188. Ibn Abbos (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Kimki ikki namozni uzrsiz holda jam’ qilsa (qo‘shib o‘qisa), shubhasiz, u gunohi kabiralarning eshiklaridan bittasiga qadam bosgan bo‘ladi».
Hadis roviylari orasida uchragan Hanashning kunyasi - Abu Ali Ar-Rahobiy, ismi esa - Husayn ibn Qaysdirki, u muhaddislar nazdida zaifdtsr. Ahmad va yana boshqalar uning zaif ekanligini qayd etishgan.
Ilm aHllari nazdida amal shu hadis asosidadir.
Ikki vaqt namozini qo‘shib bir paytda o‘qishlik faqatgina safarda yoki Arafotdadir. Tobi’iyndan bo‘lmish ayrim ilm axllari bemor kishi uchun ikki vaqt namozini jam’ qilishiga ruxsat berganlar. Ahmad va Ishoqning qavli shudir.
Ayrim ilm ahllari esa, «Yomg‘irli havoda ikki vaqt namozini jam’ qiladi», deydilar. Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli shunday. Biroq Shofi’iy, bemor kishi ikki vaqt namozini qo‘shib o‘qiydi, degan fikrda emas.
Jam’ qilmoq - ikki vaqt namozini bir vaqtda o‘qimoq degani. Jam’ qilmoq faqat peshin bilan asr hamda shom bilan xufton namozlari orasida mumkin. Yo taqdim yoki ta’xir yo‘li bilan qilinadi. Ya’ni asr namozi oldinga surilib, peshin vaqtida peshin namozi bilan birga o‘qilishi mumkin yoki peshin namozi orqaga surilib, asr vaqtida asr namozi bilan birga o‘qilishi mumkin. Shom va xufton namozlarida ham holat shunday: Keyin jam’ni mashru’ qiladigan sababalar bor. Bulardan ayrimlari sunnat, ayrimlari ruxsatdir. Arafot bilan Muzdalifada jam’ qilinishi sunnat, safarda, bemorliqda, yomg‘ir va xavf-xatar singari holatlarda esa ruxsatdir. Ba’zi imomlar bu ruxsatlarning hammasini, ayrimlari esa bir qismini qo‘llash yo‘lini tutgan. Abu Hanifa (rahmatullohu alayh) Arofat va Muzdalifadan boshqa hech qaerda va hech qanday holda jam’ qilmoq mashru emasligini aytadilar.

139-BOB
MAVZU: AZONNING BOSHLANISHI

189. Abdulloh ibn Zayd (roziyallohu anhu) o‘z otasidan rivoyat qilib aytdi: «Tong otib, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning huzurlariga keldik va men (azon haqidagi) tushimni u kishiga xabar qildim. Shunda u zot: «Albatta, bu haq tushdir! Bilol bilan birga turgil, chunki u sendan ko‘ra uzun bo‘ylik va ovozi ham baland. Senga (tushingda) aytilgan so‘zlarni unga aytib tur, u esa shu bilan (musulmonlarni namozga) chaqirsin!» - dedilar. (Abdulloh ibn Zayd) aytdi: «Shunda Umar ibn Al-Xattob, Bilolning azonini eshitib, izorlarini ko‘targan holda, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning huzurlariga chiqib keldilar va dedilarki: «Yo Rasululloh! Sizni haq bilan yuborgan Allohga qasamki, men ham xuddi shundoq tush ko‘rdim!» Shunda Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Allohga hamd bo‘lsin! Shu bilan (azon) isbot bo‘ldi!» - dedilar».
Bu bobda Ibn Umardan hadis rivoyat qilingan. Abdulloh ibn Zaydning hadisi hasan-sahih.
Ibrohim ibn Sa’d bu hadisni Muhammad ibn Ishoqdan boyagidan ko‘ra tugal va uzun qilib rivoyat etadi hamda bu hadisda azonning so‘zlarini ikki martadan, takbiri qomat so‘zlarini esa bir martadan aytilganini zikr qiladi.
Abdulloh ibn Zayd bu - Ibn Abdirobbihdir. Ibn Abdirrob, deyilishi ham bayon qilingan. Uning azon haqida rivoyat qilgan ushbu bitta hadisdan bo‘lak Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan boshqa bir sahih hadis rivoyat qilganini bilmaymiz. Abdulloh ibn Zayd ibn Osim Al-Moziniy esa Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan mutaaddid hadislar rivoyat qilgan: u Abbod ibn Tamimning amakisidir.

190. Ibn Umar (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Musulmonlar Madinaga kelganlarida to‘planishar va namoz vaqtlarini mo‘l olishar edi. Ularning biron chaqiruvchisi yo‘q edi. Bir kuni namozga chaqirish haqida gaplashib qoldilar. Ba’zilari: «Nasorolar qo‘ng‘iroq chalganidek qo‘ng‘iroq chalingizlar», desa, ba’zilari: «Yahudiylar burg‘u chalganidek burg‘u chalingizlar», - deyishdi. (Hazrati) Umar ibn Al-Xattob: «Namozga chaqiradigan biror kishini yubora olmaysizlarmi?» - dedilar. Shunda Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Yo Bilol! Turgil, (musulmonlarni) namozga chaqirgil!» dedilar.
Bu hadis hasan-sahih hamda Ibn Umarning rivoyatidan g‘arib.

140-BOB
MAVZU: «AZONDA TARJI’ (IKKI ShAHODAT KALIMASINI IKKI QAYTA AYTMOQ)

191. Abu Mahzura (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam uni o‘tirgizib, azonni unga harfma-harf o‘rgatdilar. Ibrohim: «Bizning azonimiz singari», dedi. Bishr aytdiki, «Unga, «Azonni menga takror qilib ber», dedim, u azonni tarji (ikki qaytaruv) bilan vasflantirib o‘qidi».
Abu Mahzuraning azon haqidagi hadisi sahih. Uning tarafidan mutaaddid vajhlardan rivoyat qilingan. Makka aholisining amali shu hadis asosidadir. Shofi’iyning qavli ham shudir.

192. Abu Mahzura (roziyallohu anhu)dak rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam azonni o‘n to‘qqizta kalima bilan va takbiri qomatni o‘n yettita kalima bilan unga o‘rgatdilar».
Bu hadis hasan-sahih.
Hadis, azonda tarji’ (ikki qaytaruv) sunnat ekaniga ochiq dalildir. Azonning kalimalari tarji’ bilan birga o‘n to‘qqizta kalima: Allohu akbar! Allohu akbar! Allohu akbar! Allohu akbar! - bu to‘rtta kalima. Ashhadu an-la ilaha illalloh ikki marta past tovush bilan va ikki marta baland tovush bilan aytilgani uchun to‘rtta kalima. Har ikki holda ikkinchi kalima ta’kid uchun. Ashhadu anna Muhammadan Rasululloh kalimasi ham ikki marta past tovush bilan, ikki marta baland tovush bilan aytilgani uchun to‘rt kalimadir. Har ikki qolatda ikkinchi kalima ta’kid uchun. Hayya ‘alas-solah) ikki marta aytilgani uchun ikki kalima va ikkinchisi ta’kid uchun. Hayya ‘alal-falah ikki marta aytilgani uchun ikki kalima va ikkinchisi ta’kid uchun. Allohu akbar! Allohu akbar! - ikki kalima. La ilaha illalloh bir kalima. Jami o‘n to‘qqiz kalima bo‘ladi. Qomatga esa tarji’ yo‘q. Hayya ‘alal-falahdan keyingi ikki marta Qaddi-qomatis-solah ilovasi bilan 17 kalima bo‘ladi. Shofi’iy va Molik azonda tarji’ning borligiga to‘xtalganlar. Abu Hanifaning fikrlaricha, azonning kalimalari o‘n beshta va qomatning kalimalari o‘n yettita. Imomi Molikning fikricha, qomatning kalimalari o‘n bitta. Chunki Imomi Molik Allohu Akbar va Qaddi-qomatis-solah kalimalaridan boshqasini bir martadan va shu ikki kalimanigina ikki marta o‘qiydi. Bu ham Abu Mahzuradan qilingan bir rivoyatdir. Abu Mahzura mashhur sahoba bo‘lib, Makkaning muazzinidir. Hijratning 59-yilida Makkada vafot etgan.
(Ilova: azonda tarji’ning sunnat ekanligi Shofi’iy mazhabidagilar uchun. Hanafiy mazhabidagilar uchun tarji’ yo‘q.)
Abu Mahzuraning ismi - Samura ibn Mi’yar
Ayrim ilm ahllari azon borasida shu qavlga ega bo‘lganlar.
Abu Mahzura, iqomatning kalimalarini bir martadan o‘qigani ham rivoyat qilingan.

141-BOB
MAVZU: IQOMAT KALIMALARINI BIR MARTADAN AYTMOQ

193. Anas ibn Molik (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Bilolga azonni juft va iqomatni toq aytmog‘i amr qilindi».
Bu bobda Ibn Umar (roziyallohu anhu)dan hadis rivoyat qilingan.
Anasning hadisi hasan-sahih.
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’iyndan ba’zi ilm ahllarining qavli shu. Molik, Shofi’iy, Ahmad va Ishoq shu qavlga ega bo‘lishgan.

142-BOB
MAVZU: IQOMAT KALIMALARI JUFT-JUFTDIR

194. Abdulloh ibn Zayd (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning azonlari, xoh azonda bo‘lsin, xoh iqomatda bo‘lsin, juft-juft aytilar edi».
Vaki’, Abdulloh ibn Zaydning hadisini Al-A’mashdan, Amr ibn Murradan, Abdurrahmon ibn Abu Laylodan rivoyat qilgan: Abdurrahmon: «Muhammad sallallohu alayhi va sallamning sahobalari Abdulloh ibn Zayd tushida azonni ko‘rganini bizlarga so‘zlab berdilar», dedi.
Shu’ba, Amr ibn Murradan, Abdurrahmon ibn Abi Laylodan bunday deb rivoyat qiladi: «Abdulloh ibn Zayd tushida azonni ko‘rdi». Bu rivoyat Ibn Abi Layloning rivoyatidan ko‘ra sahihroq.
Abdurrahmon ibn Abi Laylo, Abdulloh ibn Zaydning o‘zidan eshitmagan.
Ayrim ilm ahllarining fikricha, azon ikki martadan, iqomat ham ikki martadan (juft-juft) aytiladi. Sufyon As-Savriy, Ibnul-Muborak va Kufa ahlining qavli shu.
Ibn Abi Laylo - Muhammad ibn Abdurrahmon ibn Laylodir. U Kufaning qozisi edi. Otasidan hech qanday hadis eshitmagan. Faqat boshqa kishi vositasida otasidan rivoyat qilgan.

143-BOB
MAVZU: AZONNI CHO’ZIB AYTMOQ

195. Sobir ibn Abdulloh (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Bilolga aytdilar: «Yo Bilol! Agar azon aytsang, bahuzur cho‘zib ayt. Agar iqomat aytsang, qisqa va chaqqon ayt. Azon bilan iqomatning o‘rtasida (taom) yeyayotgan kishi (taomini) yeb olgulik, ichimlik ichayotgan kishi (ne’matini) ichib olgulik, hojatga kirgan kishi qazoi hojatini qilib olgulik bir muddat qoldir. Va toki meni ko‘rmaguncha o‘rinlaringizdan turmangizlar!..»
Muazzin azonning har bir jumlasini bir nafas bilan o‘qiydi. Azonning boshidagi to‘rt takbirni to‘rt nafas bilan o‘qiydi. «Allohu akbar!» deb, nafas oladi; yana «Allohu akbar!» deb nafas oladi va shunday davom etadi. Imom An-Navaviy: «Muazzin uchun mustahab bo‘lgan narsa - ikki takbir bilan o‘qimoqdir», deydi. Shu qavlga ko‘ra azonning boshidagi to‘rt takbirni ikki nafas bilan va oxiridagi ikki takbirni bir nafas bilan uqiydi.

196. Abu ibn Humayd bizga Yunus ibn Muhammad tariqi bilan Abdul-Munimdan naql etdi: aynan o‘sha hadis.
Jobirning hadisini faqat shu vajhdan, Abdul-Mun’imning rivoyatidan bilamiz. Bu esa majhul bir isnod.
Hadisning sanadida Yahyo ibn Muslim Al-Basriy borki, bu kishi majhuldir.
Abdul-Mun’im Basralik bir shayxdir.

144-BOB
MAVZU: AZON AYTGANDA BARMOQNI QULOQQA TIQMOQ

197. Abu Juhayfa (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Bilolni azon aytayotganida ko‘rdimki, azon aytayotib qayrilar va og‘zini u yoq bu yoqqa aylantirar edi. Ikki barmog‘ini ikki qulog‘iga tiqqan edi. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam o‘zlari uchun qurib (tikib) berilgan qirmizi qubbada (chodirda) edilar». Chamamda (Abu Juhayfa o‘sha qubbani) «Teridan edi», deydi. «Bilol uchi nayzali hassani ikki qo‘lida ushlab, (Rasuli Akramning oldilaridan) olib chiqdi-da, uni Batho (qumi)ga sanchib qo‘ydi. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam hassaning ro‘parasida namoz o‘qidilar. Oldilaridan (hassaning narigi tomonidan) it va eshaklar o‘taverardi. Egnilarida qirmizi hulla bo‘lib, go‘yoki boldirlarining yaltirashini ko‘rib turgandek edim». Sufyon: «Bu (hulla) Yamaniy xirqadir, degan fikrdamiz», deydi.
Abu Juhayfaning hadisi hasan-sahih. Ilm ahillarining fikricha, amal shu hadis asosidadir. Muazzin azon aytayotganda ikki barmog‘ini qulog‘iga tiqishini mustahab deb hisoblaydilar. Ayrim ilm ahllari «Iqomatda ham ikki barmog‘ini ikki qulog‘iga tiqadi», deydilar. Al-Avzoiyning qavli ham shu.
Abu Juhayfaning ismi - Vahb ibn Abdulloh As-Suvoiy»