221-BOB
MAVZU: O’TGAN MAVZU

295. Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam namozda to‘g‘rilariga qarab bitta salom berar edilar, keyin, o‘ng tomonlariga ozgina moyil bo‘lar edilar».
Bu bobda Sahl ibn Sa’ddan hadis rivoyat qilingan.
Oisha (roziyallohu anho)ning hadisini marfu’ sifatida yolg‘iz shu vajhdan bilamiz.
Muhammad ibn Ismo’il (Al-Buxoriy): «Shom xalqi Zubayr ibn Muhammaddan munkar hadislar rivoyat qilishadi; iroqliklarning undan qilgan rivoyati maqbulroq», deydi.
Muhammad, Ahmad ibn Hanbaldan naql etib, bunday deydi: «Xuddi, ular (Shom xalqi)ning oldiga kelgan Zuhayr ibn Muhammad Iroqda (hadislar) rivoyat qilgan kishi emasdek, go‘yoki u nomi boshqa qo‘yib olingan kishidekdir»... Ayrim ilm ahllari namozda salom bermoq haqida bunday deydilar: «Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan kelgan rivoyatlarning eng to‘g‘risi - ikki salomdir». Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan ilm arboblari va sahobalaridan keyin kelgan tobi’iyn ulamosining ko‘pchiligi shuni (ikki salomni) tarjih etganlar (ma’qullaganlar)».
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan, tobi’iyndan va boshqalardan ba’zi kishilar, farz namozlarida bir salom beriladi, degan fikrdalar.
Shofi’iy: xohlasa bir salom, xohlasa ikki salom beradi», deydi.

222-BOB
MAVZU: SALOMNI CHO’ZMASLIK SUNNAT EKANLIGI

296. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Salomni hazf qilmoq (mad qilgan holda cho‘zmaslik) sunnatdir».
Ali ibn Xujr, ushbu hadisni Ibnul-Muborak bunday deb tafsir qilganini aytadi: «Ya’ni salomni mad qilgan holda cho‘zmaslikdir».
Bu hadis hasan-sahih.
Ilm ahli shuni mustahab ko‘rgan.
Ibrohim An-Nahoiydan bunday deb aytgani rivoyat qilingan: «Takbir - jazm va salom jazmdir». (Qat’iy va aniq).
Ya’ni takbir va salomda mad qilinmaydi va oxiri sokin (sukunli) qilinadi. Hofiz ibn Hajar, «At-talxis», (184-sahifa)da bunday deydi: «Salomni hazf qilmoqning ma’nosi - uni qattiq aytmoqdir». «Salom - jazmdir» so‘zidan ko‘zda tutilgan ma’no ham shudir. (Jazm - qat’iy, aniq, muqarrar ma’nosidadir. (Tarjimon).
Hikl - Al-Avzo’iyning kotibi ekanligi aytiladi.

223-BOB
MAVZU: SALOMDAN KEYIN O’QILADIGAN DUO

297. Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi; aytdilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam salom bergach, «Allohumma anta-s-salom va minka-s-salom, taborakta, zal-jalali val-ikrom» («Yo Allohim! Salom (ofat va ayblardan mubarro, xoli) Sensan, salomat Sendandir (berguvchi ham, olguvchi ham Sensan). Ey Jalol va ikrom sohibi! Sen taboraksan - Sening qudsiyating oliy va tengsizdir!») deydigan miqdorda o‘ltirar edilar, xolos».

298. Hannod, Marvon ibn Muoviyadan, Abu Muoviyadan, Osimdan, xuddi shu isnod bilan o‘tgan hadisni bizga bayon etdi va: «Taborakta ya zal-jalali va ikrom» deb aytdi.
Bu bobda Savbon, Ibn Umar, Ibn Abbos, Abu Sa’id, Abu Hurayra va Al-Mug‘iyra ibn Shu’ba (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.
Oisha (onamiz)ning hadisi hasan-sahih.
Rasululloh sallallohu alayhi va sallam namozdan keyin:
«La ilaha illallohu vahdadu la sharika lah, lahul mulku va lahul hamdu, yuhyiy va yumiytu va huva ‘ala kulli shayin qodir! Allohumma la maani’a lima a’toyta, va la mu’tiya lima mana’ta, va la yanfa’u zal-jaddi minka-l-jaddu» (Allohdan boshqa iloh yo‘q. U yakka-yu yagonadir, sherigi yo‘q, mulk Unikidir, hamd Unga xosdir. U tiriltirgay va o‘ldirgay. U har ishga qodir zotdir! Yo Allohim! Sen ato etgan narsani hech kim man’ etolmas. Sen man’ etgan narsani hech kim ato etolmas) deb aytganlari rivoyat qilingan.
Shuningdek, salomdan keyin:
Subhana Robbika Robbil-’izzati ‘amma yasifun va sa-lamun ‘alal-mursaliyn, val-hamdulillahi Robbil ‘ala-miyn» (Izzat (qudrat va g‘oliblik) Robbisi bo‘lmish sening Robbing (Parvardigoring) ularning sifatlaridan pok zotdur. (Barcha) Ra-sullarga (Allohdan) salom bo‘lgay! Hamdu sanolar - butun olamlar Parvardigori Alloh uchundir.) deganlari ham rivoyat qilingan.
Bu hadis «Majma’-uz-zavoid» kitobida (2/147-148) Abu Hurayraning Abu Sa’id Al-Xudriydan qilgan rivoyati sifatida taxrij qilingan va kishisi (roviysi) siqa (ishonchli) ekanligi qayd etilgan.

299. Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning mavlosi (ozod etilgan kuli) Savbondan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam namozni ado qilib qayrilmoqchi bo‘lganlarida uch marta istig‘for aytar edilar, keyin esa: «Antas-salom va minka-s-salom, taborakta ya zal-jalali val-ikrom») der edilar».
Bu hadis sahih.
Abu Ammorning ismi - Shaddod ibn Abdulloh.

224-BOB
MAVZU: O’NG TOMON BILAN YOKI CHAP TOMON BILAN O’GIRILMOQ

300. Qobiysa ibn Hulbning otasidan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bizga imom bo‘lar edilar va (namozni bitirgach), har ikki tomonlari bilan: o‘ng tomonlari bilan ham, chap tomonlari bilan ham (mehrobdan) qayrilaverar edilar».
Bu bobda Abdulloh ibn Mas’ud, Anas, Abdulloh ibn Umar va Abu Hurayra (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan.
Hulbning hadisi hasan.
Ilm ahliinng nazdida amal shu hadis asosidadir.
(Imom) ikki tomonning birontasi bilan qayrilishi mumkin. Xohlasa o‘ng tomoni, xohlasa chap tomoni bilan qayriladi.
Har ikki hadis ham Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan sahih tarzida rivoyat qilingan.
Ali ibn Abu Tolib (roziyallohu anhu)dan bunday deb aytganlari rivoyat etiladi: «Hojati o‘ng tomondan bo‘lsa, o‘ng tomoni bilan turadi. Agar hojati chap tomondan bo‘lsa, chap tomoni bilan qayriladi».

225-BOB
MAVZU: NAMOZNING SIFATI

301. Rifo’a ibn Rofi’dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bir kuni masjidda o‘tirgan edilar. — Rifo’a: «Bizlar ham u kishi bilan birga edik», deydi. - Badaviyga o‘xshagan bir kishi keldi-da, namoz o‘qidi. Namozini yengil-elpi ado qildi. Keyin kelib, Nabiy sallallohu alayhi va sallamga salom berdi. Nabiy sallallohu alayhi va sallam: «va alayka» deb alik oldilar-da, «Qaytgil, namoz o‘qigil, chunki sen namoz o‘qimading» dedilar. U qaytib, namoz o‘qidi. Keyin kelib, u zotga salom berdi. (Rasululloh): «va alayka» deb alik oldilar-da, «Qaytgil, namoz o‘qigil, chunki sen namoz o‘qimading», dedilar. Bu hol ikki marta yoki uch marta takrorlandi. Har gal Nabiy sallallohu alayhi va sallam: «va alayka» deb alik olib, «Qaytgil, namoz o‘qigil, chunki sen namoz o‘qimading», der edilar. Namozini yengil o‘qigan kishining namoz o‘qimagan bo‘lib chiqishi (u yerdagi) odamlarni qiziqtirib qoldi va (bu hukm) ularga og‘ir botdi. Nihoyat, boyagi kishi bunday dedi: «Menga ko‘rsating va o‘rgating, chunki men ham bir insonman, to‘g‘ri qilishim mumkin, xato qilishim mumkin...» Shunda (Rasululloh sallallohu alayhi va sallam): «Albatta! - dedilar — namozga tursang, (avval) xuddi Alloh buyurganidek tahorat ol. Keyin shahodat keltir va iqomat ham keltir (takbiri tahrima ayt). Keyin Qur’ondan bilganingni o‘qi. Yo‘qsa, Allohga hamd ayt, takbir ayt va tahlil ayt! Keyin xotirjam, astoydil ruku’ qil, keyin mo‘‘tadil miqdorda qomatingni tik tut, keyin mo‘‘tadil holda (astoydil) sajda qil; Keyin astoydil o‘tir va qiyomga turgil. Ana shunday ado qilsang, namozing to‘liq bo‘ladi. Shulardan biror narsa kamaytirsang (nuqsonga yo‘l qo‘ysang) namozingdan kamaytirgan bo‘lasan. (Rifo’a) aytdi: «Bu hukm ularga avvalgisidan ham ko‘ra osonroq tuyuldi - «Kimki shulardan biror narsa kamaytirsa, o‘z namozidan kamaytirgan bo‘ladi va butun namozi o‘tmaydi».
Bu bobda Abu Hurayra va Ammor ibn Yosir (roziyallohu anhumo)dan hadis rivoyat qilingan.
Rifo’aning hadisi hasan.
Bu hadis Rifo’adan tag‘in boshqa vajhdan ham rivoyat qilingan.   

302. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam masjidga kirdilar, ketlaridan bir kishi kirib, namoz o‘qidi. Keyin kelib, Nabiy sallallohu alayhi va sallamga salom berdi, salomiga alik oldilar-da, «Qaytgil, namoz o‘qigil, chunki sen namoz o‘qimading!», dedilar. O’sha kishi qaytib, huddi boyagidek namoz o‘qidi. Keyin yana kelib, Nabiy sallallohu alayhi va sallamga salom berdi. Salomiga alik oldilar-da, unga yana: «Qaytgil, namoz o‘qigil, chunki sen namoz o‘qimading», dedilar. Buni uch marta takror qildilar. Shunda boyagi kishi: «Sizni haq (din) bilan yuborgan zotga qasamki, bundan yaxshiroq qilolmayman. Menga o‘rgating!» — dedi. Shunda (Rasululloh sallallohu alayhi va sallam) aytdilar: «Namozga tursang, (avval) takbir(i) tahrima) ayt; keyin Qur’ondan o‘zingga oson bo‘lganini o‘qi; keyin xotirjam, astoydil ruku’ qil, keyin turib, mo‘‘tadil miqdorda qaddingni tik tut; keyin xotirjam, astoydil sajda qil; keyin xotirjam, astoydil o‘tir, so‘ng qolgan butun namozingda ana shunday davom et!»
Bu hadis hasan-sahih.
Ibn Numayr bu hadisni Ubaydulloh ibn Umardan, Sa’id Al-Maqburiydan, Abu Hurayradan rivoyat qilgan-u, Sa’idning otasini zikr etmagan.
Yahyo ibn Sa’idning Ubaydulloh ibn Umardan qilgan rivoyati yanada sahihroq.
Sa’d Al-Maqburiy Abu Hurayraning o‘zidan eshitgan va otasi orqali ham Abu Hurayradan rivoyat qilgan.
Abu Sa’d Al-Maqburiyning ismi - Kayson. Sa’id Al-Maqburiy esa Abu Sa’d tarzida kunya olgan.

303. Abu Humayd As-So’idiydan rivoyat qilindi: «(Roviy Muhammad ibn Amr) aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan o‘n kishi orasida, — shulardan bittasi Abu Qatoda ibn Rib’iy edi, - Abu Humaydning bunday deganini eshitdim: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning namozlarini eng yaxshi bilgan kishingiz menman...» Aytishdiki, «(Lekin) sen u zotga suhbatdoshlik (sahobalik) jihatidan eng qadimgimiz emassan va u kishiga eng ko‘p qatnagan kishimiz ham emassan» «To‘g‘ri», dedi (Abu Xumayd). «Unda bayon et!» deyishdi. Shunda aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam namozga turganlarida mo‘‘tadil miqdorda qomatlarini rost tutib, qo‘llarini yelkalari barobarida ko‘tarar edilar. Ruku’ qilmoqchi bo‘lsalar, qo‘llarini yelkalari barobarida ko‘tarar, keyin «Allohu akbar» deb ruku’ga borar edilar. Keyin (ruku’da) mo‘‘tadil miqdorda (bir oz) turar, boshlarini na tik tutar va na solintirar, qo‘llarini tizzalari ustiga qo‘yar edilar. Keyin: «Sami’allohu li man hamidah» deb, qo‘llarini ko‘tarar va to har bir bo‘g‘inlari joy-joyiga tushgunicha mo‘‘tadil miqdorda (bir oz) tik turar edilar. Keyin sajdaga borish uchun yerga egilar edilar, keyin «Allohu akbar» der edilar, keyin qo‘llarini qo‘ltiqlaridan ajratar va oyoq barmoqlarini ochar (bo‘sh qo‘yar) edilar. Keyin chap oyoqlarini bukib yoyib, ustiga o‘ltirar, to har bir bo‘g‘inlari joy-joyiga tushgunicha mo‘tadil miqdorda o‘ltirib, keyin sajdaga borar edilar. Keyin «Allohu akbar» der edilar; keyin oyoqlarini bukib yoyib, to har bir bo‘g‘inlari joy-joyiga tushgunicha mo‘‘tadil miqdorda o‘ltirar edilar. Keyin qiyomga turar va ikkinchi rak’atda ham xuddi shunday qilar edilar. Ikki sajdadan (ya’ni ilk ikki rak’atdan) turganlarida takbir aytib, qo‘llarini yelkalari barobarida ko‘tarar edilar, xuddi namozni boshlaganlarida qo‘llarini ko‘targanlaridek. Keyin namozlarini shunday davom ettirar, namozlarini yakunlatayotgan oxirgi rak’atni o‘qib bo‘lgach, chap oyoqlarini uzatib, shu oyoq yonboshi ustiga o‘ltirar, keyin salom berar edilar».
Bu hadis hasan-sahih.
«Ikki sajdadan turganlarida...» so‘zining ma’nosi «ikki rak’at o‘qigandan keyin uchinchi rak’atga turganlarida» deganidir.
Bu hadisni Abu Dovud, Ad-Doramiy va Ibn Moja ham taxrij qilganlar.

304. Muhammad ibn Amr ibn Atodan rivoyat qilindi; aytdi: «Abu Humayd As-So’idiyni(ng so‘zini) Nabiy sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan bo‘lmish o‘n kishining orasida eshitdim, ular orasida Abu Qatoda ibn Rib’iy ham bor edi...» Keyin Yahyo ibn Sa’id hadisining xuddi o‘zini (o‘sha) ma’nosi bilan zikr qiladi va bunda qo‘shimcha qilib, «Abu Osim, Abdulhamid ibn Ja’fardan rivoyat qilgan ushbu: «Rost aytding. Nabiy sallallohu alayhi va sallam shunday namoz o‘qir edilar», degan jumla kiritiladi.