73-BOB
MAVZU: MAHSILARNING YUZIGA MASH TORTMOQ

98. Al-Mug‘iyra ibn Shu’ba (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; u dedi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallamni ko‘rdim, mahsilarining yuziga mash tortdilar».
Al-Mug‘iyraning hadisi hasan.
Bu hadis Abdurrahmon ibn Abiz-Zinodning o‘z otasidan, Al-Mug‘iyradan qilgan rivoyatidir. Urvadan, Al-Mug‘iyradan rivoyat qilganlar orasida yuziga (sirtiga, zohiriga) so‘zini Abdurahmondan boshqa zikr qilgan kishini bilmaymiz.
Ilm odamlaridan mutaaddid kishilarning qavli shudir. Sufyon As-Savriy va Ahmad shunday deyishgan.
Muhammad aytadiki, «Molik ibn Anas, Abdurrahmon ibn Abiz-Zinodni zaif deb ko‘rsatdi».

74-BOB
MAVZU: (QALIN) PAYPOQ VA NA’L (POYABZAL) USTIGA MASH TORTMOQ

99. Al-Mug‘iyra ibn Shu’badan rivoyat qilindi; u dedi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam tahorat oldilar, paypoqlari va na’llari (poyabzallari) ustiga mash tortdilar».
Bu hadis hasan-sahih.
Ilm odamlaridan mutaaddid kishilarning qavli shudir. Sufyon As-Savriy, Ibnul-Muborak, Shofi’iy, Axmad va Ishoqning ham qavli ushbudir: «Qalin paypoqlar ustiga, tovonsiz (poshnasiz) bo‘lsa ham, mash tortiladi», deydilar.
Bu bobda Abu Musodan hadis rivoyat qilingan.
Solih ibn Muhammad At-Termiziydan eshitdim; u Abu Muqotil As-Samarqandiydan zshitganini aytdi; deydiki, Abu Hanifaning vafotlari bilan yakunlangan kasallik paytlarida u kishining oldilariga kirdim. Suv keltirtirib, tahorat oldilar. Oyoqlarida paypoq bor edi, paypoqlarining ustiga mash tortdilar va keyin bunday dedilar: «Oldin hech qilmagan ishimni bugun qildim; tovonsiz (poshnasiz) bo‘lishiga qaramay, paipoqlarim ustiga mash tortdim»
Muborakfuriy bu hadis bilan bog‘liq ayrim bahslarga to‘xtaladi. Ahamiyati borligiga qarab, bu bahslarning qisqacha izohini keltirishni zarur deb hisoblaymiz.
1.Termiziy, bu bobning hadisini hasan-sahih deydi. Holbuki, imomlarning ko‘pi bu hadisning zaif ekanini qayd etishadi. Shu bilan birga paypoq ustiga mash tortish haqida marfu’ va sahih tarzida biror hadis rivoyat qilinmagan. Barcha rivoyatlar borasida tanqidiy so‘z qilingan.
2.«Javrab» («jo‘rob»,«paypoq») kalimasi tafsiri haqida ulamolar orasida ixtilof bo‘lgan. Majdiddin Firuzobodiy «Qomus» (lug‘at) kitobida va Abul Fayz Murtazo «Toj-ul-arus» kitobida «javrob» (jo‘rob)ning oyoq kiyimi ekanini aytib, At-Toyyibiy, «teridan tikilgan bir oyoq kiyimi», bo‘lib, tizzagacha kiyiladi va bu mahsi deb tanilgan», deydi. Firuzobodiyning tafsiri umumiy (ommaviy) va oyoqqa kiyiladigan hamma narsaga tegishlidir. U xoh teridan bo‘lsin, xoh jun, yo qildan yoki har qanday narsadan to‘qilgan bo‘lsin, keyin, xoh qalin bo‘lsin, xoh yupqa bo‘lsin, hatto tikilgan yoki tikilmagan oyoq kiyimlariga ham tegishlidir. At-Toyyibiy, Shavqoniy va Shayx Abdulhaqning tafsirlariga binoan, «javrob», jild (teri) mahsuloti bo‘lib mahsining bir turidir va mahsidan kattarokdir.
Abu Bakr Ibnul-Arabiy va Al-Ayniyning tafsirlariga binoan, yungdan to‘qilgan oyoq kiyimi «javrob» deyiladi. Hanafiy imomlaridan bo‘lgan Shams-ul-Aimma Al-Hulvoniy fikricha, «javrob»(jo‘rob) besh xildir: teridan, jundan, qildan, yupqa teridan va paxtadan qilinadi. Kanop va ipak to‘qimalar paxta gazmollari turidan hisoblangan. «Javrob» tafsiridagi ixtilof ikki jihatdandir: birinchisi, «javrob» qaysi matohdan (moddadan) qilingani, ikkinchisi esa «javrob»ning hajmi (o‘lchami) haqidadir. Lug‘atshunoslarning bu so‘z ustidagi ixtiloflari, «javrob»ning (paypoqning shakli va sanoati (to‘qilishi), mamlakatlarga qarab o‘zgarganligidan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin: ba’zi o‘lkalarda teridan, ba’zi yurtlarda jundan va qaysidir o‘lkalarda har xil narsalardan qilinadi. Har bir lug‘atchi «javrob»ni o‘z o‘lkasida to‘qilgan shaklga qarab tafsir qilgan. Birovi esa, Firuzobodiy kabi, har bir yurtda bo‘ladigan har xil, turiga tegishli qilib, tafsir etgan.
3.«Javrob» (paypoq) ustiga mash tortish borasida imomlar mazhabining xulosalariga kelsak, Imom Abu Yusuf va Muhammad, qalin (zich) va mahkam to‘qilgan paypoqlar ustiga mash tortishda zarar yo‘q, deb hisoblaydilar. Oyoqda bog‘siz (bog‘ichsiz) tura oladigan darajada qalin bo‘lishini ko‘zda tutganlar. Imomi Abu Hanifa sohibayn (ikki birodari, Imomi Abu Yusuf va Muhammad) qavliga ruju etgani rivoyat qilinadi. Imomi Molik Imom A’zamning eski qavliga ega bo‘lib, paypoqlar ustiga mash tortish joiz bo‘lishi uchun, paypoqlar qalin bo‘lishi kerakligini va ayni vaqtda, taglariga teridan tovon (poshna) urilishi lozimligini shart qilib qo‘yadi. Shofi’iy va Ahmad (ibn Hanbal) mazhabiga kelsak, Termiziy bu mazhab fikrini hadisning izohida sharhlab o‘tdi. (Muhtaram kitobxonga, «Muxtasar ul-Viqoya»ning o‘zbekcha sharhi («Majma’ ul-maqsud») kitobining «Bu faslda mashning bayoni» bobini o‘qib amal qilishlikni ehtiyot yuzasidan tavsiya qilamiz. - Tarjimon ilovasi).
4.Hadisi sharifda «paypoqlarining va poyabzallarning ustiga mash tortdilar» deyilmoqda. Bu o‘rinda «Poyabzal» deb tarjima qilingan «na’l» so‘zi aslida oyoqni yerdan saqlagan har turli oyoq kiyimiga itloq (taalluqli) qilinadi. Ammo to‘piqlardan past bo‘lgan oyoq kiyimi ustiga mash tortmoq joiz emas. Buning ustiga, At-Toyyibiy poyabzalni paypoqlarning ustidan kiygan, degan ma’no bergan. Al-Xattobiy, «Al-ma’olim» kitobida «zohir bo‘lgan (yuzaga chiqqan) ma’no shu», deydi. Tahoviy, «Sharh ul-osor» kitobining «Poyabzal o‘stiga mash tortmoq» bobida bunday deydi: «Ostidan (ichidan) paypoq kiyilgan poyabzallar ustiga mash tortdi va buni qilganda paypoqlarni niyat qilib, bajardi. Negaki, poyabzal bo‘lmasa, paypoqlar ustiga mash tortishi mumkin edi. Ammo niyati, faqatgina paypoqlari ustiga mash tortish bo‘lgani holda, ham paypoqlarshshg, ham poyabzalning ustiga mash tortdi. Bunda mo‘‘tabar (e’tiborli) bo‘lgan mash paypoqlar ustiga tortiladigan mashdir, shu bilan birga, poyabzal ustiga mash tortilishi esa ustundir». Hadis haqida boshqa tafsir va ta’villar ham bor. Bularning hech biri takallufdan va insonga, ehtimoli bo‘lmagan ma’no yuklamoqdan holi emas.

74-BOB
MAVZU: (QALIN) PAYPOQ VA NA’L (POYABZAL) USTIGA MASH TORTMOQ

99. Al-Mug‘iyra ibn Shu’badan rivoyat qilindi; u dedi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam tahorat oldilar, paypoqlari va na’llari (poyabzallari) ustiga mash tortdilar».
Bu hadis hasan-sahih.
Ilm odamlaridan mutaaddid kishilarning qavli shudir. Sufyon As-Savriy, Ibnul-Muborak, Shofi’iy, Axmad va Ishoqning ham qavli ushbudir: «Qalin paypoqlar ustiga, tovonsiz (poshnasiz) bo‘lsa ham, mash tortiladi», deydilar.
Bu bobda Abu Musodan hadis rivoyat qilingan.
Solih ibn Muhammad At-Termiziydan eshitdim; u Abu Muqotil As-Samarqandiydan zshitganini aytdi; deydiki, Abu Hanifaning vafotlari bilan yakunlangan kasallik paytlarida u kishining oldilariga kirdim. Suv keltirtirib, tahorat oldilar. Oyoqlarida paypoq bor edi, paypoqlarining ustiga mash tortdilar va keyin bunday dedilar: «Oldin hech qilmagan ishimni bugun qildim; tovonsiz (poshnasiz) bo‘lishiga qaramay, paipoqlarim ustiga mash tortdim»
Muborakfuriy bu hadis bilan bog‘liq ayrim bahslarga to‘xtaladi. Ahamiyati borligiga qarab, bu bahslarning qisqacha izohini keltirishni zarur deb hisoblaymiz.
1.Termiziy, bu bobning hadisini hasan-sahih deydi. Holbuki, imomlarning ko‘pi bu hadisning zaif ekanini qayd etishadi. Shu bilan birga paypoq ustiga mash tortish haqida marfu’ va sahih tarzida biror hadis rivoyat qilinmagan. Barcha rivoyatlar borasida tanqidiy so‘z qilingan.
2.«Javrab» («jo‘rob»,«paypoq») kalimasi tafsiri haqida ulamolar orasida ixtilof bo‘lgan. Majdiddin Firuzobodiy «Qomus» (lug‘at) kitobida va Abul Fayz Murtazo «Toj-ul-arus» kitobida «javrob» (jo‘rob)ning oyoq kiyimi ekanini aytib, At-Toyyibiy, «teridan tikilgan bir oyoq kiyimi», bo‘lib, tizzagacha kiyiladi va bu mahsi deb tanilgan», deydi. Firuzobodiyning tafsiri umumiy (ommaviy) va oyoqqa kiyiladigan hamma narsaga tegishlidir. U xoh teridan bo‘lsin, xoh jun, yo qildan yoki har qanday narsadan to‘qilgan bo‘lsin, keyin, xoh qalin bo‘lsin, xoh yupqa bo‘lsin, hatto tikilgan yoki tikilmagan oyoq kiyimlariga ham tegishlidir. At-Toyyibiy, Shavqoniy va Shayx Abdulhaqning tafsirlariga binoan, «javrob», jild (teri) mahsuloti bo‘lib mahsining bir turidir va mahsidan kattarokdir.
Abu Bakr Ibnul-Arabiy va Al-Ayniyning tafsirlariga binoan, yungdan to‘qilgan oyoq kiyimi «javrob» deyiladi. Hanafiy imomlaridan bo‘lgan Shams-ul-Aimma Al-Hulvoniy fikricha, «javrob»(jo‘rob) besh xildir: teridan, jundan, qildan, yupqa teridan va paxtadan qilinadi. Kanop va ipak to‘qimalar paxta gazmollari turidan hisoblangan. «Javrob» tafsiridagi ixtilof ikki jihatdandir: birinchisi, «javrob» qaysi matohdan (moddadan) qilingani, ikkinchisi esa «javrob»ning hajmi (o‘lchami) haqidadir. Lug‘atshunoslarning bu so‘z ustidagi ixtiloflari, «javrob»ning (paypoqning shakli va sanoati (to‘qilishi), mamlakatlarga qarab o‘zgarganligidan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin: ba’zi o‘lkalarda teridan, ba’zi yurtlarda jundan va qaysidir o‘lkalarda har xil narsalardan qilinadi. Har bir lug‘atchi «javrob»ni o‘z o‘lkasida to‘qilgan shaklga qarab tafsir qilgan. Birovi esa, Firuzobodiy kabi, har bir yurtda bo‘ladigan har xil, turiga tegishli qilib, tafsir etgan.
3.«Javrob» (paypoq) ustiga mash tortish borasida imomlar mazhabining xulosalariga kelsak, Imom Abu Yusuf va Muhammad, qalin (zich) va mahkam to‘qilgan paypoqlar ustiga mash tortishda zarar yo‘q, deb hisoblaydilar. Oyoqda bog‘siz (bog‘ichsiz) tura oladigan darajada qalin bo‘lishini ko‘zda tutganlar. Imomi Abu Hanifa sohibayn (ikki birodari, Imomi Abu Yusuf va Muhammad) qavliga ruju etgani rivoyat qilinadi. Imomi Molik Imom A’zamning eski qavliga ega bo‘lib, paypoqlar ustiga mash tortish joiz bo‘lishi uchun, paypoqlar qalin bo‘lishi kerakligini va ayni vaqtda, taglariga teridan tovon (poshna) urilishi lozimligini shart qilib qo‘yadi. Shofi’iy va Ahmad (ibn Hanbal) mazhabiga kelsak, Termiziy bu mazhab fikrini hadisning izohida sharhlab o‘tdi. (Muhtaram kitobxonga, «Muxtasar ul-Viqoya»ning o‘zbekcha sharhi («Majma’ ul-maqsud») kitobining «Bu faslda mashning bayoni» bobini o‘qib amal qilishlikni ehtiyot yuzasidan tavsiya qilamiz. - Tarjimon ilovasi).
4.Hadisi sharifda «paypoqlarining va poyabzallarning ustiga mash tortdilar» deyilmoqda. Bu o‘rinda «Poyabzal» deb tarjima qilingan «na’l» so‘zi aslida oyoqni yerdan saqlagan har turli oyoq kiyimiga itloq (taalluqli) qilinadi. Ammo to‘piqlardan past bo‘lgan oyoq kiyimi ustiga mash tortmoq joiz emas. Buning ustiga, At-Toyyibiy poyabzalni paypoqlarning ustidan kiygan, degan ma’no bergan. Al-Xattobiy, «Al-ma’olim» kitobida «zohir bo‘lgan (yuzaga chiqqan) ma’no shu», deydi. Tahoviy, «Sharh ul-osor» kitobining «Poyabzal o‘stiga mash tortmoq» bobida bunday deydi: «Ostidan (ichidan) paypoq kiyilgan poyabzallar ustiga mash tortdi va buni qilganda paypoqlarni niyat qilib, bajardi. Negaki, poyabzal bo‘lmasa, paypoqlar ustiga mash tortishi mumkin edi. Ammo niyati, faqatgina paypoqlari ustiga mash tortish bo‘lgani holda, ham paypoqlarshshg, ham poyabzalning ustiga mash tortdi. Bunda mo‘‘tabar (e’tiborli) bo‘lgan mash paypoqlar ustiga tortiladigan mashdir, shu bilan birga, poyabzal ustiga mash tortilishi esa ustundir». Hadis haqida boshqa tafsir va ta’villar ham bor. Bularning hech biri takallufdan va insonga, ehtimoli bo‘lmagan ma’no yuklamoqdan holi emas.

75-BOB
MAVZU: AMOMA (SALLA) USTIGA MASH TORTMOQ

100. Al-Mug‘iyra ibn Shu’ba (roziyallohu anhu)otasidan rivoyat qilib, dedi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam tahorat oldilar, mahsilari va amomalari (sallalari) ustiga mash qildilar».
Hadisning roviylaridan Bakr, «Al-Mug‘iyraning o‘g‘lidan eshitdim», degan.
Muhammad ibn Bashshor, boshqa bir yerda, shu hadisda ushbu jumlani zikr qilgan: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam peshona sochlari va sallalari ustiga mash qildilar».
Bu hadis, Al-Mug‘iyra ibn Shu’badan mutaaddid vajhlardan rivoyat qilingan. Birov «peshona sochlari va sallalari ustiga mash qildilar», deb zikr qilmoqda, birov esa «peshona sochlari»ni zikr qilmayotir.
Ahmad ibn Hasandan eshitdim, u Ahmad ibn Hanbal bunday deganini eshitdim, deydi: «Ko‘zim Yahyo ibn Al-Qatton ko‘rgan kabi ko‘rmadi».
Bu bobda Amr ibn Umayya, Salmon, Savbon va Abu Umomadan hadis rivoyat qilingan. Al-Mug‘iyra ibn Shu’baning hadisi hasan-sahih. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan Hazrati Abu Bakr, Hazrati Umar va Anas (roziyallohu anhum) singari mutaaddid zotlarning qavli shudir. Al-Avzoiy, Ahmad va Ishoq: «salla ustiga mash qilinadi» deydilar.
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’iyndan mutaaddid kishilar esa bunday deydilar: «Faqat sallaning o‘zinigina mash qilmay, ammo salla bilan birga bosh(ning bir qismi)ni ham mash qiladi». Sufyon As-Savriy, Molik ibn Anas, Ibnul-Muborak va Shofi’iyning qavli shudir.
Al-Jorud ibn Muozdan eshitdim, aytadiki, «Vaki’ ibn Al-Jarrohning bunday deganini uning o‘zidan eshitdim: «Faqat sallaning o‘zigagina mash qilinsa, asarga (hadisga) mustanid bo‘lgani (asoslangani) uchun yetarlidir.
Termiziyning izohidan ham anglashilganidek, sallaning ustiga mash qilishni Imomi Ahmad, Al-Avzoiy, Dovud va boshqalar, ushbu bobda rivoyat etilgan hadislarga tayanib, ayni vaqtda, mahsilarga qiyosan, qabul qilganlar. Molik, Shofi’iy va Abu Hanifa Hazratlari buni rad etadilar.

101. Hazrati Bilol (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam mahsilariga va ximorlariga (bosh chodirlariga) mash qildilar».

102. Abu Ubayda ibn Muhammad Ammor ibn Yosirdan rivoyat qilindi; u dedi: «Jobir ibn Abdullohdan mahsilar ustiga mash tortmoq xaqida so‘radim. Dediki, «Sunnatdir, ey birodarzodam!» So‘ng undan sallaga mash qilishni so‘radim. «Suvni sochingga tekkiz» dedi».

76-BOB
MAVZU: JUNUBLIKDAN POKLANMOQ (JIMO’DAN KEYIN CHO’MILMOQ)

103. Ibn Abbosning xolasi Maymuna (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi; aytdilar: «Nabiy sallallohu alayhi va sallamga g‘usl uchun suv qo‘ydim. (Avval) janobatdan poklandilar, chap qo‘llari bilan idishni egib, o‘ng qo‘llariga suv oldilar va ikki qo‘llarini (bo‘g‘inigacha) yuvdilar. Keyin qo‘llari bilan idishdan suv olib, farjlariga to‘qdilar (mustahab qildilar), keyin qo‘llarini devorga yoki yergami ishqab, yuvib tashladilar. So‘ng og‘iz va burun chayqadilar, yuzlarini va qo‘llarini (tirsaklari bilan qo‘shib) yuvdilar. So‘ng boshlariga uch marta suv quydilar. Keyin butun badanlariga suv quydilar. So‘ng chetga chiqib, oyoqlarini yuvdilar».
Bu hadis hasan-sahih.
Ushbu bobda Ummu Salama, Jobir, Abu Sa’id, Jubayr ibn Mutim va Abu Hurayra (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan.

104. Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi; aytdilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam janobatdan poklanmoqchi (g‘usl qilmoqchi) bo‘lsalar, avvalo qo‘llarini idishga botirmasdan oldin yuvar edilar, keyin farjlarini yuvar (mustahab qilar) va namozga tahorat olgandek tahorat olar edilar. Keyin sochlarini tag-tagigacha ho‘llar edilar. Keyin boshlaridan butun badanlariga uch marta suv quyardilar».
Bu hadis hasan-sahih.
Ilm odamlari janobatdan poklanishda (g‘usl qilishda) shu (usul)ni ixtiyor etishgan: namozga tahorat olgandek tahorat oladi. Keyin boshiga uch marta suv quyadi. Keyin badanining hammayog‘iga suv quyadi. Keyin oyoqlarini yuvadi.
Ilm ahlining nazdida amal shu hadis asosidadir. Aytadilarki, junub kishi (namozga tahorat olgandek) tahorat olmasdan suvga cho‘milsa, (poklanmog‘i uchun) shu ham unga yetarli. Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli shudir.

77-BOB
MAVZU: AYOL KISHI G’USL QILGANDA SOCHINING O’RIMINI YOYADIMI?

105. Ummu Salama (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi; aytdilar: «Dedimki, «Yo Rasululloh! Men sochini mahkam o‘rib yuradigan ayolman. Janobat g‘uslini qilayotganda sochimning o‘rimini yechamanmi?». Aytdilarki, «Yo‘q! Boshingga suvdan uch marta quymog‘ing senga kifoya! Keyin badaningning qolgan hamma yog‘iga suv quyasan. Bas, poklangan bo‘lasan» yoki «Bas, ana, poklanding!» dedilar.
Bu hadis hasan-sahih.
Ilm odamlarining nazdida amal shu hadis asosidadir: Xotin kishi sochining o‘rimini buzmay turib g‘usl qilsa, boshiga suv to‘kkanidan keyin, shu unga kifoya.

78-BOB
MAVZU: HAR BITTA SOCH TOLASI OSTIDA JUNUBLIK BOR

106. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; «Nabiy sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Har bitta soch tolasi ostida junublik bor. Sochni yuving va betingizni (teringizni) tozalang!».
Bu bobda Hazrati Ali va Anas (roziyallohu anhumo)dan hadis rivoyat qilingan.
Al-Horis ibn Vajiyhning hadisi g‘arib. Chunki, bu hadisni tanho uning rivoyatidan bilamiz. U juda kuchli shayx emas. Holbuki, imomlardan mutaaddid kishilar undan rivoyat qilishgan. Bu hadisni Molik ibn Dinordan yolg‘iz uning o‘zi rivoyat qildi. U, «Al-Horis ibn Vajiyh o‘g‘li Horis» deyilganidek, «Vajba’ning o‘g‘li» ham deyiladi.

79-BOB
MAVZU: G’USLDAN KEYIN TAHORAT OLMOQ MASALASI

107. Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam g‘usldan keyin tahorat olmas edilar».
Bu hadis hasan-sahih
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’iyndan bo‘lmish ilm odamlaridan kuplarining qavli shudir: «G’usldan keyin tahorat olinmaydi», degan to‘xtamdalar.