: «Qo‘y go‘shtlaridan yeganda (agar tahoratli bo‘lsangizlar) tahorat olmangizlar!»
Bu bobda Jobir ibn Samura va Usayd ibn Huzayrdan hadis rivoyat qilingan. Al-Hajjoj ibn Artoa bu hadisni Abdulloh ibn Abdullohdan, Abdurrahmon ibn Abu Laylodan, Al-Barro ibi Ozibdan rivoyat qiladi. Ahmad va Ishoqning qavli shudir.
Ubayda Ad-Dabbiy esa, Abdulloh ibn Abdulloh Ar-Roziydan, Abdurrahmon ibn Abu Laylodan, Zul-G’urro Al-Juhaniydan rivoyat qiladi.
Hammod ibn Salama esa Al-Hajjoj ibn Artoadan rivoyat qiladi va ismda yanglishib, «Abdulloh ibn Abdurrahmon ibn Abu Laylodan, uning otasidan, Usayd ibn Huzayrdan», deydi. Sahih rivoyat ushbu: Abdulloh ibn Abdulloh Ar-Roziydan, Abdurrahmon ibn Abi Laylodan, Al-Barro ibn Ozibdan».
Bu bobda Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan ikkita hadis sahih bo‘lib kelgan: Al-Barroning hadisi bilan Jobir ibn Samuraning hadisi.
Ahmad va Ishoqning qavli shudir. Tobi’iyndan va taba’i tobi’iyndan ba’zi ilm odamlari, tuya go‘shti tufayli tahorat lozim bo‘lmaydi, degan fikrda ekanlari rivoyat qilingan. Sufyon As-Savriy va Kufa faqihlarining qavli ham shudir.
«Tuya go‘shti yeganda tahorat lozim bo‘lish-bo‘lmasligi borasida olimlar ixtilof qilishdi. Ko‘plari, tuya go‘shti yeyish tahoratni buzmaydi, degan fikrga ega bo‘lishgan. Xulafoi roshidiyn - Hazrati Abu Bakr Siddiq, Hazrati Umar, Hazrati Usmon, Hazrati Ali, shuningdek, (Abdulloh) Ibn Mas’ud Ubay ibn Ka’b, Ibn Abbos, Abud-Dardo, Abu Talha, Omir ibn Robi’a, Abu Umoma, (roziyallohu anhum ajma’iyn) tobi’iynlarning hammasi, Molik, Abu Hanifa, Shofi’iy va birodarlarining qavli shudir. Ahmad ibn Hanbal, Ishoq ibn Rahovayh, Yahyo ibn Rahovayh, Yahyo ibn Yahyo, Abu Bakr ibn Al-Munzir va Ibn Huzaymaning fikricha, tuya go‘shti tahoratni buzadi. Hofiz Abu Bakr Al-Bayhaqiy ham shu qavlni tanlagan. Bular Al-Barro ibn Ozibning hadisi bilan istidlol (dalil-isbot) etishadi.
Bu yo‘l, jumhurning muxolafatiga (qarshiligiga) qaramay, dalil jihatdan kuchliroq. Jumhur esa, olovda pishgan taom tufayli tahorat lozim bo‘lmaydi, degan hadis bilan tamassuk (sabr-tahammul) qilmoqdaki, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilingan eng oxirgi hukm shudir. Ammo bu hadis hadisi omma (ommaviy, umumiy) va tuya go‘shti yeganda tahorat lozim bo‘ladi, degan hadis - hadisi xosdir. (An-Navaviy).

61-BOB
MAVZU: ZAKARIGA QO’L TEKKIZGANDA TAHORAT LOZIM BO’LISHI

82. Busro binti Sofvan (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va salkam aytdilar: «Kimki zakariga qo‘l tekkizsa, toki tahorat olmagunicha, namoz o‘qimasin».
Bu bobda Ummu Habiba, Abu Ayyub, Abu Hurayra, Arvo binti Unays, Oisha, Jobir, Zayd ibn Xolid va Abdulloh ibn Amr (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilindi.
Bu hadis sahih. Buni mutaaddid kishilar shu tarzda Hishom ibn Urvadan, uning otasidan, Busrodan rivoyat qilishgan.

83. Abu Usoma va boshqalar shu hadisni Hishom ibn Urvadan, uning otasidan, Marvondan, Busrodan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan aynan rivoyat qildilar. Shu hadisni bizga, Abu Usomadan naql etib, Ishoq ibn Mansur so‘zlab berdi.

84. Xuddi shu hadisni Abuz-Zanod Urvadan, Busrodan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilgan. Shu hadisni bizga Ali ibn Hijr so‘zlab berdi va aytdiki, «Bizga Abdurrahmon ibn Abuz-Zanod o‘z otasidan, Urvadan, Busrodan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan keltirib so‘zlab berdi». O’tgan hadisning o‘zi.
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’yndan mutaaddid kishilarning qavli shudir. Avzoiy, Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli ham shudir. Muhammad aytadiki, «Bu bobdagi eng sahih hadis Busroning hadisidir».
Abu-Zur’o, «Ummu Habibaning bu bobdagi hadisi sahihdir», deydi. Bu hadis Al-A’lo ibn Al-Horis, Makhuldan, Anbasa ibn Abu Sufyondan, Ummu Habibadan rivoyat qilgan hadisdir.
Muhammad (Al-Buxoriy) bunday deydi: «Makhul Anbasa ibn Abu Sufyondan eshitmagan. Makhul boshqa bir hadisni Anbasadan bir roviy orqali rivoyat kilayotir». Muhammad bu hadisni sahih deb ko‘rmagani tushunilmoqda.

62-BOB
MAVZU: ZAKARGA QO’L TEKKIZISH TUFAYLI TAHORAT LOZIM EMASLIGI

85. (Hazrati) Ali (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; «Nabiy sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «U (zakar) insondan bir go‘sht parchasi yoki uning bir qismidir, xolos!».
Bu bobda Abu Umomadan hadis rivoyat qilingan. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning bir qancha sahobalaridan va ayrim tobi’iynlardan, zakarni ushlaganda tahorat lozim emas, degan fikrda ekanliklari rivoyat qilinadi. Kufa ahlining va Ibnul-Muborakning qavli shudir.
Al-Xozimiy «Kitob ul-e’tibor»ning 40-sahifasida bunday deydi: «Ilm odamlari bu masalada ixtilof qilishgan. Birovlari Tolq ibn Alining hadisiga amal qilib, zakarni ushlash tufayli tahorat lozim emas, deb aytishgan. (Hazrati) Ali ibn Abu Tolib, Ammor ibn Yosir, Abdulloh ibn Mas’ud, Abdulloh ibn Abbos, Xuzayfa ibn Al-Yamon, Imron ibn Husayn, Abud-Dardo, Sa’d ibn Abu Vaqqos (ikki rivoyatdan biriga binoan), Sa’id ibn Al-Musayyab (ikki rivoyatdan biriga binoan), Sa’id ibn Jubayr, Ibrohim An-Nahoiy, Robi’a ibn Abdurrahmon, Sufyon As-Savriy, Abu Hanifa va birodarlari, Yahyo ibn Maiyn va Kufa gxlining shu to‘xtamda ekanliklari rivoyat qilingan». Bular, Tolq ibn Alining shu bobdagi hadisi bilan istidlol (dalil-isbot) qiladilar. Ibnul-Humom, Sofvanning qizi Busroning hadisi xaqida (o‘tgan 61-bobning hadisi) bunday deydi: «Tolq ibn Alining hadisi undan ustundir. Chunki, erkaklarning xotira va qamrovlari sog‘lomroq bo‘lganidan, rivoyatlari ham kuchliroqdir. Ana shu sabab bilan ikki ayolning shohidligi bir erkakning guvohligi martabasida tutilgan».
Bu hadis ushbu bobda rivoyat qilingan hadislarning eng hasanidir. Ayyub ibn Utba va Muhammad ibn Jobir shu hadisni Qays ibn Tolqdan, uning otasidan rivoyat qilishgan. Ba’zi muhaddislar, Ayyub ibn Utba bilan Muhammad ibn Jo-birni tanqid qilishadi. Mulozim ibn Amrning Abdulloh ibn Badrdan rivoyat qilgan hadisi sahih va yanada hasandir.

63-BOB
MAVZU: O’PISH TUFAYLI TAHORAT LOZIM EMASLIGI

86. Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam jufti halollaridan birini o‘pdilar va tahorat olmasdan, namozga chiqdilar». (Urva aytadi): «U sizdan boshqa kim bo‘lardi?!» - dedim. Shunda Oisha (roziyallohu anho) kuldilar».
Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’iyndan mutaaddid ilm kishilari shu fikrda ekanliklari rivoyat qilingan. Sufyon As-Savriy va Kufa ahlining qavli ushbudir; ular o‘pish tufayli tahorat lozim bo‘lmaydi, degan to‘xtamdalar.
Hazrati Ali, Ibn Abbos, Ato, Tovus va Abu Hanifa shu qavlga ega bo‘lganlar. Buni Oisha onamizning shu bobdagi hadisi bilan istidlol (dalil-isbot) qiladilar. Bu hadis zaif bo‘lishi bilan birga bir-birini taqviya etadigan (quvvatlaydigan) bir qancha yo‘ldan rivoyat qilingan.
Molik ibn Anas, Avzoiy, Shofi’iy, Ahmad va Ishoq, o‘pganda tahorat olish kerakligini aytadilar. Bu esa Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’iyndan mutaaddid ilm odamlarining qavlidir.
Ibn Mas’ud, Ibn Umar va Az-Zuhriy shu qavlga ega bo‘lganlari rivoyat qilingan. Bular «Moida» surasining 6-oyatida kelgan:. «Yoki xotinlaringizga tekkan bo‘lsalaringiz» qavli bilan istidlol (dalil-isbot) qiladilar. Bu o‘rinda oyatdagi «lams» va «mulomasa» «qo‘l bilan teginmoq» ma’nosida ekanini bayon qilmoqdalar. Hofiz Imomuddin, imom va mufassirlar, bu oyat tafsirida ikki qavlga ega bo‘lganlarini, bir guruhlari «qo‘l bilan teginmoq» deb, bir guruhlari esa «jimo’ (ya’ni qo‘shilmoq, xotin bilan jinsiy muomala qilmoq)» ma’nosida deb tafsir qilganlarini aytadi. Bu orada, Ibn Abbos ushbu oyatni «jimo’ (qo‘shilmoq)» deb tafsir qilgani bayon etilganki, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning duosiga sazovor bo‘lgan bu zotning tafsiri ishonch va e’timod (tayanch) berguvchidir. Negaki, Hazrati Ali (karromallohu vajhahu) va ko‘pgina sahobalar shu qavlni yoqlashgan. Shayx Muborakfuriy ham «Tuhfat-ul-ahvoziy» nomli At-Termiziy kitobi sharhida shu qavlni afzal ko‘rgan.
Oisha (onamiz roziyallohu anho) Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilgan hadisni birodarlarimiz tark etganining yagona sababi - hadisning isnod jihatidan ahvolini sahih deb ko‘rmaganlaridir.
Abu Bakr Al-Attor Al-Basriyning Ali ibn Al-Madaniydan naqlan bunday deganini eshitdim: «Yahyo ibn Sa’id Al-Qatton bu hadisni chindan zaif deb topdi va uning yo‘q hukmida (hukmi yo‘q) ekanini aytdi. Boshqa tomondan, Muhammad ibn Ismoil (Al-Buxoriy) bu hadisni zaif deb topganini va «Habib ibn Abu Sobit, Urvadan eshitgan» deganini uning o‘zidan eshitdim.
Ibrohim At-Taymiydan, Oisha (onamiz)dan bunday deb rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Oishani o‘pganlar va tahorat olmaganlar». Bu hadis ham sahih emas. Chunki, Ibrohim At-Taymiyning Oisha (onamiz)dan hadis eshitganini bilmaymiz.
Bu bobda Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan sahih tarzida biron hadis rivoyat qilinmagan.

64-BOB
MAVZU: QUSGANDA VA BURUN QONAGANDA TAHORAT LOZIM BO’LISHI

87. Abud-Dardo (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam qayt qildilar, shunda ro‘zalarini ochdilar va (yangitdan) tahorat oldilar». (Ma’dan ibn Abu Talha aytadiki), Damashq (Shom) masjidida Savbon bilan uchrashib qoldim va unga bu hadisni bayon qildim. Dediki, «Rost aytibdi, men (o‘shanda) Rasulullohning qo‘llariga tahorat suvi quyib turgan edim».
Ishoq ibn Mansur «Ma’dan ibn Talha» deb aytadi. Holbuki, «Ma’dan ibn Abu Talha» degani to‘g‘riroq.
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’iyndan mutaaddid ilm odamlarining xulosasi shu nuqtadadir: Qusganda va burun qonaganda tahorat lozim bo‘ladi, degan fikrga ega bo‘lganlar. Sufyon As-Savriy, Ibnul-Muborak, Ahmad va Ishoqning qavli shudir. Boshqa bir ilm kishilari esa bunday deydi: «Qusganda va burun qonaganda tahorat (yangilash) yo‘q». Bu esa Molik va Shofi’iyning qavlidir.
Husayn Al-Muallim bu hadisning jayyid (sara) ekanini qayd etgan. Husaynning hadisi ushbu bobda vorid bo‘lgan hadislarning eng sahihidir.
Ma’mar bu hadisni Yahyo ibn Kasirdan rivoyat qiladi va sanadida yanglishib, bunday deydi: «Vaish ibn Al-Voliddan, Xolid ibn Ma’dandan, Abud-Dardodan». Bir tomondan, sanadda «Al-Avzoiy»ni zikr etmasa, ikkinchi tomondan «Xolid ibn Ma’dan» deydi; Holbuki, u «Ma’dan ibn Abu Talha»dir.