389-BOB
MAVZU: NAMOZ QANCHA MUDSAT QASR O’QILMOG’I

547. Anas ibn Molik (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bilan birgalikda Madinadan Makka sari (yo‘lga) chiqdik, shunda ikki rak’at o‘qidilar. (Roviy) Abu Isxoq Al-Hazramiy aytadi: «Anasga: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Makkada qancha turdilar?» dedim. «O’n (kun)», dedi».
Bu bobda Ibn Abbos va Jobir (roziyallohu anhumo)dan hadis rivoyat qilingan. Anasning hadisi hasan-sahih.
Ibn Abbos orqali Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan, safarlarining ayrimlarida (bir joyda) o‘n to‘qqiz kun qolganlari holda ikki rak’at o‘qiganlari rivoyat qilingan. Ibn Abbos bunday deydi: «Bir yerda o‘n to‘qqiz kun qolsak, ikki rak’at o‘qiymiz. Agar iqomatimiz (yashab qolish muddatimiz) bu muddatdan o‘tsa, unda namozni to‘liq o‘kiymiz».
Ali (roziyallohu anhu)dan bunday deganlari rivoyat qilindi: «O’n kun bir joyda yashab qolsa, namozni to‘liq o‘qiydi».
Ibn Umardan (roziyallohu anhumo) bunday degani rivoyat qilindi: «O’n besh kun (bir joyda) yashab qolsa, namozni to‘liq o‘qiydi». Ibn Umardan o‘n ikki kun deb ham rivoyat qilingan.
Sa’id ibn Al-Musayyibning bunday degani rivo-yat qilindi: «To‘rt kun (bir yerda) yashab qolsa, to‘rt rak’at o‘qiydi». Buni Sa’id Al-Musayyibdan Qatoda va Ato Al-Xurosoniy rivoyat qilganlar. Dovud ibn Abu Hind esa undan boshqacha tarzda rivoyat qiladi. Bas, ilm ahllari bu masalada ixtilof qildilar. Sufyon As-Savriy va Kufa ahli, qasr o‘qish muddatini o‘n besh kun deb belgilash jihatiga sohib bo‘ldilar va aytdilarki, «O’n besh kun yashab qolmoqni qat’iy tarzda niyat qilsa, namozni to‘liq o‘qiydi».
Al-Avzoiy aytadi: «O’n ikki kun yashab qolmoqni qat’iy niyat qilsa, namozni to‘liq o‘qiydi».
Molik, Shofi’iy va Ahmad bunday deydilar: «To‘rt kun yashab qolmoqqa qat’iy niyat qilsa, namozni to‘liq o‘qiydi».
Ishoqqa kelsak, bu masalada u Ibn Abbosning hadisini yo‘llarning eng quvvatlisi deb qaraydi va bunday deydi: «Chunki Ibn Abbos bu hadisni Nabiy sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilgan va Rasuli Akramdan keyin uni taavvul (tahvil etib amalga tadbiq) qilgandir: o‘n to‘qqiz kun yashab qolmoqni qat’iy niyat qilsa, namozni to‘liq o‘qiydi».
Keyin ilm ahllari yashab qolishga niyat qilmagan musofir, boshidan (necha) yillar o‘tsa ham, namozni qasr o‘qimog‘i borasida ittifoq qildilar.

548. Ibn Abbosdan (roziyallohu anhumo) rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bir gal safar qildilar va shunda o‘n to‘qqiz kun ikki rak’at-ikki rak’atdan namoz o‘qidilar». Ibn Abbos aytadi: «Bizlar ham (bir joyda o‘n to‘qqiz kun yashab qolsak) o‘sha o‘n to‘qqiz kun orasida ikki rak’at-ikki rak’atdan namoz o‘qiymiz. Agar bundan ko‘proq yashab qolsak, to‘rt rak’at o‘qiymiz».
Bu hadis hasan-g‘arib-sahih.
Ilova: «Muxtasar ul-viqoya»dan: «Bas, bir kishi yuqorida zikr qilinganidek musofir bo‘lsa, o‘z shahriga qaytib kelgunicha yo boshqa shaharda yoki qishloqda yarim oy turishni niyat qilsa, to‘rt rak’atli farz namozini ikki rak’at etib, qisqartirib o‘qur. Shariatda musofir deb turadigan (doim yashaydigan) yeridan o‘rtacha yurish bilan uch kunlik yo‘lni qasd qilib chiqqan kishiga aytiladi. Ulamo bu massfani 90 chaqirim (km) deb ittifoq qilgay». «Muxtasar», 49-bet.

390-BOB
MAVZU: SAFARDA NAFL NAMOZI O’QIMOQ

549. Al-Barro ibn Ozib (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bilan o‘n sakkizta safarda yo‘ldosh bo‘ldim; quyosh og‘ganda peshindan oldingi ikki rak’atni tark etganlarini ko‘rmadim».
Bayon qilingan bu ikki rak’at peshin namozining sunnatidir. Safarda vaqt sunnatlari o‘qiladi deb aytganlar shu hadis bilan istiddol (dalil-isbot) qiladilar. Ba’zilar esa bu ikki rak’atni peshinning sunnati deb emas, zavolda o‘qiladigan nafl namozi deb qabul qiladi.
Bu bobda Ibn Umardan (roziyallohu anhumo) hadis rivoyat qilingan.
Al-Barroning hadisi g‘arib.
Bu hadisni Muhammad (Al-Buxoriy)dan so‘radim, uni faqat Al-Lays ibn Sa’dning rivoyatidan biladi. Muhammad (Al-Buxoriy) Al-Busro Al-G’iforiyning ismini bilmadi va hadisini hasan ko‘rdi.
Ibn Umardan bunday deb rivoyat qilingan: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam safarda farzdan oldin yoki keyin nafl namozi o‘qimas edilar». «Yana Ibn Umardan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam safarda nafl namozlari o‘qiganlari rivoyat qilingan. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan keyin ilm axllari bu masalada ixtilof qildilar. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan ba’zilari kishi safarda tatavvu’ (sunnat va nafl namozlarini) o‘qiydi, degan fikrdalar. Ahmad va Ishoq shu qavlga ega bo‘lishgan. Ilm axdlaridan bir guruhi esa na farzdan oldin, na keyin (sunnat) o‘qilmaydi, degan fikrdadir.
Safarda tatavvu’ (sunnat va nafl) namozi o‘qimaslikning ma’nosi ruxsatni qabul qilmoqdir. Ammo kimki o‘qisa, shubhasiz, bunda o‘zi uchun ulug‘ fazilat bor. Ilm ahllaridan ko‘pchiligining qavli shu: safarda tatavvu’ (sunnat va nafl) namozi o‘qimoqni ixtiyor qilganlar.
(Ilova: Imom At-Termiziy safarda sunnat va nafl namozla-ri o‘qilishini kuyida Ibn Umar (roziyallohu anhumo)ning hasan hadislari bilan quvvatlaydilar).

550. Ibn Umardan (roziyallohu anhumo) rivoyat qilindi; aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bilan birga safarda peshin namozini ikki rak’at o‘qidim, undan (farzdan) keyin ham ikki rak’at o‘qidim».
Bu hadis hasan.
Ibn Abu Laylo bu hadisni Attiyya va Nofi’ vositasida Ibn Umardan rivoyat qilgan.

551. Ibn Umardan (roziyallohu anhumo) rivoyat qilindi; aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bilan birga hazarda (muqimliqda) ham, safarda ham namoz o‘qidim. Muqimlikda ul zot bilan birga peshin namozini to‘rt rak’at, farzdan keyin esa ikki rak’at o‘qidim. Safarda u zot bilan birga peshin namozini ikki rak’at, farzdan keyin ham ikki rak’at o‘qidim; asr namozini ham ikki rak’at o‘qidim, (ammo) asrdan keyin hech namoz o‘qimadilar. Shom namozini hazarda (muqimlikda) ham, safarda ham bir xil - uch rak’at o‘qidim. Na hazarda (muqimlikda), na safarda - shom namozi qisqartirilmadi. Chunki, u kunduzning vitridir. Shomdan keyin ikki rak’at o‘qidim».
Bu hadis hasan.
Muhammad (Al-Buxoriy)dan eshitdim; aytdi: «Ibn Abi Laylo men uchun bundan ham ko‘ra sevimliroq biror hadis rivoyat qilmagan».

391-BOB
MAVZU: (SAFARDA) IKKI NAMOZNI JAM’ QILMOQ (QO’SHIB O’QIMOQ)

552. Mu’oz ibn Jabal (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; «Nabiy sallallohu alayhi va sallam Tabuk g‘azotida ekanliklarida kun og‘ishidan oldin qo‘zg‘alsalar, peshinni keyinga surib asrga ulab, ikkisini birga qo‘shib (jam’ qilib) o‘qir edilar. Va agar quyosh og‘ishidan keyin qo‘zg‘alsalar, asrni oldinroqqa surib, peshinga ulab, peshin bilan asrni qo‘shib (jam’ qilib) o‘qir edilar, keyin yurar edilar. Agar shomdan oldin qo‘zg‘alsalar, shomni keyinga surib, xufton bilan birga qo‘shib o‘qyr edilar. Va agar shomdan keyin qo‘zg‘alsalar, xuftonni oldinga surib, shom bilan birga qo‘shib o‘qir edilar».
Bu bobda Ali, Ibn Umar, Anas, Abdulloh ibn Amr, Oisha, Ibn Abbos, Usoma ibn Zayd va Jobir (roziyallohu anhumo)dan hadis rivoyat qilingan.
Ali ibn Al-Madiniy bu hadisni Ahmad ibn Hanbal orqali Qutaybadan rivoyat qildi.
Mu’ozning hadisi hasan-g‘arib.
Bu hadisni yolg‘iz Qutayba rivoyat qilgan. Undan tashqari bu hadisni Al-Laysdan rivoyat qilgan boshqa kishini bilmaymiz. Chunonchi Al-Laysning Yazid ibn Abi Habibdan, Abut-Tufayldan, Mu’ozdan qilgan rivoyati g‘arib. Chunki, muhaddislar fikricha, ma’ruf bo‘lmish rivoyat - Abuz-Zubayrning Abut-Tufayl vositasida Mu’ozdan qilgan ushbu hadis rivoyatidir: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Tabuk g‘azotida peshin bilan asrni va shom bilan xuftonni birga qo‘shib (jam’ qilib) o‘qidilar». Bu hadisni Qurro ibn Xolid, Sufyon As-Savriy, Molik va boshqalar Abuz-Zubayr Al-Makkiydan rivoyat qildilar.
Imomi Shofi’iy bu hadisni dabul qilgan. Ahmad va Ishoq bunday deydilar: «Safarda ikki namozdan bittasini (oldinga olmoq yoki keyinga surmoq tarzida) bir vaqtda - ikki namozni birga qo‘shib o‘qimoqlikda zarar yo‘q».
Hofiz Ibnul-Hajar «Fath-ul-boriy»da bunday deydi: «Sahoba va tobi’iyndan bir qanchalari va faqihlardan As-Savriy, Shofi’iy, Ahmad va Ashhab safarda qat’iyan jam’ qilmoq joiz ekanini aytdilar». Ya’ni xoh yurayotgan holda, xoh qo‘ngan paytda bo‘lsin, xoh tez va xoh tabiiy yurishda bo‘lsin, ikki vaqt namozi jam’ qilib (qo‘shib) o‘qiladi, degan fikrdalar. Hofiz Ibnul-Hajar shundan so‘ng bunday deydi: «Bir toifa (olimlar) esa Arofat va Muzdalifadan boshqa hech bir joyda va hech bir holda jam’ qilmoq joiz emas, deb hisoblaydilar. Al-Hasan, An-Nahoiy, Abu Hanifa va sohibayn (ikki birodari)ning qavli shudir.
Ba’zilari esa safarda jam’ qilmoq tez yurishga majbur bo‘lgan kishiga xos ekanini aytadi. Al-Laysning qavli shu. Imomi Molikning ham mashhur bo‘lgan qavli shu. Ba’zilari esa, jam’ qilmoq yo‘l yurayotgan kishiga xos bo‘lib, qo‘ngan paytda jam’ qilmaydi, degan fikrga ega bo‘lgan. Ba’zilar esa, faqtagina jam’i ta’xir joiz ekanligini, jam’i taqdim esa joiz emasligini aytadi. Ibn Hazm, Molik va Ahmaddan rivoyat qilingan shu qavlni ixtiyor etadi. (Ilova: Ikki vaqt namozlarini jam’ qilib o‘qish imom Shofi’iy mazhabidagilar uchundir. Hanafiy mazhabidagilar esa namozlarini zarurat yuzasidan Haj mavsumi (ya’ni Arofat va Muzdalifa)dagina jam’ qilib o‘qiy oladilar).

553. Ibn Umardan (roziyallohu anhumo) rivoyat qilindi: «Ibn Umar ahli-oilasidan biroviga yordamga oshiqmog‘i zarur bo‘lgach, tez yurmog‘i lozim keldi va (shunda) shomni to shafaq botgunicha ta’xir etdi. Keyin tushib, ikkisini (shom bilan xuftonni) jam’ qilib o‘qidi. So‘ng ularga, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam tez yurmoqlari zarur bo‘lganda ana shunday qilganlarini so‘zlab berdi».
«Shafaq so‘zining izohi uchun 101-izohga qarang; O’shanda Ibn Umarga jufti haloli - Abu Ubaydaning qizi Safiyya holati naz’ (jon uzish holatida) ekanligi xabar berilgan bo‘lib, ulgurib bormog‘i uchun shoshilmog‘i zarur bo‘lib qolgan edi.
Bu hadis hasan-sahih.

392-BOB
MAVZU: ISTISQO (YOMG’IR SO’RASH) NAMOZI

554. Abdulloh ibn Zayd (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam (Allohu taolodan) yomg‘ir so‘ramoq uchun odamlar bilan (namozgohga) chiqdilar va ular bilan ikki rak’at namoz o‘qidilar. Bu ikki rak’atda jahriy (ovoz chiqarib) qiroat qildilar. Ridolarini o‘rab oldilar, qo‘llarini (duoga) ko‘tardilar, yomg‘ir tilab duo qildilar, qiblaga ro‘baro‘ turdilar».
Ridoni aylantirmoq yoki o‘ramoq holi bunday izohlanadi: Ridoning ostdan chap uchini o‘ng qo‘li bilan va o‘ng uchini chap qo‘li bilan tutib, qo‘llarini orqasidan o‘rab, o‘ng qo‘li ushlagan uchini o‘ng yelkasiga va chap qo‘l ushlagan uchini chap yelkaga tashlaydi. Shunday qilib, Ridoning osti yuqoriga, yuqorisi pastga, o‘ng tomoni chapga, chap tomoni o‘ngga o‘tgan bo‘ladi.
Bu bobda Ibn Abbos, Abu Hurayra, Anas va Abul-Lahm (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.
Abdulloh ibn Zaydning hadisi hasan-sahih. Ilm ahllarining amali shu hadis asosidadir. Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli shu.
Abbos ibn Tamimning amakisining nomi - Abdulloh ibn Zayd ibn Osim Al-Moziniy.

555. Abul-Lahm (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «U(Abul-Lahm) Rasululloh sallallohu alayhi va sallamni Ahjaruz-zaytda ko‘rdiki, qo‘llarini ko‘tarib, yomg‘ir tilab, duo qilar edilar».
Ahjaruz-zayt - Madinaning Al-Harro tumanvdagi bir joyning nomi. Toshlari qora va yaltiroq bo‘lgani uchun bu yerni Ahjaruz-zayt (yog‘li toshloq) deb ataganlar.
Qutayba shu yo‘sin bu hadisda «Abul-Lahmdan» dedi. Abul-Lahmning Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan qilgan rivoyati sifatida bitta shu hadisni bilmoqdamiz.
Abul-Lahm - eski bir sahoba, go‘sht yemagani uchun uni Abu-Lahm («go‘sht yemas» ma’nosida) deb atashgan. Hunayn g‘azotida shahid bo‘lgan bu zotning ismi - Abdulloh ibn Abdulmalik.
Abul-Lahmning mavlosi Umayr Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan mutaaddid hadislar rivoyat qilgan bo‘lib, o‘zi sahobadir.

556. Ishoq ibn Abdulloh ibn Kinonadan rivoyat qilindi; aytdi: «Madinaning amiri (voliysi) Valid ibn Uqba meni Ibn Abbosga jo‘natdi, u kishidan Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning yomg‘ir duolarini so‘rashim kerak edi. U kishining huzuriga yetib keldim, shunda bunday dedi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam mubtazal (xor-haqir) qiyofada, tavozu’ va tazarru’ holatida ochiq havo namozgohiga chiqdilar. Sizlarning bu xutbalaringizdek xutba aytmadilar. Va lekin duoda, tazarru’ va takbirda davom etdilar va xuddi hayitda o‘kigan namozlaridek ikki rak’at namoz o‘qidilar».
Bu hadis hasan-sahih.